De civitate dei
Augustine
Augustine. Sancti Aureli Augustini Opera, Sectio V, Pars I-II. (Corpus scriptorum ecclesiasticorum Latinorum, Volume 40, Part 1-2). Hoffmann, Emmanuel, editor. Prague; Vienna; Leipzig: F. Tempsky; G. Freytag, 1899-1900.
Dicit ergo idem Varro adhuc de naturali theologia praeloquens deum se arbitrari esse animam mundi, quem Graeci uocant xo[i.ov, et hunc ipsum mundum esse deum; sed sicut hominem sapientem, cum sit ex corpore et animo, tamen ab animo dici sapientem, ita mundum deum dici ab animo, cum sit ex animo et corpore. Hic uidetur quoquo modo unum confiteri Deum; sed ut plures etiam introducat, adiungit mundum diuidi in duas partes, caelum et terram; et caelum bifariam, in aethera et aera; terram uero in aquam et humum; e quibus summum esse aethera, secundum aera, tertiam aquam, infimam terram; quas omnes partes quattuor animarum esse plenas, in aethere et aere inmortalium, in aqua et terra mortalium. Ab summo autem circuitu caeli ad circulum lunae aetherias animas esse astra ac stellas; eos caelestes deos non modo intellegi esse, sed etiam uideri; inter lunae uero gyrum et nimborum ac uentorum cacumina aerias esse animas, sed eas animo, non oculis uideri et uocari heroas et lares et genios. Haec est uidelicet breuiter in ista praelocutione proposita theologia naturalis, quae non huic tantum, sed multis philosophis placuit; de qua tunc diligentius disserendum est, cum de ciuili, quantum ad deos selectos adtinet, opitulante Deo uero quod restat inpleuero. [*]( 3 mundi esse p 4 natura] nulla p 5 adhuc om. a 7 chofmon 1 huc C\' et hunc, in marg. et unQ, e 8 ex corde et anima etiam tamen q 10 confiteri unum v 13 aer6 e terram ......... aethera om. II 14 aera C 17 ab C; a aeg ad, in marg. usq; C; usque ad e; usque a 18 aetherias C bel IX k Ij aethereas apqv astra ....... intellegi esse om. fe1 eas e 20 aerias codd.; aereas v 21 hereas e 22 pposita e )
lanus igitur, a quo sumsit exordium, quaero quisnam sit. Respondetur: Mundus est. Breuis haec plane est adque aperta responsio. Quur ergo ad eum dicuntur rerum initia pertinere, fines uero ad alterum, quem Terminum uocant? Nam propter initia et fines duobus istis dis duos menses perhibent dedicatos praeter illos decem, quibus usque ad Decembrem caput est Martius, Ianuarium lano, Februarium Termino. Ideo Terminalia eodem mense Februario celebrari dicunt, cum fit sacrum purgatorium, quod uocant Februm, unde mensis nomen accepit. Numquid ergo ad mundum, qui lanus est, initia rerum pertinent et fines non pertinent, ut alter illis deus praeficeretur? Nonne omnia, quae in hoc mundo fieri dicunt, in hoc etiam mundo terminari fatentur? Quae est ista uanitas, in opere illi dare potestatem dimidiam, in simulacro faciem duplam? Nonne istum bifrontem multo elegantius interpretarentur, si eundem et Ianum et Terminum dicerent adque initiis unam faciem, finibus alteram darent? quoniam qui operatur utrumque debet intendere; in omni enim motu actionis suae qui non respicit initium non prospicit finem. Unde necesse est a memoria respiciente prospiciens conectatur intentio; nam cui exciderit quod coeperit, quo modo finiat non inueniet. Quod si uitam beatam in hoc mundo inchoari putarent, extra mundum perfici, et ideo Iano, id est mundo, solam initiorum tribuerent potestatem: profecto ei praeponerent [*]( 3 nomina Cp 4 sumpsit, in marg. fumit, e exordiomv C 5 est haec plane I 7 finis C qem C 9 ppter e decjm, j m. 2, C capud e 10 et 11: febroarium. febroario l 12 februm Cab Iie1pq a A f; Februum v 13 quia e1a lo pficeretur et 22 actinis C; agitiionis, in marg. actionis e pfpicit, In. 2 ex pficit corr., I 24 intentio m. 2 in ras. e 25 incoari C )
Sed iam bifrontis simulacri interpretatio proferatur. Duas eum facies ante et retro habere dicunt, quod hiatus noster, cum os aperimus, mundo similis uideatur; unde et palatum Graeci copavov appellant, et nonnulli, inquit, poetae Latini caelum uocauerunt palatum, a quo hiatu oris et foras esse aditum ad dentes uersus et introrsus ad fauces. Ecce quo perductus est mundus propter palati nostri uocabulum uel Graecum uel poeticum. Quid autem hoc ad animam, quid ad uitam aeternam? Propter solas saliuas colatur hic deus, quibus partim glutiendis partim spuendis sub caelo palati utraque panditur ianua. Quid est porro absurdius, quam in ipso mundo non inuenire duas ianuas ex aduerso sitas, per quas uel ad- . mittat ad se aliquid intro uel emittat a se foras, et de nostro ore et gutture, quorum similitudinem mundus non habet, uelle mundi simulacrum conponere in Iano propter solum [*]( 15 Cic. deor. nat. II. 18 ) [*]( 1ab v electis usque ad I. 2 daobus dis in infer. marg. C 3 tra- etan///ˡtur eraais litteris tan, C terminum 11 4 laeticia e 5 anem C 7 oinchata C; incoata It ex/ultat, I eros., C 10 finxerunt p quadriforme Cp 15 oranon C1 at I 19 ad ante uitam sup. lin. C 20 aeternam] perpetuam I salinas sup. lin. C 21 gluttiendis C d spuendis C b de a f; exspuendis alp qv Domb. 24 a om. e 25 guttore C 26 uel e in om. e )
Iouem autem, qui etiam Iuppiter dicitur, quem uelint in-; tellegi, exponant. \'Deus est, inquiunt, habens potestatem can-\', sarum, quibus aliquid fit in mundo.\' Hoc quam magnum sit,I nobilissimus Vergilii uersus ille testatur: Felix qui potuit rerum cognoscere causas. [*]( 17 Io. 10, 9 26 Georg. II, 490 ) [*]( I nonabet e 3 expectet et e 7 solet totus l 8 nominas e septemtrionis C1 9 illum C ab d elp q*kl f v; illi q1 a k2 Domb. dicunt/////geminum, eras. illum, C 13 bifronti Cdelpkƒ; bifronte abqv Domb. quid l /ore, eraso h ut uidetur, C 15 ppt el guttoris C sinixtra 11 16 uianas C 22 uellent C1; uellint d 25 uirg. C )
Deinde quaero, quem iam locum inter deos huic Ioui tribuant, si Ianus est mundus. Deos enim ueros animam mundi ac partes eius iste definiuit; ac per hoc, quidquid hoc non est, non est utique secundum istos uerus deus. Num igitur ita dicturi sunt Iouem animam mundi, ut Ianus sit corpus eius, id est iste uisibilis mundus? Hoc si dicunt, non erit quem ad modum Ianum deum dicant, quoniam mundi corpus non est deus uel secundum ipsos, sed anima mundi ac partes eius. Unde apertissime idem dicit deum se arbitrari esse animam mundi et hunc ipsum mundum esse deum; sed sicut hominem sapientem, cum sit ex animo et corpore, tamen ei animo dici sapientem, ita mundum deum dici ab animo, cum sit ex animo et corpore. Solum itaque mundi corpus non est deus, sed aut sola anima eius aut simul corpus et animus, ita tamen ut non sit a corpore, sed ab animo deus. Si ergo Ianus est mundus et deus est Ianus, numquid Iouem, ut deus esse possit, aliquam partem Iani esse dicturi sunt? Magis enim Ioui uniuersum solent tribuere; unde est:
Ergo et Iouem, ut deus sit et maxime rex deorum, non alium possunt existimare quam mundum, ut dis ceteris secundum istos suis partibus regnet. In hanc sententiam etiam quosdam uersus Valerii Sorani exponit idem Varro in eo libro, quem seorsum ab istis de cultu deorum scripsit; qui uersus hi sunt:
- Iouis omnia plena.
[*]( 21 Verg. Ecl. 3, 60 ) [*]( 4 est ex ei9 corr., e deus C1 uerus C 5 quicquid elI 10 animam C 14 deum sup. lin. C 22 ut rex e 25 saroni ll 27 hii 1 28 rerum regumque q deumque] repertor in ras. b 29 genitrixque qv omnis at e )
- Iuppiter omnipotens regum rerumque deumque
- Progenitor genetrixquo deum, deus unus et omnes.
Cum ergo et Ianus mundus sit et Iuppiter mundus sit unusque sit mundus, quare duo di sunt Ianus et Iuppiter? Quare seorsus habent templa seorsus aras, diuersa sacra dissimilia simulacra? Si propterea, quod alia uis est primordiorum, alia causarum, et illa Iani, illa Iouis nomen accepit: numquid si unus homo in diuersis rebus duas habeat potestates aut duas artes, quia singularum diuersa uis est, ideo duo iudices aut duo dicuntur artifices? Sic ergo et unus Deus cum ipse habeat potestatem primordiorum, ipse causarum, num propterea illum duos deos esse necesse est putari, quia primordia causaeque res duae sunt? Quod si hoc iustum putant, etiam ipsum Iouem tot deos esse dicant, quotquot ei cognomina propter multas potestates dederunt, quoniam res omnes, ex quibus illa cognomina sunt adhibita, multae adque diuersae sunt, ex quibus pauca commemoro. [*]( 1 ita cum C ab delpq; ita ut eum v Domb. extimarent e 3 semina sup. lin. C emittere eqvj mittere Cabdlp recepere C 4 cum C d l; qua abeqn Domb.; in qua p 5 \'minus, in marg. mirQ e 10 unufq;quif, quif m. rec., a 11 seorsum .. seorsum aeIpq habent templa seorsus sup. lin. C quare seorsum aras a 12 diffimilia, diffi in maiore apatio m. 1 in rota., C alia eft, Me. 2 corr. ex aliuf eft, e 13 ista Iouis Domb.1 15 sq. iudices duo aut dicuntur duo e 18 propter e illum, in marg. illos, e duos////deos, eraso bis posito deos, C 19 et causae e )
Dixerunt eum Victorem, Inuictum, Opitulum, Inpulsorem, Statorem, Centumpedam, Supinalem. Tigillum, Almum, Ruminum et alia quae persequi longum est. Haec autem cognomina inposuerunt uni deo propter causas potestatesque diuersas, non tamen propter tot res etiam tot deos eum esse coegerunt.: quod omnia uinceret, quod a nemine uinceretur, quod opem indigentibus ferret, quod haberet inpellendi, statuendi, stabiliendi. liendi, resupinandi potestatem, quod tamquam tigillus mundum contineret ac sustineret, quod aleret omnia, quod ruma, id est mamma, aleret animalia. In his, ut aduertimus, quaedam magna sunt, quaedam exigua; et tamen unus utraque facere perhibetur. Puto inter se propinquiora esse causas rerum adque primordia, propter quas res unum mundum duos deos esse uoluerunt, Iouem adque Ianum, quam continere mundum et mammam dare animalibus; nec tamen propter haec opera duo tam longe inter se ui et dignitate diuersa duo di esse conpulsi sunt; sed unus Iuppiter propter illud Tigillus, propter illud Ruminus appellatus est. Nolo dicere, quod animalibus mammam praebere sugentibus magis Iunonem potuit decere quam Iouem, praesertim cum esset etiam diua Rumina, quae in hoc opus adiutorium illi famulatumue praeberet. Cogito enim posse responderi, et ipsam Iunonem nihil aliud esse quam Iouem, secundum illos Valerii Sorani uersus, ubi dictum est: [*]( 1 C. XI numerus in C iuxta uerba Haec antem I. 6 extat 4 inpultorem Cx d, inpulttorem I 5 tigillim d almn ,n. 2 in marg. C\' 11 relJupinandi sup. lin. C tigellus C 12 quod ruma] quoronuna I 15 propinquiores a 17 quam, a m. 2 in e corr., e 18 haec duo opera v opera om. C 20 sq. propter illud Cv; propter hoc rell. Domb. 22 dicere el 23 etiam esset q etiam om. I diu//a, in eras., I. 24 famulatumue, in marg. stabnlatum, e 26 ualeri l )
Quare ergo dictus est et Ruminus, cum diligentius fortasse quaerentibus ipse inueniatur esse etiam illa diua Rumina? Si enim maiestate deorum recte uidebatur indignum, ut in una spica alter ad curam geniculi, altera ad folliculi pertineret: quanto est indignius unam rem infimam, id est ut mammis alantur animalia, duorum deorum potestate curari, quorum sit unus Iuppiter, rex ipse cunctorum, et hoc agat non saltem cum coniuge sua, sed cum ignobili nescio qua Rumina, nisi quia ipse est etiam ipsa Rumina; Ruminus fortasse pro sugentibus maribus, Rumina pro feminis. Dicerem quippe noluisse illos Ioui femininum nomen inponere, nisi et in illis uersibus - \'progenitor genetrixque\' diceretur, et inter eius alia cognomina legerem, quod etiam Pecunia uocaretur, quam deam inter illos minuscularios inuenimus et in quarto libro commemorauimus. Sed cum et mares et feminae habeant pecuniam, quur non et Pecunia et Pecunius appellatus sit, sicut Rumina et Ruminus, ipsi uiderint._
- Iuppiter omnipotens regum rerumque deumque
- Progenitor genetrixque deam.
Quam uero eleganter rationem huius nominis reddiderunt! uocatur Pecunia, inquiunt, uocatur, quod eius sunt omnia>.s o magnam rationem diuini nominis! Immo uero ille, cuius sunt omnia, uilissime et contumeliosissime Pecunia nuncupatur. Ad omnia enim, quae caelo et terra continentur, quid est pecunia in omnibus omnino rebus, quae ab hominibus nomine [*]( is c. 21 ) [*]( 3 et dictas est q 4 diua om. e 5 maiestati e 6 folliculos e2 11 eat, in marg, eet, e 14 alia eius v 16 minu9cularinos e et] aut e 21 nuncupatur p 22 eliganter, i m. 2 ex e corr., C 23 inquiunt Cab delpv; in quit qat k\' Domb. ftomina l 24 _ diuini/, f eras., C numinis e 25 uilissime/////|/// et contum., erasis, quae bis posita erant et contum, C nuncupaṇ̇tur e )
Sed quid de hoc Ioue plura, ad quem fortasse ceteri referendi sunt, ut inanis remaneat deorum opinio plurimorum, cum hic ipse sint omnes, siue quando partes eius uel potestates existimantur, siue cum uis animae, quam putant per cuncta [*]( 16 Sall. Cat. 11 ) [*]( 4 esset aliud e sint I 6 pecuniae C praua V 8 satis J? 9 etjet C 11 non possunt, non sup. dan., I 13 et om. ei 18 per- tineret C 23 Genius] ianus p docetur p 25 inanis C opinio plurimorum sup. lin. C 26 ipse sint albdelakf; ipsi sint C; ipse sit a2 p q v )
Mercurium uero et Martem quo modo referrent ad aliquas partes mundi et opera Dei, quae sunt in elementis, non inuenerunt, et ideo eos saltem operibus hominum praeposuerunt, sermocinandi et belligerandi administros. Quorum Mercurius si sermonis etiam deorum potestatem gerit, ipsi quoque regi [*]( 2 ammin. I 3 numina C quid ... Saturnus om. at 4 princibus C 5 omnium sup. lin. C 6 ualeri C l 7 mittere C ab d e p; emittere 1qv (cf. supra 317, 3) 13 rationalem m. 2 in fine uersus l 17 df. et 9!ppi9 uiri 9oiniV9 df. et omnia uiri animus genius C omnes et animos et 18 etsi e 25 mundi partes C elementif C 26 saltem eos e 27 ammin. d I ) [*]( XXXX Aug. opera Sectio V pars I. ) [*]( 21 )
Nisi forte illae stellae sunt hi di, quas eorum appellauere nominibus. Nam stellam quandam uocant Mercurium, quandam itidem Martem. Sed ibi est et illa quam uocant Iouem, et tamen eis mundus est Iouis; ibi quam uocant Saturnum, et tamen ei praeterea dant non paruam substantiam, omnium uidelicet seminum; ibi est et illa omnium clarissima, quae ab eis appellatur Venus, et tamen eandem Venerem esse etiam Lunam uolunt; quamuis de illo fulgentissimo sidere aput eos tamquam de malo aureo Iuno Venusque contendant. Luciferum enim quidam Veneris, quidam dicunt esse Iunonis; sed, ut solet, Venus uincit. Nam multo plures eam stellam Veneri tribuunt, ita ut uix eorum quisquam reperiatur, qui aliud opinetur. Quis autem non rideat, cum regem omnium Iouem dicant, quod stella eius ab stella Veneris tanta uincitur claritate? Tanto enim esse debuit ceteris illa fulgentior, quanto est ipse potentior. Respondent ideo sic uideri, quia illa, quae putatur obscurior, superior est adque a terris longe remotior. Si ergo superiorem locum maior dignitas meruit, quare Saturnus ibi est Ioue superior? An uanitas fabulae, quae regem Iouem facit, non potuit usque ad sidera peruenire, et quod non ualuit Saturnus in regno suo neque in Capitolio, saltem obtinere est permissus in caelo? Quare autem Ianus non accepit aliquam stellam? Si, quia mundus est et omnes in illo sunt: et Ionis mundus est et habet tamen. An iste causam suam conposuit ut potuit et pro una stella, quam non habet inter sidera, tot facies accepit in terra? Deinde si propter solas stellas Mercurium et Martem partes mundi putant, ut [*]( 4 quae C 12 contendant om. 01, in marg. m. 2 contendunt 24 capitulio C 25 est permissus obtinere v 26 si] nisi b2; sed d p quia I C b d l p; propterea quia a e q v Domb. omnis C 27 iouf C 30 solas om. C ) [*]( 21* )
Apollinem quamuis diuinatorem et medicum uelint, tamen ut in. aliqua parte mundi statuerent, ipsum etiam solem esse dixerunt, Dianamque germanam eius similiter lunam et uiarum praesidem (unde et uirginem uolunt, quod uia nihil pariat!, et ideo ambos sagittas habere, quod ipsa duo sidera de caelo radios terras usque pertendant. Vulcanum uolunt ignem mundi, Neptunum aquas mundi, Ditem patrem, hoc est Orcum, terrenam et infimam partem mundi. Liberum et Cererem praeponunt seminibus, uel illum masculinis, illam femininis; uel illum liquori, illam uero ariditati seminum. Et hoc utique totum refertur ad mundum, id est ad Iouem, qui propterea dictus est \'progenitor genetrixque\', quod omnia semina ex se emitteret et in se reciperet. Quando quidem etiam Matrem Magnam eandem Cererem uolunt, quam nihil aliud dicunt esse quam terram, eamque perhibent et lunonem, et ideo ei secundas causas rerum tribuunt, cum tamen Ioui sit dictum \'progenitor [*]( r 1 femo C 3 fcorpio C d huiuscemodi i 4 stillis C sed et e a 5 istι̣f̣ m. 2 corr. e 8 ne om. e 14 in sup. lin. I 17 ambas e ten . sagistas e1 18 pertendunt l; perdant e 19 horcum C e 20 praeponunt, in marg. pponunt, e 21 uel illum ante maC. sup. lin. I c 24 exemitteret d emitteret qv; mitteret Ca b e l p 25 receperit Cl matrem etiam l 26 gerere d 28 tribuunt rerum v )