De civitate dei
Augustine
Augustine. Sancti Aureli Augustini Opera, Sectio V, Pars I-II. (Corpus scriptorum ecclesiasticorum Latinorum, Volume 40, Part 1-2). Hoffmann, Emmanuel, editor. Prague; Vienna; Leipzig: F. Tempsky; G. Freytag, 1899-1900.
Et sicut haec, quae exempli gratia commemoraui, ita cetera non explicant, sed potius inplicant; sicut impetus errabundae [*]( 1 mundus ipse v 2 qui f artibus] mentibus a 3 nec ..... podam nerent correctoris m. in marg. infer. C 6 pertineat e 9 quibuf,uniu. C ut 10 sic C 11 ut lunam ab de Zp qk f; uel Iun. C; et lun. v Domb. 12 unum ... aliquando om. ll 13 plures om. e 14 iuppiter ipse e 16 inuno e 18 ethaere. minerua C 23 v. XVII cum superiore co- haeret in C 25 pronuntiauit p 26 et cetera e 27 sed potius inplicant om. (1 )
De quibus credibilior redditur ratio, cum perhibentur homines fuisse et unicuique eorum ab his, qui eos adulando deos esse uoluerunt, ex eius ingenio moribus, actibus casibus sacra et sollemnia constituta adque haec paulatim per animas hominum daemonibus similes et ludicrarum rerum auidas inrependo longe lateque uulgata, ornantibus ea mendaciis poetarum et ad ea fallacibus spiritibus seducentibus. Facilius enim fieri potuit, ut iuuenis inpius uel ab inpio patre interfici metuens et auidus regni patrem pelleret regno, quam id, quod iste interpretatur, ideo Saturnum patrem a Ioue filio superatum, quod ante est causa quae pertinet ad Iouem, quam semen quod pertinet ad Saturnum. Si enim hoc ita esset, numquam Saturnus prior fuisset nec pater Iouis esset. Semper enim semen causa praecedit nec umquam generatur ex semine. Sed cum conantur uanissimas fabulas siue hominum res gestas uelut naturalibus interpretationibus honorare, etiam homines acutissimi tantas patiuntur angustias, ut eorum quoque uanitatem dolere cogamur. [*]( 1 ui] ut C inuisibilia ac Cd 2 certe ex 3 ipse sup. lin. I aut , esset na. 1 in marg. e 4 reg//nanti, na eras., C 9 credib. redd. om. d uerbis Cum perhibentur incipit c. XVIII in C 11 eius C1 b d l p; eorum C2 (in marg.), aqk2 f 12 ppter, in marg. ., per, e 14 orantibus It 19 est] ea e quem 11 22 geṇ̇ę̇nerator C )
nata, inquit, dixerunt, quae nata ex eo essent, solitum deuorare, quod eo semina, unde nascerentur, redirent. Et quod illi pro Ioue gleba obiecta est deuoranda, significat, inquit. manibus humanis obrui coeptas serendo fruges, antequam utilitas arandi esset inuenta.* Saturnus ergo dici debuit ipsa terra, non semina; ipsa enim quodam modo deuorat quae genuerit, cum ex ea nata semina in eam rursus recipienda redierint. Et quod pro Ioue accepisse dicitur glebam, quid hoc ad id ualet, quod manibus hominum semen gleba coopertum est? Numquid ideo non est, ut cetera, deuoratum, quod gleba coopertum est? Ita enim hoc dictum est, quasi qui glebam obposuit semen abstulerit, sicut Saturno perhibent oblata gleba ablatum Iouem, ac non potius gleba semen operiendo fecerit illud diligentius deuorari. Deinde isto modo semen est Iuppiter, non seminis causa, quod paulo ante dicebatur. Sed quid faciant homines, qui, cum res stultas interpretantur, non inueniunt quid sapienter dicatur? Saturnum habet, inquit, propter agriculturam.\' Certe illo regnante nondum erat agricultura, et ideo priora eius tempora perhibentur, sicut idem ipse fabellas interpretatur, quia primi homines ex his uiuebant seminibus, quae terra sponte gignebat. An falcem sceptro perdito accepit, ut, qui primis temporibus rex fuerat otiosus, filio regnante fieret operarius laboriosus? Deinde ideo dicit a quibusdam pueros ei solitos immolari, sicut a Poenis, et a quibusdam etiam maiores, sicut a Gallis, quia omnium seminum optimum est genua humanum. De hac crudelissima [*]( 4 Sat. quid dixerint l 6 glaeua Cl 7 serendas e 9 quod e 10 nata semina] seminata e 12 gleba/, m eras., C 13 numquid, quid m. 2 sup. lin., I quo et 14 coopertum est sup. lin. I qui m. 2 in marg. C 15 abstulit 1 16 oblatam glebam p 22 priora eiusj eius peiora p 23 idem] enim a fabulas q 24 falces b 28 maioribus e2 )
In Cereris autem sacris praedicantur illa Eleusinia, quae aput Athenienses nobilissima fuerunt. De quibus iste nihil interpretatur, nisi quod adtinet ad frumentum, quod Ceres inuenit, et ad Proserpinam, quam rapiente Orco perdidit; et hanc ipsam dicit significare fecunditatem seminum; quae cum defuisset quodam tempore eademque sterilitate terra maereret, exortam esse opinionem, quod filiam Cereris, id est ipsam fecunditatem, quae a proserpendo Proserpina dicta esset, Orcus [*]( 2 uerum deum v 4 possidenda a 12 a om. e 13 chronon C ab d e Ip k; choronon f; chyronon q; cronon a; Κρόνον V appellant diem quod q 17 requ/iruntur, i erasa syllaba ae, C 23 illeleus. C e elusina e 26 horco l2 28 sterelit. e 29 exhortam 1 30 horcus l2 )
Iam uero Liberi sacra, quem liquidis seminibus ac per hoc non solum liquoribus fructuum, quorum quodam modo primatum uinum tenet, uerum etiam seminibus animalium praefecerunt, ad quantam turpitudinem peruenerint, piget quidem dicere propter sermonis longitudinem; sed propter istorum superbam hebetudinem non piget. Inter cetera, quae praetermittere, quoniam multa sunt, cogor, in Italiae compitis quaedam dicit sacra Liberi celebrata cum tanta licentia turpitudinis. ut in eius honorem pudenda uirilia colerentur, non saltem aliquantum uerecundiore secreto, sed in propatulo exultante nequitia. Nam hoc turpe membrum per Liberi dies festos cum honore magno plostellis inpositum prius rure in compitis et usque in urbem postea uectabatur. In oppido autem Lauinio unus Libero totus mensis tribuebatur, cuius diebus omnes uerbis flagitiosissimis uterentur, donec illud membrum per forum transuectum esset adque in loco suo quiesceret. Cui membro inhonesto matrem familias honestissimam palam coronam necesse erat inponere. Sic uidelicet Liber deus placandus fuerat pro euentibus seminum, sic ab agris fascinatio [*]( 1 de[tinuerit, tinuerit m. 2 in ras., e; obtinuerat l 3 redita C exhortam 1 9 libri l 10 quodammodum C priuatam uim ql a 11 obtinet a 12 peruenerunt 11 13 euperb. istorum v 14 hebit. (Pe 20 plaustellis, au m. 2 ex o corr., C; plastellis d 21 lau/ino, 0 n eras., C; lauino 1 a; lanuino ad ep k; lanuino b; lanbino l\' unus C (J b del p; uni q; uno I 27 pro euentibus Cd. e2 p; prouentibus abellqakfv )
Iam utique habebat Salaciam Neptunus uxorem, quam inferiorem aquam maris esse dixerunt: ut quid illi adiuncta est et Venilia, nisi ut sine ulla causa necessariorum sacrorum sola libidine animae prostitutae multiplicaretur inuitatio daemoniorum? Sed proferatur interpretatio praeclarae theologiae, quae nos ab ista reprehensione reddita ratione conpescat. \'Venilia, inquit, unda est, quae ad litus uenit; Salacia, quae in salum redit.* Quur ergo deae fiunt duae, cum sit una unda quae uenit et redit? Nempe ipsa est exaestuans in multa numina libido uesana. Quamuis enim aqua non geminetur quae it et redit, huius tamen occasione uanitatis duobus daemoniis inuitatis amplius commaculatur anima, quae it et non redit. Quaeso te, Varro, uel uos, qui tam doctorum hominum talia scripta legistis et aliquid magnum uos didicisse iactatis, interpretamini hoc, nolo dicere secundum illam aeternam incommutabilemque naturam, qui solus est Deus, sed saltem secundum animam mundi et partes eius, quos deos esse ueros existimatis. Partem animae mundi, quae mare permeat, deum uobis fecisse Neptunum utcumque tolerabilioris erroris est. Itane unda ad litus ueniens et in salum rediens duae sunt [*]( I faceret e 10 ac salatia et neuilia p 11 solatiA d 14 inuitatio, uitatio sup. lin, C 18 dea finiunt e 20 nomina l 22 anima come mac. v 23 quaso C 27 ueros esse v 28 parte d 29 est erroris v )
Nempe una est terra, quam plenam quidem uidemus animalibus suis; uerum tamen ipsam magnum corpus in elementis mundique infimam partem, quur eam uolunt deam? An quia fecunda est? Quur ergo non magis homines di sunt, qui eam fecundiorem faciunt excolendo; sed cum arant, non cum adorant? Sed pars animae mundi, inquiunt, quae per illam permeat. deam facit. Quasi non euidentior sit in hominibus anima, quae utrum sit nulla fit quaestio; et tamen homines di non habentur et, quod est grauiter dolendum, his, qui di non sunt et quibus ipsi meliores sunt, colendis et adorandis mirabili et miserabili errore subduntur. Et certe idem Varro in eodem de dis selectis libro tres esse adfirmat animae gradus in omni uniuersaque natura: unum, qui omnes partes corporis, quae [*]( 1 mudi C 4 rege//rent C eaq; e 7 illamodo C 9 pelicem /.Ct del suO m. 2 in ras. e 13 ille o1hs mundi, in marg. animus, p 14 infimam om. ql 15 impertiatur p 16 quidem pIenam v 20 arant non cum om. Cl 22 fecit e 23 sit quaestio l 27 electis p 28 unum quod C al d e11, recte fortasse, cum quod similiter dictum sit infra r. 333, 7 )
Redeat ergo ab hac, quam theologian naturalem putat, quo uelut requiescendi causa ab his ambagibus adque anfractibus fatigatus egressus est; redeat, inquam, redeat ad ciuilem; hic eum adhuc teneo, tantisper de hac ago. Nondum dico, si terra et lapides nostris sunt ossibus et unguibus similes, similiter eos intellegentiam non habere, sicut sensu carent; aut si idcirco habere dicuntur ossa et ungues nostri intellegentiam, . quia in homine sunt qui habet intellegentiam, tam stultum [*]( 1 ad sup. lin. I 2 permanere 11; permeare e 6 animae esse v animam et 7 qui a2 8 partem] pter e 9 deum ait e 11 permaneat e ut ante ossa sup. lin. C dei om. C, sed erasum uidetur esse dl 12 stellasque G\'a 13 eius; cuius uim Domb.; eius uim q; et cuius ui C a; e cuius ni d; et cuiufcūιq; a; eI cQ ui, cll m. 2 in mar- gine additum, e; cuius ui b (ui m. 1 sup. lin.), Ip; eius: ex cuius ui v quae om. p 14 ea quoque Domb.; eam q. codd. praeter q; ipsam q. qv per eam a e l 14. 15 permanat codd.; permeat v 17 ad hanc a e et C m. 2 in marg. theologian Cda; theologiam a b e 1 p v 20 ad aut teneo Pex; adtineo l2 22 sic e careat e 23 habere intellegentiam l 24 stultus est e q )
Debuit ergo una terra propter istam quatergeminam uim quattuor habere cognomina, non quattuor facere deos; sicut tot cognominibus unus Iuppiter et tot cognominibus una Iuno, in quibus omnibus uis multiplex esse dicitur ad unum deum uel unam deam pertinens, non multitudo cognominum deorum etiam multitudinem faciens. Sed profecto sicut aliquando etiam ipsas uilissimas feminas earum, quas libidine quaesierunt, taedet paenitetque turbarum: sic animam uilem factam et inmundis spiritibus prostitutam deos sibi multiplicare, quibus contaminanda prosterneretur, sicut plurimum libuit, sic aliquando et piguit. Nam et ipse Varro quasi de ipsa turba uerecundatus unam deam uult esse Tellurem. \'Eandem, inquit, dicunt Matrem Magnam; quod tympanum habeat, significari esse orbem terrae; quod turres in capite, oppida; quod sedens [*]( 2 nutriat codd.; enutriat v inde a ui feminae] Indeam faemine l 8 femininae Cle dicat ee I a] et q; om. d masculi C ofcs d p q; masculini bl t l; masculina v 6 et om. I 7 quare om. I 8 natura l rusoni b 15 quatergeminam codd.; quadrigem. v 18 omnibus suis b ad unam e 20 etiam ..... aliquando om. e1 21 eorum l 28 urbem C; ob rem II turres C b2 q v; turris bl del p Domb. sedens fingatur corr. G. Zoega (v. M. Haupt, Herm. IIIIp. 333j; sedes fingantur mss. v )
Haec sunt Telluris et Matris Magnae praeclara mysteria, unde omnia referuntur ad mortalia semina et exercendam agriculturam. Itane ad haec relata et hunc finem habentia tympanum, turres, Galli, iactatio insana membrorum, crepitus cymbalorum, confictio leonum uitam cuiquam pollicentur aeternam? Itane propterea Galli abscisi huic Magnae deae seruiunt, ut significent, qui semine indigeant, terram sequi oportere; quasi non eos ipsa potius seruitus semine faciat indigere? Utrum enim sequendo hanc deam, cum indigeant, semen adquirunt, an potius sequendo hanc deam, cum habeant, semen amittunt? Hoc interpretari est an detestari? Nec adtenditur, quantum maligni daemones praeualuerint, qui nec aliqua magna his sacris polliceri ausi sunt, et tam crudelia exigere potuerunt. Si dea terra non esset, manus ei homines operando inferrent, ut semina consequerentur per illam, non et sibi saeuiendo, ut semina perderent propter illam; si dea non esset, ita fecunda fieret manibus alienis, ut non cogeret hominem sterilem fieri manibus suis. Iam quod in Liberi sacris honesta matrona pudenda uirilia coronabat spectante multitudine, ubi rubens et sudans, si est ulla frons in hominibus, adstabat forsitan et maritus; et quod in celebratione nuptiarum super Priapi scapum noua nupta sedere iubebatur: longe contemtibiliora adque leuiora sunt prae ista turpitudine crudelissima [*]( I ut in uno e l; et in un. q 2 numinquit e 3 /////////res plures, bis script., Onumquid... plures om. ll 4 conflent, in marg. ?plicent e 7 et exerc. codd.; et ad exerc. v 8 agric.... relata in marg. e 9 et insana e b , 10 conflictio e cuique d 15 ane C habent Cl semina e 18 exigere] exercere Z 20 et Cab del p ak Ii om. q; etiam v 24 expectante l 27 priapufeaput J1 capud e ) [*]( XXXX Aag. opera Sectio V pars I. ) [*]( 22 )
Et Attis ille non est commemoratus nec eius ab isto interpretatio requisita est, in cuius dilectionis memoriam Gallus absciditur. Sed docti Graeci adque sapientes nequaquam rationem tam sanctam praeclaramque tacuerunt. Propter uernalem quippe faciem terrae, quae ceteris est temporibus pulchrior, Porphyrius, philosophus nobilis, Attin flores significare perhibuit, et ideo abscisum, quia flos decidit ante fructum. Non ergo ipsum hominem uel quasi hominem, qui est uocatus Attis, sed uirilia eius flori conparauerunt. Ipsa quippe illo uiuente deciderunt; immo uero non deciderunt neque decerpta, sed plane discerpta sunt; nec illo flore amisso quisquam postea fructus, sed potius sterilitas consecuta est. Quid ergo ipse reliquus, et quidquid remansit absciso? quid eo significari dicitur? quo refertur? quae interpretatio inde profertur? An haec frustra moliendo nihilque inueniendo persuadent illud potius esse credendum, quod de homine castrato fama iactauit [*]( 1 ibi l daemoni.cis (inter i et c rescissa est membrana) C; daemonicis rell. codd.; daemoniacis v ritibus codd. excepto C, in quo m. i retibus; artibus v 2 phimatur e 6 uiro e 9 reperit p 10 Et Attis Ii Et attis, in marg. m. 2 flos, 0; flos aetatis a e; Flos et attis p: aetattis b; etatis d; Et Atys v 14 temp. est v 15 Alvn v I? nocatus est v 19 immo ... deciderunt om. V decerpta, m. 2 superscripto ft, C; decerpta sunt e 20 plane tamen C 22 et sup. lin. I - ead et quid e eo] ergo e 25 credum C )
Itemque de mollibus eidem Matri Magnae contra omnem uirorum mulierumque uerecundiam consecratis, qui usque in hesternum diem madidis capillis facie dealbata, fluentibus membris incessu femineo per plateas uicosque Carthaginis etiam a propolis unde turpiter uiuerent exigebant, nihil Varro dicere uoluit nec uspiam me legisse commemini. Defecit interpretatio, erubuit ratio, conticuit oratio. Vicit Matris Magnae omnes deos filios non numinis magnitudo, sed criminis. Huic monstro nec Iani monstrositas conparatur. Ille in simulacris habebat solam deformitatem, ista in sacris deformem crudelitatem; ille membra in lapidibus addita, haec in hominibus perdita. Hoc dedecus tot Iouis ipsius et tanta stupra non uincunt. Ille inter femineas corruptelas uno Ganymede caelum infamauit; ista tot mollibus professis et publicis et inquinauit terram et caelo fecit iniuriam. Saturnum fortasse possemus huic in isto genere turpissimae crudelitatis siue conferre siue praeferre, qui patrem castrasse perhibetur; sed in Saturni sacris homines alienis manibus potius occidi quam suis abscidi potuerunt. Deuorauit ille filios, ut poetae ferunt, et physici ex hoc interpretantur quod uolunt; ut autem historia prodit, necauit; sed quod ei Poeni suos filios sacrificati sunt, non recepere Romani. At uero ista Magna deorum Mater etiam Romanis templis [*]( ..hoe 1 aduersatus a2 e est et a uarro adq; taceri neque dicere, in margine noster, C 6 omnium l, hominem el 10 a om. d propolis C b II p; pppłif d; populis l2 υ Domb. 18 nominis l monstro nec Iani om. I monstruositas de 16 ominibus l 18 feminea C1 gimine decęlu d 21 quia e 22 saturnis d 24 phoesici C\' 25 negauit It 26 sacrificati sunt C a b1 d l p α. f; sacrificati sunt sacrificauerunt xI; sacrificarunt e; sacrificauerunt b2 q v ) [*]( 22* )
Istos uero deos selectos uidemus quidem clarius innotuisse quam ceteros, non tamen ut eorum inlustrarentur merita, sed ne occultarentur obprobria; unde magis eos homines fuisse credibile est, sicut non solum poeticae litterae, uerum etiam historicae tradiderunt. Nam quod Vergilius ait:
et quae ad hanc rem pertinentia consequuntur, totam de hoc Euhemerus pandit historiam, quam Ennius in Latinum uertit eloquium; unde quia plurima posuerunt, qui contra huius modi errores ante nos uel Graeco sermone uel Latino scripserunt, non in eo mihi placuit inmorari.
- Primus ab aetherio uenit Saturnus Olympo,
- Arma Iouis fugiens et regnis exul ademtis,
Ipsas physiologias cum considero, quibus docti et acuti homines has res humanas conantur uertere in res diuinas, nihil uideo nisi ad temporalia terrenaque opera naturamque corpoream uel etiamsi inuisibilem, tamen mutabilem potuisse reuocari; quod nullo modo est uerus Deus. Hoc autem si saltem religiositati congruis significationibus ageretur, esset quidem dolendum non his uerum Deum adnuntiari adque praedicari, tamen aliquo modo ferendum tam foeda et turpia non fieri nec iuberi; at nunc cum pro Deo uero, quo solo anima se inhabitante fit felix, nefas sit colere aut corpus aut animam, quanto magis nefarium est ista sic colere, ut nec [*]( 10 Aen. VIII, 319 sq. ) [*]( 2 fysiol. C 3 ei cultu p 5 uidimus C 7 nec, ec m. 2 in ras., I 9 hiatoriacae e quod om. b 10 aethereo v oJympho d vv 11 eiful, I m. 2, I 12 conseqạntur C; consecuntur e 13 Euhemerus] humeris. m. 2 in homerus corr., d pangit d 18 euertere e 25 quod e 26 inhabitante, in marg. m. 1 inuitante, e fit felix Cad dlp a k f; sit fel. b e q v )