De civitate dei

CAPUT XXII. Tempora exitusque bellorum ex Dei pendere iudicio.

Sic etiam tempora ipsa bellorum, sicut in eius arbitrio est iustoque iudicio et misericordia uel adterere uel consolari genus humanum, ut alia citius, alia tardius finiantur. Bellum piratarum a Pompeio, bellum Punicum tertium ab Scipione incredibili celeritate et temporis breuitate confecta sunt. Bellum quoque fugitiuorum gladiatorum, quamuis multis Romanis ducibus et duobus consulibus uictis Italiaque horribiliter contrita adque uastata, tertio tamen anno post multa consumta consumtum est. Picentes, Marsi et Peligni, gentes non exterae, sed Italicae, post diuturnam et deuotissimam sub Romano iugo seruitutem in libertatem caput erigere tentauerunt, iam multis nationibus Romano imperio subiugatis deletaque Carthagine; in quo bello Italico Romanis saepissime uictis ubi et duo consules perierunt et alii nobilissimi senatores, non diuturno tamen tempore tractum est hoc malum; nam quintus annus ei finem dedit. Sed bellum Punicum secundum cum maximis detrimentis et calamitate rei publicae per annos [*]( 4 c. 29 ) [*]( 2 relinquit L A\' 3 possit C a 4 libro superiore C 6 iobi L guuernat L 11 atjterrere , re m. 2, C; /terrere, a ante t ut uidetur eraso, e consulari 01 13 pyratarum LAa pqv 14 et omn. LA Cb ep q 15 fugitiborum L quambis L 16 ducibus///////et C 18 consumtum L; con[fumatl1 e] litterae inclusae tn. 2 in ras, e prạeligni C 20 liuert. L 21 Karthag. a Domb. 22 saepissimạ̇e C 23 consoles C1 24 tractatum, ta In. rec. in marg., C 25 annus ei L; annas ei//, us eras., A; ei annus v quum L ) [*]( XXXX Aug. opera Sectio V pars I. ) [*]( 17 )

decem et octo Romanas uires extenuauit et paene consumsit; duobus proeliis ferme septuaginta Romanorum milia ceciderunt. Bellum Punicum primum per uiginti et tres annos peractum est; bellum Mithridaticum quadraginta. Ac ne quisquam arbitretur rudimenta Romanorum fuisse fortiora ad bella citius peragenda, superioribus temporibus multum in omni uirtute laudatis bellum Samniticum annis tractum est ferme quinquaginta; in quo bello ita Romani uicti sunt, ut sub iugum etiam mitterentur. Sed quia non diligebant gloriam propter iustitiam, sed iustitiam propter gloriam diligere uidebantur, pacem factam foedusque ruperunt. Haec ideo commemoro, quoniam multi praeteritarum rerum ignari, quidam etiam dissimulatores suae scientiae, si temporibus Christianis aliquod bellum paulo diutius trahi uident, ilico in nostram religionem proteruissime insiliunt, exclamantes, quod, si ipsa non esset et uetere ritu numina colerentur, iam Romana illa uirtute, quae adiuuante Marte et Bellona tanta celeriter bella confecit, id quoque celerrime finiretur. Recolant igitur qui legerunt, quam diuturna bella, quam uariis euentis, quam luctuosis cladibus a ueteribus sint gesta Romanis, sicut solet orbis terrarum uelut procellosissimum pelagus uaria talium malorum tempestate iactari, et quod nolunt aliquando fateantur, nec insanis aduersus Deum linguis se interimant et decipiant inperitos.

CAPUT XXIII. De bello, in quo Radagaisus rex Gothorum, daemonum cultor, uno die cum ingentibus copiis suis uictus est.

Quod tamen nostra memoria recentissimo tempore Deus mirabiliter et misericorditer fecit, non cum gratiarum actione [*]( 1 extenuabit JL pe.n.eC 3XX. III. a 4 imithridaticum, i m. 2, C; metridat. p quadr. annis q*v 6 apergenda, a m. 2 C 11 phedusque C 14 paulolu. e ilico LAC; illico r 16 romatLf. C 17 cạeleriter C 19 bueuentif, bu m. 2, e 23 aduefuf C 26 reda- gasius p 27 cupiis C 29 actionem commemoratn C )

commemorant, sed, quantum in ipsis est, omnium si- fieri potest hominum obliuione sepelire conantur; quod a nobis si tacebitur, similiter erimus ingrati. Cum Radagaisus, rex Gothorum, agmine ingenti et inmani iam in Urbis uicinia constitutus Romanis ceruicibus inmineret, uno die tanta celeritate sic uictus est, ut ne uno quidem non dicam extincto, sed uulnerato Romanorum multo amplius quam centum milium prosterneretur eius exercitus adque ipse mox captus poena debita necaretur. Nam si ille tam inpius cum tantis et tam inpiis copiis Romam fuisset ingressus. cui pepercisset? quibus locis martyrum honorem detulisset? in qua persona Deum timeret? cuius non sanguinem fusum, cuius pudicitiam uellet intactam? Quas autem isti pro dis suis uoces haberent, quanta insultatione iactarent, quod ille ideo uicisset, ideo tanta potuisset, quia cottidianis sacrificiis placabat adque inuitabat deos, quod Romanos facere Christiana religio non sinebat? Nam propinquante iam illo his locis, ubi nutu summae maiestatis obpressus est, cum eius fama ubique crebresceret, nobis aput Carthaginem dicebatur, hoc credere spargere iactare paganos, quod ille dis amicis protegentibus et opitulantibus, quibus immolare cottidie ferebatur, uinci omnino non posset ab eis, qui talia dis Bomanis sacra non facerent nec fieri a quoquam permitterent. Et non agunt miseri gratias tantae misericordiae Dei, qui cum. statuisset inruptione barbarica [*]( 2 oblibione sepellire L 3 quum radendo in cum corr. L; Quur e radagaisus L AI a d ep at k f; radagaysua At; radagaissus C; radg/isus b; redagaisus q; Rhadagaisus v o cerbicibue L 6 extinto C 7 sed nec uuln., nec m. 2, e 8 ipse mox captus codd. excepto e, qui post captus habet cam filiis; ipse cum filiis mox captus v 9 tetam C 10 copiis m. 1 sup. lin. e quibus locis martyrum honorem L A; quibus honorem locis mart. C rell. v 12 bellet L 13 isti om. at haberent ........ tanta m. 2 in marg. infer. d 15 placauat L 17 locis hie transpositione significata A 19 Karth. a Domb. spargere sup. lin. correctoris manu C; aspargere A 21 immolare, imm m. 2 in ras., e ) [*]( 17* ) grauiora <pati> dignos mores hominum castigare, indignationem suam tanta mansuetudine temperauit, ut illum primo faceret mirabiliter uinci, ne ad infirmorum animos euertendos gloria daretur daemonibus, quibus eum supplicare constabat; deinde ab his barbaris Roma caperetur, qui contra omnem consuetudinem gestorum ante bellorum ad loca sancta confugientes Christianae religionis reuerentia tuerentur ipsisque daemonibus adque inpiorum sacrificiorum ritibus, de quibus ille praesumserat, sic aduersarentur nomine Christiano, ut longe atrocius bellum cum eis quam cum hominibus gerere uiderentur; ita uerus dominus gubernatorque rerum et Romanos cum misericordia flagellauit, et tam incredibiliter uictis supplicatoribus daemonum nec saluti rerum praesentium necessaria esse sacrificia illa monstrauit, ut ab his qui non peruicaciter caciter contendunt, sed prudenter adtendunt, nec propter praesentes necessitates uera religio deseratur, et magis aeternae uitae fidelissima expectatione teneatur.

CAPUT XXIIII. Quae sit Christianorum imperatorum et quam uera felicitas.

Neque enim nos Christianos quosdam imperatores ideo felices dicimus, quia uel diutius imperarunt uel imperantes filios morte placida reliquerunt, uel hostes rei publicae domuerunt uel inimicos ciues aduersus se insurgentes et cauere obprimere potuerunt. Haec et alia uitae huius aerumnosae uel munera uel solacia quidam etiam cultores daemonum [*]( 1 grauiora pati dignos Cv; grauiora dignos iAfta1 A; f; grauiore dignos a1 d e C12 k2; grauiori dignos a2p 2 temperabit L1 prima C 4 suplic. L 01 6 bellorum ante gest. v 8 sacrificiorum tn. 2 ix marg. C 9 aduersaretur C1 nomine LAC al b d ql Domb.; nomini e; pro nomine a2 p q2 v 11 dfif, nf in ras., C gubernatorque rerum ,et roma- nus C 13 suplicat. L salutis C 14 qui om. C1 16 necessitate praesentes C religio uera v 22 felicis C\' 24 cibes L caueret C mdeonum m. Met. ex deorum corr. L; demmonum A )

accipere meruerunt, qui non pertinent ad regnum Dei, quo pertinent isti; et hoc ipsius misericordia factum est, ne ab illo ista qui in eum crederent uelut summa bona desiderarent. Sed felices eos dicimus, si iuste imperant, si inter linguas sublimiter honorantium et obsequia nimis humiliter salutantium non extolluntur, et se homines esse meminerunt; si suam potestatem ad Dei cultum maxime dilatandum maiestati eius famulam faciunt; si Deum timent diligunt colunt; si plus amant illud regnum, ubi non timent habere consortes; si tardius uindicant, facile ignoscunt; si eandem uindictam pro necessitate regendae tuendaeque rei publicae, non pro saturandis inimicitiarum odiis exerunt; si eandem ueniam non ad inpunitatem iniquitatis, sed ad spem correctionis indulgent; si, quod aspere coguntur plerumque decernere, misericordiae lenitate et beneficiorum largitate conpensant; si luxuria tanto eis est castigatior, quanto posset esse liberior; si malunt cupiditatibus prauis quam quibuslibet gentibus imperare et si haec omnia faciunt non propter ardorem inanis gloriae, sed propter caritatem felicitatis aeternae; si pro suis peccatis humilitatis et miserationis et orationis sacrificium Deo suo uero immolare non neglegunt. Tales Christianos imperatores dicimus esse felices interim spe, postea re ipsa futuros, cum id quod expectamus aduenerit. [*]( n ne n 3e 1 pertinet L, pertint C 2 pertinet C 3 crederent C\'; credirent C2. (qui correxit acripturus arat uel crediderint uel crediderunt, restitit h m tamen e in extrema syllaba) 5 utiliter A m. 2 corr.; utiliter, in marg. humiliter, p 6 et se L A bepj sed se a v Domb.; si se q memita nerunt, min in ras., C 8 timenf C diligant colant C 11 regana daetendeque C 12 exfemnt L At Cd 13 quod m. 2 ex cum corr. C\' lo eis om. p\' castigatior est L A1 16 possit a 20 et orationis om. e uero om. a kl non om. el 21 imperat. christ. L A 22 ape om. e1 quum L A; qua e )

CAPUT XXV. De prosperitatibus, quas Constantino imperatori Christiano Deus contulit.

Nam bonus Deus, ne homines, qui eum crederent propter aeternam uitam colendum, has sublimitates et regna terrena existimarent posse neminem consequi, nisi daemonibus supplicet, quod hi spiritus in talibus multum ualerent, Constantinum imperatorem non supplicantem daemonibus, sed ipsum uerum Deum colentem tantis terrenis inpleuit muneribus, quanta optare nullus auderet; cui etiam condere ciuitatem Romano imperio sociam, uelut ipsius Romae -filiam, sed sine aliquo daemonum templo simulacroque concessit. Diu imperauit, uniuersum orbem Romanum unus Augustus tenuit et defendit; in administrandis et gerendis bellis uictoriosissimus fuit, in tyrannis obprimendis per omnia prosperatus est; grandaeuus aegritudine et senectute defunctus est, filios imperantes reliquit. Sed rursus ne imperator quisquam ideo Christianus esset, ut felicitatem Constantini mereretur, cum propter uitam aeternam quisque debeat esse Christianus: Iouianum multo citius quam Iulianum abstulit; Gratianum ferro tyrannico permisit interimi, longe quidem mitius quam magnum Pompeium colentem uelut Romanos deos. Nam ille uindicari a Catone non potuit, quem ciuilis belli quodam modo heredem reliquerat; iste autem, quamuis piae animae solacia talia non requirant, a Theodosio uindicatus est; quem regni participem fecerat, cum paruulum haberet et fratrem, auidior fidae societatis quam nimiae potestatis. [*]( 6 auplicet L A 7 hi m. 1 sup. lin. C 8 enplicantem L A Cl 9 uerum m. 1 sup. lin. L; dih uerum A 12 imperauit ut unin. C 14 amministr. I, A ngeredif C uitorioa. C 15 prosperatuB est LAabdpqakƒv; cprofpetatnf est, c m. 2, e; prosperatus omisso est C Domb. 16 grandebus L.11 17 relinquit L A1 18 qu.m L 21 tyranno 61 22 pom peium C 24 hạ̇eredem C relinquerat L Al 26 haberet et fratrem LACbdepqakf; haberet fratrem v Domb ; fratrem hab. a 27 fide C e )

CAPUT XXVI. De fide ac pietate Theodosii Augusti.

Unde et ille non solum uiuo seruauit quam debebat fidem,_ uerum etiam post eius mortem pulsum ab eius interfectore Maximo Valentinianum eius paruulum fratrem in sui partes imperii tamquam Christianus excepit pupillum, paterno custodiuit adfectu, quem destitutum omnibus opibus nullo negotio posset auferre, si latius regnandi cupiditate magis quam benefaciendi caritate flagraret; unde potius eum seruata eius imperatoria dignitate susceptum ipsa humanitate et gratia consolatus est. Deinde cum Maximum terribilem faceret ille successus, hic in angustiis curarum suarum non est lapsus ad curiositates sacrilegas adque inlicitas, sed ad Iohannem in Aegypti eremo constitutum, quem Dei seruum prophetandi spiritu praeditum fama crebrescente didicerat, misit adque ab eo nuntium uictoriae certissimum accepit. Mox tyranni Maximi extinctor Valentinianum puerum imperii sui partibus, unde fugatus fuerat, cum misericordissima ueneratione restituit, eoque siue per insidias siue quo alio pacto uel casu proxime extincto alium tyrannum Eugenium, qui in illius imperatoris locum non legitime fuerat subrogatus, accepto rursus prophetico responso fide certus obpressit, contra cuius robustissimum exercitum magis orando quam feriendo pugnauit. Milites nobis qui aderant rettulerunt extorta sibi esse de manibus quaecumque iaculabantur, cum a Theodosii partibus in aduersarios uehemens uentus iret et non solum quaecumque in eos iaciebantur concitatissime raperet, uerum etiam [*]( 1 C. XXVI in indice cod. p numeratur c. I libri VI 2 ac C; et p q v 3 aernabit L; seruiuit el debeat e 4 post eius] pofteriuf L A1 5 ualentinia.num a suae partis imperio a 6 pupulum p cuatodibit L 7 negutio\' al 9 beneficieudi Al 13 iohannen L A 14 heremo LAae; haeremo C profet. C 16 uic turiae C 17 balent. L 19 per C 20 iquin C 24 retulerunt L A C2 a e 25 iaculauantur I. 26 aduerfario C 27 iaciabantur A; iacebantur Cle; iactabantur k2.:)

ipsorum tela in eorum corpora retorqueret. Unde et poeta Claudianus, quamuis a Christi nomine alienus, in eius tamen laudibus dixit:

1. O nimium dilecte Deo, cui —
2. militat aether,
3. Et coniurati ueniunt ad classica uenti!

Victor autem, sicut crediderat et praedixerat, Iouis simulacra, quae aduersus eum fuerant nescio quibus ritibus uelut consecrata et in Alpibus constituta, deposuit, eorumque fulmina, quod aurea fuissent, iocantibus (quod illa laetitia permittebat) cursoribus et se ab eis fulminari uelle dicentibus hilariter benigneque donauit. Inimicorum suorum filios, quos, non ipsius iussu, belli abstulerat impetus, etiam nondum Christianos ad ecclesiam confugientes, Christianos hac occasione fieri uoluit et Christiana caritate dilexit, nec priuauit rebus et auxit honoribus. In neminem post uictoriam priuatas inimicitias ualere permisit. Bella ciuilia non sicut Cinna et Marius et Sylla et alii tales nec finita finire uoluerunt, sed magis doluit exorta quam cuiquam nocere uoluit terminata. Inter haec omnia ex ipso initio imperii sui non quieuit iustissimis et misericordissimis legibus aduersus inpios laboranti ecclesiae subuenire, quam Valens haereticus fauens Arianis uehementer adflixerat; cuius ecclesiae se membrum esse magis quam in terris regnare gaudebat. Simulacra gentilium ubique euertenda praecepit, satis intellegens nec terrena munera in daemoniorum, sed in Dei ueri esse posita [*]( 1 III. Cona. Hon. 96 sqq. ) [*]( 1 retorquereṇ̇t C 2 apiano,no mine, no in fine uersus m. 2, C 4 cui militat] inuitis libris integra Claudiani uerba cui fundit ab antris Aeolus armatas hiemes, cui militat cett. hic edi solent 8 secreta A I, mar- gini adscript. e 11 belle L ueniqgne; L\' Al 12 iussu belli LAC su t ft de p GC k ! j iussu sed belli b; iussus, sed belli aqv 13 abstulerat -l rtb 14 fieri uoluit] hic desinit L 15 priuabit A1 rebus om. q et] sed apqv 17 cynna A mariauf C finita,reuoluer, erasae esse ui- n dentur litterae fini superscriptae, A 19 iter C 22 arrianis Ce adflixit, it ex et com., C ) potestate. Quid autem fuit eius religiosa humilitate mirabilius, quando in Thessalonicensium grauissimum scelus, cui iam episcopis intercedentibus promiserat indulgentiam, tumultu quorundam, qui ei cohaerebant, uindicare conpulsus est et ecclesiastica cohercitus disciplina sic egit paenitentiam, ut \'imperatoriam celsitudinem pro illo populus orans magis fleret uidendo prostratam, quam peccando timeret iratam? Haec ille secum et si qua similia, quae commemorare longum est, bona opera tulit ex isto temporali uapore cuiuslibet culminis et sublimitatis humanae; quorum operum merces est aeterna felicitas, cuius dator est Deus solis ueraciter piis. Cetera uero uitae huius uel fastigia uel subsidia, sicut ipsum mundum lucem auras, terras aquas fructus ipsiusque hominis animam corpus, sensus mentem uitam, bonis malisque largitur; in quibus est etiam quaelibet imperii magnitudo, quam pro temporum gubernatione dispensat.

Proinde iam etiam illis respondendum esse uideo, qui manifestissimis documentis, quibus ostenditur, quod ad ista temporalia, quae sola stulti habere concupiscunt, nihil deorum falsorum numerositas prosit, confutati adque conuicti conantur adserere non propter uitae praesentis utilitatem, sed propter eam, quae post mortem futura est, colendos deos. Nam istis, qui propter amicitias mundi huius uolunt uana colere et non se permitti puerilibus sensibus conqueruntur, his quinque libris satis arbitror esse responsum. Quorum tres priores cum edidissem et in multorum manibus esse coepissent, audiui quosdam nescio quam aduersus eos responsionem scribendo praeparare. Deinde ad me perlatum est, quod iam scripserint, sed tempus quaerant, quo sine periculo possint edere. Quos admoneo, non optent quod eis non expedit. Facile est enim cuiquam uideri respondisse, qui tacere noluerit. Aut quid est [*]( 4 est om. Ce 5 disciplina co.ercitua C cohercitus Cld 7 te- meret Cl IS documentif C 19 soli e caconpiscunt A 20 falsorum om. A 21 aferere A,1 propter C 22 post mortem om. at 24 sensibus om. Cl 25 priores om. at quum A 30 ammoneo A b )

loquacius uanitate? quae non ideo potest quod ueritas, quia, si uoluerit, etiam plus potest clamare quam ueritas. Sed considerent omnia diligenter, et si forte sine studio partium iudicantes talia esse perspexerint, quae potius exagitari quam conuelli possint garrulitate inpudentissima et quasi satyrica uel mimica leuitate, cohibeant suas nugas et potius a prudentibus emendari quam laudari ab inpudentibus eligant. Nam si non ad libertatem uera dicendi, sed ad licentiam maledicendi tempus expectant, absit ut eis eueniat quod ait Tullius de quodam, qui peccandi licentia felix appellabatur:s o miserum, cui peccare licebat! Unde quisquis est, qui maledicendi licentia felicem se putat, multo erit felicior, si hoc illi omnino non liceat, cum possit deposita inanitate iactantiae etiam isto tempore tamquam studio consulendi quidquid uoluerit contradicere et, quantum possunt, ab eis quos consulit amica disputatione honeste grauiter libere quod oportet audire.

CAPUT I. De his, qui dicunt deos a se non propter praesentem uitam coli, sed propter aeternam.

Nunc ergo quoniam deinceps, ut promissus ordo expetit, etiam hi refellendi et docendi sunt, qui non propter istam uitam, sed propter illam, quae post mortem futura est, deos gentium, quos Christiana religio destruit, colendos esse contendunt: placet a ueridico oraculo sancti psalmi sumere [*]( 2 pertin., i ex e corr., C 10 f nosito C 11 ut editur Cb1dlpa1 f; postulabat satisfecisse a b*eqa?kv; satisfecisse m. 2 margini adscript. C 13 religione CI de om. 01 16 fauentibus etiam v fabentibus Ci uaesana C d possidit 01; possidet CJ a 18 temeritatis, in margine uanitatis e 24 et docendi] docendiq;, q; m. 2, i 26 crist. I 27 placuit I a om. C\' )

exordium disputationis meae: Beatus, cuius est Dominus Deus spes ipsius et non respexit in uanitates et insanias mendaces. Verum tamen in omnibus uanitatibus insaniisque mendacibus longe tolerabilius philosophi audiendi sunt, quibus displicuerunt istae opiniones erroresque populorum. qui populi constituerunt simulacra numinibus multaque de his, quos deos inmortales uocant, falsa adque indigna siue finxerunt siue ficta crediderunt. et credita eorum cultui sacrorumque ritibus miscuerunt. Cum his hominibus, qui, etsi non libere praedicando, saltem utcumque in disputationibus mussitando, talia se inprobare testati sunt, non usque adeo inconuenienter quaestio ista tractatur: utrum non unum Deum, qui fecit omnem spiritalem corporalemque creaturam, propter uitam, quae post mortem futura est, coli oporteat, sed multos deos, quos ab illo uno factos et sublimiter conlocatos quidam eorundem philosophorum ceteris excellentiores nobilioresque senserunt.

Ceterum quis ferat dici adque contendi deos illos, quorum in quarto libro quosdam commemoraui, quibus singulis singula rerum exiguarum distribuuntur officia, uitam aeternam cuique praestare? An uero peritissimi illi et acutissimi uiri, qui se pro magno beneficio conscripta docuisse gloriantur, ut sciretur quare cuique deo supplicandum esset, quid a quoque esset petendum, ne absurditate turpissima, qualis ioculariter in mimo fieri solet, peteretur a Libero aqua, a Lymphis uinum, auctores erunt cuipiam hominum dis inmortalibus supplicanti, ut, cum a Lymphis petierit uinum eique responderint: Nos [*]( 1 Ps. 39, 5 19 c. 11 et 21 ) [*]( 1 meae, eae in ras. C beatus superscripto m. 2 uir e 2 spes m. rec. in fine uersus l uanitate 01 4 filos. I; phylos. e i his codd.; eis v 8 fin/xerunt, eras. c, l 9 his ergo hom. b2qa2k r 10 saltim 02 d 13 piritalem C creturam Cx 16 erundem Cl 19 sq. ut editur C; rerum exig. singulis singula rell. v Domb. 20 cuique Cab de pj cuiquam Iqv Domb. 21 perit. illi codd.; illi perit. r 23 quoque m. 2 in quoquam corr. C )

aquam habemus, hoc a Libero. pete, possit recte dicere: Si uinum non habetis, saltem date mihi uitam aeternam? Quid hac absurditate monstruosius? Nonne illae cachinnantes (solent enim esse ad risum faciles), si non adfectent fallere ut daemones, supplici respondebunt:s o homo, putasne in potestate nos habere uitam, quas audis non habere uel uitem? Inpudentissimae igitur stultitiae est uitam aeternam a talibus dis petere uel sperare, qui uitae huius aerumnosissimae adque breuissimae et si qua ad eam pertinent adminiculandam adque fulciendam ita singulas particulas tueri adseruntur, ut, si id, quod sub alterius tutela ac potestate est, petatur ab altero, tam sit inconueniens et absurdum, ut mimicae scurrilitati uideatur esse simillimum. Quod cum fit a scientibus mimis, digne ridentur in theatro; cum uero a nescientibus stultis, dignius inridentur in mundo. Cui ergo deo uel deae propter quid supplicaretur, quantum ad illos deos adtinet quos instituerunt ciuitates, a doctis sollerter inuentum memoriaeque mandatum est: quid a Libero, uerbi gratia, quid a Lymphis, quid a Vulcano ac sic a ceteris, quos partim commemoraui in quarto libro, partim praetereundos putaui. Porro si a Cerere uinum, a Libero panem, a Vulcano aquam, a Lymphis ignem petere erroris est: quanto maioris deliramenti esse intellegi debet, si cuiquam istorum pro uita supplicetur aeterna!

Quam ob rem si, cum de regno terreno quaereremus, quosnam illud deos uel deas hominibus credendum esset posse conferre, discussis omnibus longe alienum a ueritate monstratum est a quoquam istorum multorum numinum adque falsorum [*]( 4 Verg. Ecl. 3, 9 ) [*]( 1 pOllet C 2 saltim C2 3 monstruosius adeIpqa,\' monstrosias C Domb. illae om. b excach. a 5 suppliciter -I in om. I 9 ammin. e 10 adserunt I 12 mimica rscurilitate I 13 aCev; ab ablp Domb.; ab a q 16 attinent e 17 ciuitatis C1 idocti C 19. 21 uulgano Vd 19 commemoraui... partim om. e\' 20 praeter enndos, praeter sup. lin. a 21 a Vulc.] aut uulc. C 26 91!l:omnibuC, om in fine ttersus delet., C )

saltem regna terrena existimare constitui: nonne insanissimae inpietatis est, si aeterna uita, quae terrenis omnibus regnis sine ulla dubitatione uel conparatione praeferenda est, ab istorum quoquam dari cuiquam posse credatur? Neque enim propterea di tales uel terrenum regnum dare non posse uisi sunt, quia illi magni et excelsi sunt, hoc quiddam paruum et abiectum, quod non dignarentur in tanta sublimitate curare; sed quantumlibet consideratione fragilitatis humanae caducos apices terreni regni merito quisque contemnat, illi di tales apparuerunt, ut indignissimi uiderentur, quibus danda adque seruanda deberent uel ista committi. Ac per hoc, si (ut superiora proximis duobus libris pertractata docuerunt) nullus deus ex illa turba uel quasi plebeiorum uel quasi procerum deorum idoneus est regna mortalia mortalibus dare, quanto minus potest inmortales ex mortalibus facere!

- Huc accedit, quia, si iam cum illis agimus, qui non propter istam, sed propter uitam quae post mortem futura est existimant colendos deos, iam nec propter illa saltem, quae deorum talium potestati tamquam dispertita et propria non ratione ueritatis, sed uanitatis opinione tribuuntur, omnino colendi sunt, sicut credunt hi, qui cultum eorum uitae huius mortalis utilitatibus necessarium esse contendunt; contra quos iam quinque praecedentibus uoluminibus satis, quantum potui, disputaui. Quae cum ita sint, si eorum, qui colerent deam Iuuentatem, aetas ipsa floreret insignius, contemtores autem eius uel intra annos occumberent iuuentutis, uel in ea tamquam senili torpore frigescerent; si malas cultorum suorum speciosius et festiuius Fortuna barbata uestiret, a quibus autem sperneretur, glabros aut male barbatos [*](1 saltim CY 3 praefe//renda, re eras., C 4 cui/quam, i ira ras. litterae m, C 7 abictum C 11 Hac b1 si ut] sicut C 621 15 facere] dare e 18 illa/, m eras., C saltim C2 20 ueretatis C1 opinioni e2 21 mortalifutilt,tatibus C 23 quinqu/e, a eras., C 25 deam om. e1 26 annof C iuuentis e 27 fesfrigerent, fce m. rec. suprascript., C ma//laf, cu ut uidetur eras., e )

uideremus: etiam sic rectissime diceremus huc usque istas deas singulas posse, suis officiis quodam modo limitatas, ac per hoc nec a Iuuentate oportere peti uitam aeternam, quae non daret barbam, nec a Fortuna barbata boni aliquid post hanc uitam esse sperandum, cuius in hac uita potestas nulla esset, ut eandem saltem aetatem, quae barba induitur, ipsa praestaret. Nunc uero cum earum cultus nec propter ista ipsa, quae putant eis subdita, sit necessarius, quia et multi colentes Iuuentatem deam minime in illa aetate uiguerunt, et multi non eam colentes gaudent robore iuuentutis, itemque multi Fortunae barbatae supplices ad nullam uel deformem barbam peruenire potuerunt, et si qui eam pro barba inpetranda uenerantur, a barbatis eius contemtoribus inridentur: itane desipit cor humanum, ut, quorum deorum cultum propter ista ipsa temporalia et cito praetereuntia munera, quibus singulis singuli praeesse perhibentur, inanem ludibriosumque cognoscit, propter uitam aeternam credat esse fructuosum? Hanc dare illos posse nec hi dicere ausi sunt, qui eis, ut ab insipientibus populis colerentur, ista opera temporalia, quoniam nimis multos putarunt, ne quisquam eorum sederet otiosus, minutatim diuisa tribuerunt.

CAPUT II. Quid Varronem de dis gentium sensisse credendum sit. quorum talia et genera et sacra detexit, ut reuerentius cum eis ageret, si de illis omnino reticeret.

Quis Marco Varrone curiosius ista quaesiuit? quis inuenit doctius? quis considerauit adtentius? quis distinxit acutius? [*]( : : f r 2 posse sais, in margine: at fe eiuf, e suif C per C 3 iuuen- tate l 4 babarata l boni m. 1 sup. lin. C 5 esse] poffe I 6 saltim C2 7 uero, er m. 2 in ras. C ista ipsa a b de p q Domb.; ipsa ista !o<; ista om. C 9 iuuentutem I 11 fortunae m. a ex futurae corr. C 12 peruenientes, entes m. 2 in ras., e potuerunt usque ad uenerantur om. e imperanda 01 15 ipsa om. p 20 putauerunt v 24 et genera detexit et sacra p 27 Marco adel; M. C 28 quis distincxit accutias pleniusque quod scripsit m. 1 in marg. e distincxit I )

quis diligentius pleniusque conscripsit? Qui tametsi minus est suauis eloquio, doctrina tamen adque sententiis ita refertus est, ut in omni eruditione, quam nos saecularem, illi autem liberalem uocant, studiosum rerum tantum iste doceat, quantum studiosum -uerborum Cicero delectat. Denique et ipse [Tullius] huic tale testimonium perhibet, ut in libris Academicis dicat eam, quae ibi uersatur, disputationem se habuisse cum Marco Varrone, (homine, inquit, omnium facile acutissimo et sine ulla dubitatione doctissimo). Non ait \'eloquentissimo\' uel (facundissimo), quoniam re uera in hac facultate multum inpar est; sed \'omnium, inquit, facile acutissimo), et in eis libris. id est Academicis, ubi cuncta dubitanda esse contendit, addidit \'sine ulla dubitatione doctissimo\'. Profecto de hac re sic erat certus, ut auferret dubitationem, quam solet in omnibus adhibere, tamquam de hoc uno etiam pro Academicorum dubitatione disputaturus se Academicum fuisset oblitus. In primo autem libro cum eiusdem Varronis litteraria opera praedicaret: \'Nos, inquit, in nostra urbe peregrinantes errantesque tamquam hospites tui libri quasi domum reduxerunt, ut possemus aliquando qui et ubi essemus agnoscere. Tu aetatem patriae, tu descriptiones temporum, tu sacrorum iura. tu sacerdotum, tu domesticam, tu publicam disciplinam, tu sedem regionum locorum, tu omnium diuinarum humanarumque rerum nomina genera, officia causas aperuisti.\' Iste igitur uir tam insignis excellentisque peritiae et, quod de illo etiam Terentianus elegantissimo uel\'siculo breuiter ait:

1. Vir doctissimus undecumque Varro,

[*]( 16 c. 8 27 Metr. 2846 ) [*]( 1 planiusque a bl k 4 ista C 5 et om. q [Tullius] om. Cdlp a * n 6. 12. 16 achadem. Cel 7 eadem l 12 addit f 13 sic cicero erat a 18 in m. 1 sup. lin. I urbe, u ex o corr. C 19 hospites, i ex e corr., C possemus, e ex i corr. C 21 discript. I 22 disciplinam m. rec. in marg. C sedem b2 e; sedum C\' bl d lpl kf; sedium C2 ap1 q a 27 Varro .. multa ont. d ) qui tam multa legit, ut aliquid ei scribere uacuisse miremur; tam multa scripsit, quam multa uix quemquam legere potuisse credamus: iste, inquam, uir tantus ingenio tantusque doctrina, si rerum uelut diuinarum, de quibus scribit, obpugnator esset adque destructor easque non ad religionem, sed ad superstitionem diceret pertinere, nescio utrum tam multa in eis ridenda contemnenda detestanda conscriberet. Cum uero deos eosdem ita coluerit colendosque censuerit, ut in eo ipso opere litterarum suarum dicat se timere ne pereant, non incursu hostili, sed ciuium neglegentia, de qua illos uelut ruina liberari a se dicit et in memoria bonorum per eius modi libros recondi adque seruari utiliore cura, quam qua Metellus de incendio sacra Vestalia et Aeneas de Troiano excidio penates liberasse praedicatur; et tamen ea legenda saeculis prodit, quae a sapientibus et insipientibus merito abicienda et ueritati religionis inimicissima iudicentur: quid existimare debemus nisi hominem acerrimum ac peritissimum, non tamen sancto Spiritu liberum, obpressum fuisse suae ciuitatis consuetudine ac legibus, et tamen ea quibus mouebatur sub specie commendandae religionis tacere noluisse.

CAPUT III. Quae sit partitio Varronis librorum suorum, quos de antiquitatibus rerum humanarum diuinarumque conposuit.

Quadraginta et unum libros scripsit antiquitatum; hos in res humanas diuinasque diuisit, rebus humanis uiginti quinque, [*]( 1 mtamulta C aliquid C aliqeiauid d uacuisse aeIatk f Domb uaca//sse, ui eras., b; uacasse Cdq a2 v; uacuum fuisse p 4 scripsit Ipq 5 distructor It relegionem Cl 7 deos m. 2 in ras. e 9 temere at aperent a 11 huins modi v 12 qua post quam inse- rendum este duxi 13 neaeaf C 14 praedicantur abv 15 a] ea C1 16 aindicentur, a m. 2, C emdebuf I 17 ac perit.] apertissimum e 18 consuitudine 01 19 bmoueatur C 20 releg. Cl 25 et unum Cbpqv; et om. Domb. 26 humanis m. 1 sup. lin. C XXV. a quattuor e ) [*]( XXXX Ang. opera Sectio V pars I. ) [*](18 )

diuinis sedecim tribuit, istam secutus in ea partitione rationem, ut rerum humanarum libros senos quattuor partibus daret. Intendit enim qui agant, ubi agant, quando agant, quid agant. In sex itaque primis de hominibus scripsit, in secundis sex de locis, sex tertios de temporibus, sex quartos eosdemque postremos de rebus absoluit. Quater autem seni uiginti et quattuor fiunt. Sed unum singularem, qui communiter prius de omnibus loqueretur, in capite posuit. In diuinis identidem rebus eadem ab illo diuisionis forma seruata est, quantum adtinet ad ea, quae dis exhibenda sunt. Exhibentur enim ab hominibus in locis et temporibus sacra. Haec quattuor, quae dixi, libris conplexus est ternis: nam tres priores de hominibus scripsit, sequentes de locis, tertios de temporibus, quartos de sacris, etiam hic, qui exhibeant, ubi exhibeant, quando exhibeant, quid exhibeant, subtilissima distinctione commendans. Sed quia oportebat dicere et maxime id expectabatur, quibus exhibeant, de ipsis quoque dis tres conscripsit extremos, ut quinquies terni quindecim fierent. Sunt autem omnes, ut diximus, sedecim, quia et istorum exordio unum singularem, qui prius de omnibus loqueretur, adposuit. Quo absoluto consequenter ex illa quinquepertita distributione tres praecedentes, qui ad homines pertinent, ita subdiuisit, ut primus sit de pontificibus, secundus de auguribus, tertius de quindecimuiris sacrorum; secundos tres ad loca pertinentes, ita ut in uno eorum de sacellis, altero de sacris aedibus diceret, tertio de locis religiosis; tres porro, qui istos sequuntur et ad tempora [*]( 1 eimXVI., cim m. rec., a 3 qui] quid C al qui/, d eras, C 8 idemtidem I; ịḍẹṃ identidem q 10 exibenda, exibentur et sic infra I 14 ubi exhib. quando exhibeant om. e 15 quid exhib. om. bl 16 et malime ab del p qak f v; maximeque C quibus exhibeant, in marg. m. 2 quid exhibeant C 19 mpriuf, m m. 2, C 20 conposuit a absolutjo, j m. 2 in ras., I 21 quinquepertita codd.; quinque partita v 23 uaguribuf C quindecem Cl 24 ut om. q in om. I unns 1 25 alterov l tertiov l 26 secuntur l ad sup. lin. e ) pertinent, id est ad dies festos, ita ut unum eorum faceret de feriis, alterum de ludis circensibus, de scaenicis tertium; quartorum trium ad sacra pertinentium uni dedit consecrationes, alteri sacra priuata, ultimo publica. Hanc uelut pompam obsequiorum in tribus, qui restant, di ipsi sequuntur extremi, quibus iste uniuersus cultus inpensus est: in primo di certi, in secundo incerti, in tertio cunctorum nouissimo di praecipui adque selecti.

CAPUT IIII. Quod ex disputatione Varronis aput cultores deorum antiquiores res humanae quam diuinae reperiantur.

In hac tota serie pulcherrimae ac subtilissimae distributionis et distinctionis uitam aeternam frustra quaeri et sperari inpudentissime uel optari, ex his, quae iam diximus et quae deinceps dicenda sunt, cuiuis hominum, qui corde obstinato sibi non fuerit inimicus, facillime apparet. Vel hominum enim sunt ista instituta uel daemonum, non quales uocant illi daemones bonos, sed, ut loquar apertius, inmundorum spirituum et sine controuersia malignorum, qui noxias opiniones, quibus anima humana magis magisque uanescat et incommutabili aeternaeque ueritati coaptari adque inhaerere non possit, inuidentia mirabili et occulte inserunt cogitationibus inpiorum et aperte aliquando ingerunt sensibus et qua possunt fallaci adtestatione confirmant. Iste ipse Varro propterea se prius de rebus humanis, de diuinis autem postea scripsisse testatur, quod prius extiterint ciuitates, deinde ab eis haec instituta sint. Vera autem religio non a terrena aliqua ciuitate instituta [*]( 1 id est] istes e ita ut C q \'V i ita om. rell. Domb. 2 oirc., i ex e corr., C 3 consecratio e 5 secuntur Cl 1 6 est m. 1 sup. lin. C 7 in secundo incerti m. 1 sup. lin. C 8 felecti, f in ras. litterae i, C 12 repperiantur C 13 pulcherrimae-subtilissimae, a m. 2 in ras. C distinctionis et distribntionis l 14 quaerito C 15 obtari et ex 1 16 cdeineps C cuius C dell 23 cogitatibus e 27 instituta om. bl constituta a ) [*]( IS. )

est, sed plane caelestem ipsa instituit ciuitatem. Eam uero inspirat et docet uerus Deus, dator uitae aeternae, ueris cultoribus suis.

Varronis igitur confitentis ideo se prius de rebus humanis scripsisse, postea de diuinis, quia diuinae istae ab hominibus institutae sunt, haec ratio est: \'Sicut prior est, inquit, pictor quam tabula picta, prior faber quam aedificium: ita priores sunt ciuitates quam ea, quae a ciuitatibus instituta sunt). Dicit autem prius se scripturum fuisse de dis, postea de hominibus, si de omni natura deorum scriberet, quasi hic de aliqua scribat et non de omni, aut uero etiam aliqua, licet non omnis, deorum natura non prior debeat esse quam hominum. Quid, quod in illis tribus nouissimis libris deos certos et incertos et selectos diligenter explicans nullam deorum naturam praetermittere uidetur? Quid est ergo, quod ait: (Si de omni natura deorum et hominum scriberemus, prius diuina absoluissemus, quam humana adtigissemus\'? Aut enim de omni natura deorum scribit, aut de aliqua, aut omnino de nulla. Si de omni, praeponenda utique est rebus humanis; si de aliqua, quur non etiam ipsa res praecedat humanas? An indigna est praeferri etiam uniuersae naturae hominum pars aliqua deorum? Quod si multum est, ut aliqua pars diuina praeponatur uniuersis rebus humanis, saltem digna est uel Romanis. Rerum quippe humanarum libros, non quantum ad orbem terrarum, sed quantum ad solam Romam pertinet, scripsit, quos tamen rerum diuinarum libris se dixit scribendi ordine merito praetulisse, sicut pictorem tabulae pictae, sicut fabrum aedificio, apertissime confitens, quod etiam istae res [*]( 4 humanlf C 5 ////quia, eraso quia utpote bis posito, C; idem factum est u. 6, ubi ficut bis erat scriptum 6 prior] superior l 8 sunt instituta v 9 se prius q v 10 scriberit Cl 11 scribat C b\' k,,; scribit b2 del (I.; scripsit p; scriberet C m. rec. in marg., a f non om. e 12 deorum C; om. et 16 obsoluisB. e 17 attegiss. Cl 18 scrip/it, f eras., I 19 utique est C; est utique rell. v 23 saltjm C2 25 pertinent a )

diuinae, sicut pictura, sicut structura, ab hominibus institutae sint. Restat ut de nulla deorum natura scripsisse intellegatur, neque hoc aperte dicere uoluisse, sed intellegentibus reliquisse. Ubi enim dicitur \'non omnis, usitate quidem intellegitur aliqua; sed potest intellegi et \'nulla\', quoniam quae nulla est nec omnis nec aliqua est. Nam, ut ipse dicit, si omnis esset natura deorum, de qua scriberet, scribendi ordine rebus humanis praeponenda esset; ut autem et ipso tacente ueritas clamat, praeponenda esset certe rebus Romanis, etiamsi non omnis, sed saltem aliqua esset: recte autem postponitur; ergo nulla est. Non itaque rebus diuinis anteferre uoluit res humanas, sed rebus ueris noluit anteferre res falsas. In his enim, quae scripsit de rebus humanis, secutus est historiam rerum gestarum; quae autem de his, quas diuinas uocat, quid nisi opiniones rerum uanarum? Hoc est nimirum, quod uoluit subtili significatione monstrare, non solum scribens de his posterius quam de illis, sed etiam rationem reddens quur id fecerit. Quam si tacuisset, aliter hoc factum eius ab aliis fortasse defenderetur. In ea uero ipsa ratione, quam reddidit, nec aliis quidquam reliquit pro arbitrio suspicari et satis probauit homines se praeposuisse institutis hominum, non naturam hominum naturae deorum. Ita se libros rerum diuinarum non de ueritate quae pertinet ad naturam, sed de falsitate quae pertinet ad errorem scripsisse confessus est. Quod apertius alibi posuit, sicut in quarto libro commemoraui, ex naturae formula se scripturum fuisse, si nouam ipse conderet ciuitatem; quia uero iam ueterem inuenerat, non se potuisse nisi eius consuetudinem sequi. [*]( 25 c. 31 ) [*]( 1 instituta C 2 sunt e natura deorum a 4 intellegetur Z1; intellegatur q 6 huc aliqua e 7 ordinerι̣ḅ;. m. 2 superscripto reb\', e 8 ipsi e 11 uoluit ......anteferre na. 1 in marg. e 12 anteferre/, t eras., C 14 autem sunt p 19 ipse Ct e 1 reddit e 23 //ueritate, ue eras., C 25 sicut C rell. v; sicuti Donib. 28 consuetudenem C1 )

CAPUT V. De tribus generibus theologiae secundum Varronem, id est uno fabuloso, altero naturali tertioque ciuili.

Deinde illud quale est, quod tria genera theologiae dicit esse, id est rationis quae de dis explicatur, eorumque unum mythicon [appellari], alterum physicon, tertium ciuile? Latine si usus admitteret, genus, quod primum posuit, fabulare appellaremus; sed fabulosum dicamus; a fabulis enim mythicon dictum est, quoniam μυ̃ϑος Graece fabula dicitur. Secundum autem ut naturale dicatur, iam et consuetudo locutionis admittit. Tertium etiam ipse Latine enuntiauit, quod ciuile appellatur. Deinde ait: \'Mythicon appellant, quo maxime utuntur poetae; physicon, quo philosophi; ciuile, quo populi. Primum, inquit, quod dixi, in eo sunt multa contra dignitatem et naturam inmortalium ficta. In hoc enim est, ut deus alius ei capite, alius ex femore sit, alius ex guttis sanguinis natus: in hoc, ut di furati sint, ut adulterarint, ut seruierint homini; denique in hoc omnia dis adtribuuntur, quae non modo in hominem, sed etiam quae in contemtissimum hominem cadere possunt\'. Hic certe ubi potuit, ubi ausus est, ubi inpunitum putauit, quanta mendacissimis fabulis naturae deorum fieret iniuria, sine caligine ullius ambiguitatis expressit. Loquebatur enim non de naturali theologia, non de ciuili, sed de fabulosa, quam libere a se putauit esse culpandam.

Videamus quid de altera dicat. \'Secundum genus est, inquit, quod demonstraui, de quo multos libros philosophi reliquerunt; [*]( 3 id est C; i. p; scilicet qv 6 de m. 1 sup. lin. C 7 appellari om. C; adpellatur I 9 mithicon e 10 mithos d 11 amittit e 12 eṭnuntiauit e,e nuntiauit I 13 quod I 14 quo philos.] quo m. 2 ex qd corr. I 18 furati, in marg. fugurati (eie f) e adulterarillt codd. praeter dq; adulterarent d; adulterauerint qv 19 denique] deinde a in hoc m. rec. in marg. C diis sup. tin. C 21 hec d 23 anius e 27 reliquerunt I )

in quibus est, di qui sint, ubi, quod genus, quale; a quodam tempore an a sempiterno fuerint di; ex igni sint, ut credit Heraclitus, an ex numeris, ut Pythagoras, an ex atomis, ut ait Epicurus. Sic alia, quae facilius intra parietes in schola quam extra in foro ferre possunt aures). Nihil in hoc genere culpauit, quod physicon uocant et ad philosophos pertinet, tantum quod eorum inter se controuersias commemorauit, per quos facta est dissidentium multitudo sectarum. Remouit tamen hoc genus a foro, id est a populis; scholis uero et parietibus clausit. Illud autem primum mendacissimum adque turpissimum a ciuitatibus non remouit.s o religiosas aures populares adque in his etiam Romanas! Quod de dis inmortalibus philosophi disputant, ferre non possunt; quod uero poetae canunt et histriones agunt, quia contra dignitatem ac naturam inmortalium ficta sunt, quia non modo in hominem, sed etiam in contemtissimum hominem cadere possunt, non solum ferunt, sed etiam libenter audiunt. Neque id tantum, sed dis quoque ipsis haec placere et per haec eos placandos esse decernunt.

Dixerit aliquis: Haec duo genera mythicon et physicon, id est fabulosum adque naturale, discernamus ab hoc ciuili, de quo nunc agitur, unde illa et ipse discreuit, iamque ipsum ciuile uideamus qualiter explicet. Video quidem, quur debeat discerni fabulosum: quia falsum, quia turpe, quia indignum est. Naturale autem a ciuili uelle discernere quid est aliud quam etiam ipsum ciuile fateri esse mendosum? Si enim illud naturale est, quid habet reprehensionis, ut excludatur? Si autem hoc quod ciuile dicitur naturale non est, quid habet meriti, ut admittatur? Haec nempe illa causa est, quare prius scripserit de rebus humanis, posterius de diuinis, quoniam in diuinis [*]( 1 quale Cp v; quale estDomb. ex quo tempore q 2 a ante sempit. om. e igne a e 3 ut ante Pythag. sup. lin. C; om. d 4 at C 8 t aquos b 10 uclasit C 14 quia mas. v; quae Domb. 17 sed ont. e1 22 et ipsum I 26 ciuile/, m eras. C sic p 27 excludatur codd. praeter C, in quo amoueatur 28 hoc om. p 29 dammittatur C )

rebus non naturam, sed hominum instituta secutus est. Intueamur sane et ciuilem theologian. \'Tertium genus est, inquit, quod in urbibus ciues, maxime sacerdotes, nosse adque administrare debent. In quo est, quos deos publice, <quae> sacra ac sacrificia colere et facere quemque par sit\' Adhuc quod sequitur adtendamus. Trima, inquit, theologia maxime adcommodata est ad theatrum, secunda ad mundum, tertia ad urbem\'. Quis non uideat, cui palmam dederit? Utique secundae, quam supra dixit esse philosophorum. Hanc enim pertinere testatur ad mundum, quo isti nihil esse excellentius opinantur in rebus. Duas uero illas theologias, primam et tertiam, theatri scilicet adque urbis, distinxit an iunxit? Videmus enim non continuo, quod est urbis, pertinere posse et ad mundum, quamuis urbes esse uideamus in mundo; fieri enim potest, ut in urbe secundum falsas opiniones ea colantur et ea credantur, quorum in mundo uel extra mundum natura sit nusquam: theatrum uero ubi est nisi in urbe? Quis theatrum instituit nisi ciuitas? Propter quid instituit nisi propter ludos scaenicos? Ubi sunt ludi scaenici nisi in rebus diuinis, de quibus hi libri tanta sollertia conscribuntur?

CAPUT VI. De theologia mythica, id est fabulosa, et de ciuili contra Varronem.

0 Marce Varro, cum sis homo omnium acutissimus et sine ulla dubitatione doctissimus, sed tamen homo, non Deus, [*]( 1 naturam Cb1lpo1 t\'; nat. deorum b2 e q at x; deo.; m. fec. in marg. C aintuemur C 2 sane sup. lin. C 3 orbibus Cl 4 quod deos abpq quae om. mss. 5 sacra ac sacrificia Calbdelpq colere, m. 1 superscripto et facere, C; colere et facere b de lp q; colere et sacra ac sacrificia facere a2; colere, quae sacra et sacrificia facere v Domb. qui edidit: quos deos publice * * sacra et sacrificia colere adnotat: \'fortasse legendum: publice sacro et sacrificio colere quemque\' par, superscripto fas, p 8 orbem 11 10 iste ei opinatur e 12 theatris scilicet atque urbi p distincxit r d l an iunxit 01 bl deplc1 I v; an adiunxit C2; adiunxit bl 11 tI. k1; ac iunx. 12; et nadiurit a bs 18 quod e1 nisi sup. lin. C )

nec spiritu Dei ad uidenda et adnuntianda diuina in ueritatem libertatemque subuectus, cernis quidem quam sint res diuinae ab humanis nugis adque mendaciis dirimendae; sed uitiosissimas populorum opiniones et consuetudines in superstitionibus publicis uereris offendere, quas ab deorum natura abhorrere uel talium, quales in huius mundi elementis humani animi suspicatur infirmitas, et sentis ipse, cum eas usquequaque consideras, et omnis uestra litteratura circumsonat. Quid hic agit humanum quamuis excellentissimum ingenium? Quid tibi humana licet multiplex ingensque doctrina in his angustiis suffragatur? Naturales deos colere cupis, ciuiles cogeris. Inuenisti alios fabulosos, in quos liberius quod sentis euomas, unde et istos ciuiles uelis nolisue perfundas. Dicis quippe fabulosos adcommodatos esse ad theatrum, naturales ad mundum, ciuiles ad urbem, cum mundus opus sit diuinum, urbes uero et theatra opera sint hominum, nec alii derideantur in theatris, quam qui adorantur in templis, nec aliis ludos exhibeatis, quam quibus uictimas immolatis. Quanto liberius subtiliusque ista diuideres, dicens alios esse deos naturales, alios ab hominibus institutos, sed de institutis aliud habere litteras poetarum, aliud sacerdotum, utrasque tamen ita esse inter se amicas consortio falsitatis, ut gratae sint utraeque daemonibus, quibus doctrina inimica est ueritatis! Sequestrata igitur paululum theologia, quam naturalem uocant, de qua postea disserendum est, placetne tandem uitam aeternam peti aut sperari ab dis poeticis theatricis, ludicris scaenicis? Absit; immo auertat Deus uerus tam inmanem sacrilegamque dementiam. Quid? ab eis dis, quibus haec placent et quos haec [*]( 3 nugis] magis e 5 ab, b eras., C; a b qt eorum l 11 colere//, re eras., a cogeres C\' 12 iliberus C 13 pdas e quippe] quoq; l 15 opus sup. lin. C 16 derideantur Cabk1; dirid. d; deriuantur p; dii rideantur rell. v 17 alios el 18 exibeatis C\' P 19 suptil. C 20 aliut C\' 21 littere 1 22 inter se om. C 23 inimica est doctrina v 26 ab C1pqα; a CJ a bel \'V 27 uerus om. I 28 Quid, superscripto m. 2 ut, e ) placant, cum eorum illic crimina frequententur, uita aeterna poscenda est? Nemo, ut arbitror, usque ad tantum praecipitium furiosissimae inpietatis insanit. Nec fabulosa igitur nec ciuili theologia sempiternam quisquam adipiscitur uitam. Illa enim de dis turpia fingendo seminat, haec fauendo metit; illa men- dacia spargit, haec colligit; illa res diuinas falsis criminibus insectatur, haec eorum criminum ludos in diuinis rebus amplectitur; illa de. dis nefanda figmenta hominum carminibus personat, haec ea deorum ipsorum festiuitatibus consecrat; facinora et flagitia numinum illa cantat, haec amat; illa prodit aut fingit, haec autem aut adtestatur ueris aut oblectatur et falsis. Ambae turpes ambaeque damnabiles; sed illa, quae theatrica est, publicam turpitudinem profitetur; ista, quae urbana est, illius turpitudine ornatur. Hincine uita aeterna sperabitur, unde ista breuis temporalisque polluitur? An uero uitam polluit consortium nefariorum hominum, si se inserant adfectionibus et adsensionibus nostris, et uitam non polluit societas daemonum, qui coluntur criminibus suis? Si ueris, quam mali! si falsis, quam male!

Haec cum dicimus, uideri fortasse cuipiam nimis harum rerum ignaro potest ea sola de dis talibus maiestati indigna diuinae et ridicula detestabilia , celebrari, quae poeticis cantantur carminibus et ludis scaenicis actitantur; sacra uero illa, quae non histriones, sed sacerdotes agunt, ab omni esse dedecore purgata et aliena. Hoc si ita esset, numquam theatricas turpitudines in eorum honorem quisquam celebrandas esse censeret, numquam eas ipsi di praeciperent sibimet exhiberi. Sed ideo nihil pudet ad obsequium deorum talia gerere in theatris, quia similia geruntur in templis. Denique cum memoratus auctor ciuilem theologian a fabulosa et naturali tertiam quandam sui generis distinguere conaretur, [*]( 5 metet Cl illa om. I 8 carminibusq; e 12 ambaeque//// erasis aliquot litteris, C 14 hinccine C e; hincin l 17 et affect. a 18 locuntur e 19 malis e 21 indigna maiestati q 22 ac detest. e 30 autor et. )

magis eam ex utraque temperatam quam ab utraque separatam intellegi uoluit. Ait enim ea, quae scribunt poetae, minus esse quam ut populi sequi debeant; quae autem philosophi, plus quam ut ea uulgum scrutari expediat. \'Quae sic abhorrent, inquit, ut tamen ex utroque genere ad ciuiles rationes adsumta sint non pauca. Quare quae erunt communia, una cum propriis ciuilibus scribemus; e quibus maior societas debet esse nobis cum philosophis quam cum poetis*. Non ergo ulla cum poetis. Et tamen alio loco dicit de generationibus deorum magis ad poetas quam ad physicos fuisse populos inclinatos. Hic enim dixit quid fieri debeat, ibi quid fiat. Physicos dixit utilitatis causa scripsisse, poetas delectationis. Ac per hoc ea, quae a poetis conscripta populi sequi non debent, crimina sunt deorum, quae tamen delectant et populos et deos. Delectationis enim causa, sicut dicit, scribunt poetae, non utilitatis; ea tamen scribunt, quae di expetant, populi exhibeant.