De civitate dei
Augustine
Augustine. Sancti Aureli Augustini Opera, Sectio V, Pars I-II. (Corpus scriptorum ecclesiasticorum Latinorum, Volume 40, Part 1-2). Hoffmann, Emmanuel, editor. Prague; Vienna; Leipzig: F. Tempsky; G. Freytag, 1899-1900.
Si rationi perspicuae ueritatis infirmus humanae consuetudinis sensus non auderet obsistere, sed doctrinae salubri languorem suum tamquam medicinae subderet, donec diuino adiutorio fide pietatis inpetrante sanaretur, non multo sermone opus esset ad conuincendum quemlibet uanae opinationis errorem his, qui recte sentiunt et sensa uerbis sufficientibus explicant. Nunc uero quoniam ille est maior et taetrior insipientium morbus animorum, quo inrationabiles motus suos, etiam post rationem plene redditam, quanta homini ab homine debetur, siue nimia caecitate, qua nec aperta cernuntur, siue obstinatissima peruicacia, qua et ea quae cernuntur non feruntur, tamquam ipsam rationem ueritatemque defendunt, fit necessitas copiosius dicendi plerumque res claras, uelut eas non spectantibus intuendas, sed quodam modo tangendas palpantibus et coniuentibus offeramus. Et tamen quis disceptandi finis erit et loquendi modus, si respondendum esse respondentibus semper existi- 25 memus? Nam qui uel non possunt intellegere quod dicitur, [*]( 2 h/ic, radendo ex haec corr., C AVRELI AVGVSTINI EPIC DE CIVITATE (CIBIT. L) DI. CONT PAGANOS (PAGANVS C) EXP LIBER. I- INC. iI. LAC | AURELII AUGUSTINI DE CIVITATE DEi EXPLICIT LIBER PRIM\' DE EXCIDIO VRBIS. INCIPIT SE- CVNDVS a 13 opinationis L7bepqakv Domb ; opinionis Ll A Cad.. \' 14 sensa e 16 inrationauiles L A 17 plane Cl e 19 et ea quae m. 1 sup. lin. L eamque tamquam e 22 quod ad I modo Cl conibentibus LAC; cohibentibus e, na. rec. in marg. C 23 ct loquendi] eloquendi C 24 respontibus C\' )
Superiore itaque libro, cum de ciuitate Dei dicere instituissem, unde hoc uniuersum opus illo adiuuante in manus sumtum est, occurrit mihi resistendum esse primitus eis, qui haec bella, quibus mundus iste conteritur, maximeque Romanae urbis recentem a barbaris uastationem Christianae religioni tribuunt, qua prohibentur nefandis sacrificiis seruire daemonibus, cum potius hoc tribuere deberent Christo, quod propter eius nomen contra institutum moremque bellorum eis, quo confugerent, religiosa et amplissima loca barbari libera [*]( 2 Ps. 93, 4 13 2. Tim. 3, 7 ) [*]( 2 obaudiant a locuntur C\' de 3 infatigauiliter L A 4 obnoxia C 5 statuerunt q cogitare mss.; curare v 8 mi orn. L Al aj fili mi q flk2 marchelline I, A 9 liueraliter LA 10 desiderant C 12 muliercularum earum LA, trarrspositione tn. 2 in L notata 13 discentis 01 numquam ad uerit. scientiam LA Cp a Domb.; ad uerit. scient. namq. a b de q v I i superiori q k2 f 19 resistendum codd. excepto q; respondendum q v 23 tribuere deberent L A, transpositione in L m. 2 notata; deb. trib. C rell. v )
Memento autem me ista commemorantem adhuc contra inperitos agere, ex quorum inperitia illud quoque ortum est uulgare prouerbium: Pluuia defit, causa Christiani sunt. Nam qui eorum studiis liberalibus instituti amant historiam, facillime ista nouerunt; sed ut nobis ineruditorum turbas infestissimas reddant, se nosse dissimulant adque hoc aput uulgus confirmare nituntur, clades, quibus per certa interualla locorum et temporum genus humanum oportet adfligi, causa accidere nominis Christiani, quod contra deos suos ingenti fama et praeclarissima celebritate per cuncta diffunditur. Recolant ergo nobiscum, antequam Christus uenisset in carne, antequam eius nomen ea, cui frustra inuident, gloria populis innotesceret, quibus calamitatibus res Romanae multipliciter uarieque contritae sint, et in his defendant, si possunt, deos suos, si propterea coluntur, ne ista mala patiantur cultores eorum; quorum si quid nunc passi fuerint, nobis inputanda esse [*]( 3 aduersos Cl 4 deos eorum L A 6 ostenditur p q1 7 acciderunt p 11 def//it, ic eras.. L christianitatis e sunt om. a nam qui LACab1de1pf; iam qui a; (interpunctione mutata: causa christiani. Sunt) namque qui b2e2qkv 12 facillime L LACab1dpαk1: qui facill. b2eqk2ƒ; qua facill. v 13 nouerint A I 14 reddunt C\' uulgus LAbepq: uulgum Cdf; uulgum, in marg. uulgus, a affirmare q 15 interballa L; inter bella A 16 oporte/t, a eras, L acq: c\'\'dere Cl a 20 ea cui e innotisceret C 21 uari/eque, a eras., L 22 sunt b 24 nuncj nec bl imputanda LAabdepqakf; inputandum Cv Domb. contend///, margine mutilato, L; contendunt A a b dep q (J. k V; contendant C f Domb. )
Primo ipsos mores ne pessimos haberent, quare di eorum curare noluerunt? Deus enim uerus eos, a quibus non colebatur, merito neglexit; di autem illi, a quorum cultu se prohiberi homines ingratissimi conqueruntur, cultores suos ad bene uiuendum quare nullis legibus adiuuerunt? Utique dignum erat, ut, quo modo isti illorum sacra, ita illi istorum facta curarent. Sed respondetur, quod uoluntate propria quisque malus est. Quis hoc negauerit? Verum tamen pertinebat ad consultores deos uitae bonae praecepta non occultare populis cultoribus suis, sed clara praedicatione praebere, per uates etiam conuenire adque arguere peccantes, palam minari poenas male agentibus. praemia recte uiuentibus polliceri. Quid umquam tale in deorum illorum templis prompta et eminenti uoce concrepuit? Veniebamus etiam nos aliquando adulescentes ad spectacula ludibriaque sacrilegiorum, spectabamus arrepticios, audiebamus synphoniacos, ludis turpissimis, qui dis deabusque exhibebantur, oblectabamur, Caelesti uirgini et Berecynthiae matri omnium, ante cuius lecticam die sollemni lauationis eius talia per publicum cantitabantur a nequissimis scaenicis, qualia, [*]( 5 deorum Cpqv; om. Domb. 9 enim om. Cl 12 uibendum L i adiuberunt L 13 sacrata L 14 maluses/t. e eraso, L 15 consul/tores, i eraso, C 17 sed] cig, superscripto m. J sed, e praeclara a praeuere L A 18 urguere Cl 19 praemia sup. lin. e uibentibus L 20 illorum om. Cl eminenta e1 22 et spectabamus A; aspecta- <]* bamus a 23 diis abusq; e 25 labationis L A )
Nequaquam istos, qui flagitiosissimae consuetudinis uitiis oblectari magis quam obluctari student, sed illum ipsum Nasicam Scipionem, qui uir optimus a senatu electus est, cuius manibus eiusdem daemonis simulacrum susceptum est in Urbemque peruectum, habere de hac re iudicem uellem. Diceret nobis, utrum matrem suam tam optime de re publica uellet mereri, ut ei diuini honores decernerentur; sicut et Graecos et Romanos aliasque gentes constat quibusdam [*]( 3 diceret audere 01 8 deum L A 02 e p v; dum C1; deorum a b q Domb. adque LAp; et C reM. v 10 saltim A2 C 11 sunt] erant bl q k fj erunt 6* 13 conbibium L; conuici Cl 18 propitius C1 27 orbemque C 29 et om. C 30 quibusdam om. al decrebisse L )
Hinc est quod de uita et moribus ciuitatum adque populorum a quibus colebantur illa numina non curarunt, ut tam horrendis eos et detestabilibus malis non in agro et uitibus, non in domo adque pecunia, non denique in ipso corpore, quod menti subditur, sed in ipsa mente, in ipso rectore carnis animo, eos inpleri ac pessimos fieri sine ulla sua terribili prohibitione permitterent. Aut si prohibebant, hoc ostendatur potius, hoc probetur. Nec nobis nescio quos susurros paucissimorum auribus anhelatos et arcana uelut religione traditos iactent, quibus uitae probitas castitasque discatur; sed demonstrentur uel commemorentur loca talibus aliquando conuenticulis consecrata, non ubi ludi agerentur obscenis uocibus et motibus histrionum, nec ubi Fugalia celebrantur effusa omni licentia turpitudinum (et uere Fugalia, sed pudoris et honestatis); sed ubi populi audirent quid di praeciperent de cohibenda auaritia, ambitione frangenda, luxuria refrenanda, ubi discerent miseri, quod discendum Persius increpat dicens:
Dicatur in quibus locis haec docentium deorum solebant praecepta recitari et a cultoribus eorum populis frequenter audiri, sicut nos ostendimus ad hoc ecclesias institutas, quaqua uersum religio Christiana diffunditur.
- Discite, o miseri, et causas cognoscite rerum,
- Quid sumus et quidnam uicturi gignimur, ordo
- Quis datus aut metae qua mollis flexus et unde,
[*]( 23 Sat. 3, 66 sqq. )[*]( 1 adhibere codd. excepto I; adhiberi fv 2 conuibiis L; cum uiuiis C1; conuiis AI 7 nomina Ct 8 eos mss.; om, v in om. (J1 t 13 sururroa C1 14 hanelatos LA 15 iacent C 17 ager. ludi a age//rentur, re eras. C 18 et 19 frigialia, superscr. i fugalia, a frigalia b 20 praeciperent L A depak f fJ; praeceperint Cab q k Domb. 22 increpat L A ab d e p g; increpauit C v 23 cognoscite LAabdep qakf; agnoscite Cv Domb. 24 et mss.; aut v uicturi CPaqav; uenturi LAeldepkf 25 qua mollis LACdv; qua ollis et f. quam mollis a e2 p q a )67- Quis modus argenti, quid fas optare, quid asper
- Utile nummus habet, patriae carisque propinquis
- Quantum largiri deceat, quem te Deus esse
- Iussit et humana qua parte locatus es in re.
An forte nobis philosophorum scholas disputationesque memorabunt? Primo haec non Romana, sed Graeca sunt; aut si propterea iam Romana, quia et Graecia facta est Romana prouincia, non deorum praecepta sunt, sed hominum inuenta, qui utcumque conati sunt ingeniis acutissimis praediti ratiocinando uestigare, quid in rerum natura latitaret, quid in moribus adpetendum esset adque fugiendum, quid in ipsis ratiocinandi regulis certa conexione traheretur, aut quid non esset consequens uel etiam repugnaret. Et quidam eorum quaedam magna, quantum diuinitus adiuti sunt, inuenerunt; [*]( o a 1 argenti, o m. 2, a; argento, o ex i corr., a 2 habet, a m. 2, a 3 largiri LACa1bdepqαk; largire f; elargiri a2x 4 locatus in re de es d in fe , de m. 2, a; in re, eraso superscripto de, (J3 5 praeda cepta recitari] preceptari, da m. 2, e 6 coltoribus a1 11 quemque Cpq, ex coniect. Domb.; quemquam v 12 quid C; quod pqv dii fecerint q; deficerint a; dii fecerunt p quid C; quod pqv 13 disputauerint p 14 scola/s, s m. 1 erasa littera m, L; scolas A 15 ac O si e 16 quia .... romana in marg. e 18 ration an do et 21 conexine C ) [*]( 5* )
[*]( 17 Sat. 3, 37 21 Eun. III, 5, 36 sq. ) [*]( ri 1 Bunterue//runt, ra correctoris manu superscriptum erasis post ue litteris ne, L 2 superuiae L iust/e, a eraso, L 5 ac corroso margine excidit, L 7 beatae m. 2 in marg. C 10 absciderentur mss. v; abscinderentur Domb. molles, les m. 2 in ras., C 11 vel turpe om. 01 13 ad m. 2 in marg. C erudiendam LAabdepq. erudiendum C v Domb. 14 iustitia L1Aepkt; iustitiam L2Ca1bdv Domb.; iustitie k2; ad iustitiam a2; in iustitia q 15 malorum A 16 lii uido L A pertulerit Cl 17 fecerint et 19 expectabat d 22 danae, i corr. m., L; dianae A dana I en emisisse b rnissisBe A quondam in gremium LA bp a; in gremium quondam (cremium el; quodam C\'; quendam q) Ca2dekfv; quondam om. at 23 hymbrē a )
- ubi inerat pictura haec, Iouem
- Quo pacto Danaae misisse aiunt quondam in gremium
- imbrem aureum,
inquit;
- At quem deum!
- qui templa caeli summo sonitu concutit.
- Ego homuncio id non facerem? Ego uero illud feci ac libens.
At enim non traduntur ista sacris deorum, sed fabulis poetarum. Nolo dicere illa mystica quam ista theatrica esse turpiora; hoc dico, quod negantes conuincit historia, eosdem illos ludos, in quibus regnant figmenta poetarum, non per inperitum obsequium sacris deorum suorum intulisse Romanos, sed ipsos deos, ut sibi sollemniter ederentur et honori suo consecrarentur, acerbe imperando et quodam modo extorquendo fecisse; quod in primo libro breui commemoratione perstrinxi. Nam ingrauescente pestilentia ludi scaenici auctoritate pontificum Romae primitus instituti sunt. Quis igitur in agenda uita non ea sibi potius sectanda arbitretur, quae actitantur ludis auctoritate diuina institutis, quam ea, quae scriptitantur legibus humano consilio promulgatis? Adulterum Iouem si poetae fallaciter prodiderunt, di utique casti, quia tantum [*]( 3 ib. 42 sq. 17 c. 32 ) [*]( h 1 abac A athibet L patronicium C turpitudini L2 C; turpitndinis £\' C2 3 ad quem AJ C 5 qui usque ad facerem om. e 6 homuntio ad id LAapqakf; hoc Cdv ac] iam I; ac superscripto iam Ck 8 di C 9 turpitudinem C 10 At enim un bu L.A b epq; ad enI d; Ait enim C m. 2 corr.; Et enim a fatis L •t 12 turpiora C conuinc/it, it ex unt corr., L; conuicit C\' 17 brebi L perstinxi 01 20 ui/ta, ui in ras., ut uidetur ex aucta corr., C sectanda] secunda C 22 promulg., pr m. 2 in ras., a )
Quid hinc autem senserint Romani ueteres, Cicero testatur in libris, quos de re publica scripsit, ubi Scipio disputans ait: \'Numquam comoediae, nisi consuetudo uitae pateretur, probare sua theatris flagitia potuissent\'. Et Graeci quidem antiquiores uitiosae suae opinionis quandam conuenientiam seruarunt, aput quos fuit etiam lege concessum, ut quod uellet comoedia, de quo uellet, nominatim diceret. Itaque, sicut in eisdem libris loquitur Africanus, quem illa non adtigit, uel potius quem non uexauit? cui pepercit? Esto, populares homines inprobos, in re publica seditiosos, Cleonem, Cleophontem, Hyperbolum laesit. Patiamur, inquit, etsi eius modi ciues a censore melius est quam a poeta notari. Sed Periclen, cum iam suae ciuitati maxima auctoritate plurimos annos domi et belli praefuisset, uiolari uersibus et eos agi in scaena non plus decuit, quam si Plautus, inquit, noster [*]( 14 IIII, 10 ) [*]( 2 tolerabilia C at d 3 tragoaediae C 6 hosta C1 10 iudicium secuti p 12 hinc autem L A; autem hinc C rell. v 17 seruaberunt L 18 nom. de quo uellet b be q k f 20 quem non] quem om. p a 22 hyperuolum L A patiar at eius] huius b2 q 23 modi om. qL 24 peri- N clen LAepqakl; ple ri cle, ri extra uersum corr. m., C; Periclem c hi 25 bellis e 26 docuit, oc m. 2 rescript., in marg. decuit e si b )
Nam quod adfertur pro defensione, non illa uera in deos dici, sed falsa adque conficta, id ipsum est scelestius, si pietatem consulas religionis; si autem malitiam daemonum cogites, quid astutius ad decipiendum adque callidius? Cum enim probrum iacitur in principem patriae bonum adque utilem, nonne tanto est indignius, quanto a ueritate remotius et a uita illius alienius? Quae igitur supplicia sufficiunt, cum deo fit ista tam nefaria, tam insignis iniuria? Sed maligni spiritus, quos isti deos putant, etiam flagitia, quae non admiserunt, de se dici uolunt, dum tamen humanas mentes his opinionibus uelut retibus induant et ad praedestinatum supplicium secum trahant, siue homines ista commiserint, quos deos haberi gaudent, qui humanis erroribus gaudent, pro quibus se etiam colendos mille nocendi fallendique artibus interponunt; siue etiam non ullorum hominum illa crimina uera sint, quae tamen de numinibus fingi libenter accipiunt fallacissimi spiritus, ut ad scelesta ac turpia perpetranda uelut ab ipso caelo traduci in terras satis idonea uideatur auctoritas. Cum igitur Graeci talium numinum seruos se esse sentirent, inter tot et tanta eorum theatrica obprobria parcendum sibi a poetis nullo modo putauerunt, uel dis suis etiam sic consimilari adpetentes, uel metuentes, ne honestiorem famam ipsi requirendo et eis se hoc modo praeferendo illos ad iracundiam prouocarent. [*]( * n 4 in m. 2 in ras., C 5 conficta L; conflicta A 6 malitia L 7 astutias C1 9prius a om. C\' 10 alienus Lx 15 habere e 16 gạụḍẹṇṭ, superscripto m. rec. uolunt, a etiam se e 18 non nullorum LA Cpa\'; nullorum a b d e a2 k f; ullorum omisso non q 20 ac sup. lin. L a 21 uideatur om. Cl 24 si L consimulari e 25 ho|///ne- sti///orem L )
Ad hanc conuenientiam pertinet, quod etiam scaenicos actores earundem fabularum non paruo ciuitatis honore dignos existimarunt, si quidem, quod in eo quoque de re publica libro commemoratur, Aeschines Atheniensis, uir eloquentissimus, cum adulescens tragoedias actitauisset, rem publicam capessiuit et Aristodemum, tragicum item actorem, maximis de rebus pacis ac belli legatum ad Philippum Athenienses saepe miserunt. Non enim consentaneum putabatur, cum easdem artes eosdemque scaenicos ludos etiam dis suis acceptos uiderent, illos, per quos agerentur, infamium loco ac numero deputare. Haec Graeci turpiter quidem, sed sane dis suis omnino congruenter, qui nec uitam ciuium lacerandam linguis poetarum et histrionum subtrahere ausi sunt, a quibus cernebant deorum uitam eisdem ipsis dis uolentibus et libentibus carpi, et ipsos homines, per quos ista in theatris agebantur, quae numinibus quibus subditi erant grata esse cognouerant, non solum minime spernendos in ciuitate, uerum etiam maxime honorandos putarunt. Quid enim causae reperire possent, quur sacerdotes honorarent, quia per eos uictimas dis acceptabiles offerebant, et scaenicos probrosos haberent, per quos illam uoluptatem siue honorem dis exhiberi petentibus et, nisi fieret, irascentibus eorum admonitione didicerant? cum praesertim Labeo, quem huiusce modi rerum peritissimum praedicant, numina bona a numinibus malis ista etiam cultus diuersitate [*]( 8 c. 11 ) [*]( 2 amministr. C 5 pertinet quod etiam m. rec. in marg. C 8 aescines LACe 9 actitabisaet L A 10 auctorem A 11 philypp. L phylipp. A 17 aubtraere C\' 20 nominibus A1 C1 22 repperire LAe r quur] at a 23 acceptauile9 L A 24 probroso L 25 sine honorem dia L A C ab dep qk fv; diis sibi honorem al Domb.; diis sibi uel hon. a,2 26 admonitionibus didicet e 28 a ora. L1 )
At Romani, sicut in illa de re publica disputatione Scipio gloriatur, probris et iniuriis poetarum subiectam uitam famamque habere noluerunt, capite etiam sancientes, tale carmen condere si quis auderet. Quod erga se quidem satis honeste constituerunt, sed erga deos suos superbe et inreligiose; quos cum scirent non solum patienter, uerum etiam libenter poetarum probris maledictisque lacerari, se potius quam illos huiusce modi iniuriis indignos esse duxerunt seque ab eis etiam lege munierunt, illorum autem ista etiam sacris sollemnitatibus [*]( 8 conuibia L 6 permixtae L A; permixta a 7 quia L A e p q kfv; qai Cad a Domb. quia usque ad discretione om. bt 8 sunt mali LA . l/beoni L 10 honori ducunt LAC a b de p k Ii honori dicunt a; bonore dacunt q; honore dignos ducunt az v 11 et scenicos orn. e1 14 confingantur e 16 in hominibus p 18 senserunt p 21 etiam sancientes LAClabdepqakf; etiam plectendum sancientes C1 v nl 27 sollemptatibus e )
Sed responderet mihi fortasse, si uiueret: Quo modo nos ista inpunita esse nollemus, quae ipsi di sacra esse uoluerunt, cum ludos scaenicos, ubi talia celebrantur dictitantur actitantur, et Romanis moribus inuexerunt et suis honoribus dicari exhiberique iusserunt? Quur non ergo hinc magis ipsi intellecti sunt non esse di ueri nec omnino digni, quibus diuinos honores deferret illa res publica? Quos enim coli minime deceret minimeque oporteret, si ludos expeterent agendos conuiciis [*]( 1 lauda/s, n eras., L 4 plures 01 5 capitolij, ij m. 2 in ras., C non immoromae L; immo non romae A 6 exercere L A Cl a*p q; exerere C2 al b a f; exserere e k poeta C1 7 saecuri L A 9 planc̣tus q aut m. 2 in et corr. b 10 Publio et om. LC GN. LAC caelius C al MC A; marco b e immixtis glossis foede corrupta praebet d: ut plautus aut ne [alauinę (ataui?) huius puplius et gneo scipioni] aius Ipontifiei et clarissimo nobiliJ scipioni aut cecilius marco catoni 11 iobis LA obtimi A 12 adulescentibus at 17 uiberet L 18 nolimus f 21 non ergo L A CI b de p; ergo non v Domb, magis non hinc q; magis hinc C 22 diueri L )
Deinde quaerimus, ipsi poetae talium fabularum conpositores, qui duodecim tabularum lege prohibentur famam laedere ciuium, tam probrosa in deos conuicia iaculantes quur non ut scaenici habeantur inhonesti. Qua ratione rectum est, ut poeticorum figmentorum et ignominiosorum deorum infamentur actores, honorentur auctores? An forte Graeco Platoni potius palma danda est, qui cum ratione formaret, qualis esse ciuitas debeat, tamquam aduersarios ueritatis poetas censuit urbe pellendos? Iste uero et deorum iniurias indigne tulit et fucari corrumpique figmentis animos ciuium noluit. Confer nunc Platonis humanitatem a ciuibus decipiendis poetas urbe pellentem cum deorum diuinitate honori suo ludos scaenicos expetente. Ille, ne talia uel scriberentur, etsi non persuasit disputando, tamen suasit leuitati lasciuiaeque Graecorum; isti, ut talia etiam agerentur, iubendo extorserunt grauitati et modestiae Romanorum. Nec tantum haec agi uoluerunt, sed sibi dicari, sibi sacrari, sibi sollemniter exhiberi. Cui tandem honestius diuinos honores decerneret ciuitas? utrum Platoni haec turpia [*]( 2 huiusce modi L2Aabdepqfv; huius modi Lx C 11 noluerunt p 12 conpositorea .. tabularum om. ei 14 cibium L A 15 ut] ei e t 18 quales 01 ciaitatis ea*kl 22 cibibus L 23 expetente, t m. J,A 26 etiam m. 1 sup. lin. L 27 dedicari e )
Hunc Platonem Labeo inter semideos commemorandum putauit, sicut Herculem, sicut Romulum. Semideos autem heroibus anteponit; sed utrosque inter numina conlocat. Verum tamen istum, quem appellat semideum, non heroibus tantum, sed etiam dis ipsis praeferendum esse non dubito. Propinquant autem Romanorum leges disputationibus Platonis, quando ille cuncta poetica figmenta condemnat, isti autem poetis adimunt saltem in homines maledicendi licentiam; ille poetas ab urbis ipsius habitatione, isti saltem actores poeticarum fabularum remouent a societate ciuitatis; et si contra deos ludorum scaenicorum expeditores aliquid auderent, forte undique remouerent. Nequaquam igitur leges ad instituendos bonos aut corrigendos malos mores a dis suis possent accipere seu sperare Romani, quos legibus suis uincunt adque conuincunt. Illi -enim honori suo deposcunt ludos scaenicos, isti ab honoribus omnibus repellunt homines scaenicos; illi celebrari sibi iubent figmentis poeticis obprobria deorum, isti ab obprobriis hominum deterrent inpudentiam poetarum. Semideus autem ille Plato et talium deorum libidini restitit, et ab indole Romanorum quid perficiendum esset ostendit, qui poetas ipsos uel pro arbitrio mentientes uel hominibus miseris quasi deorum facta pessima imitanda proponentes omnino in ciuitate bene instituta uiuere noluit. Nos quidem Platonem nec deum nec semideum perhibemus, nec ulli sancto angelo summi Dei nec ueridico prophetae nec apostolo alicui nec cuilibet Christi martyri nec cuiquam Christiano homini conparamus; cuius nostrae sententiae ratio Deo prosperante suo loco explicabitur. Sed eum tamen, quando quidem ipsi uolunt fuisse semideum, praeferendum esse censemus, si non Romulo et Herculi (quamuis istum nec fratrem occidisse, nec aliquod perpetrasse [*]( 1 prohibendi 01 6 eroibus el 10 et 11 saltim A I a poetllas, ic eras., C 13 undeque A1 14 remouent hi 22 qui] quid a 25 uibere L 29 explicauitur LA 30 fuissemideum At )
Quae autem illic eligendorum deorum etiam ipsorum falsorum ratio ac non potius adulatio est? quando istum Platonem, quem semideum uolunt, tantis disputationibus laborantem, ne animi malis, quae praecipue cauenda sunt, mores corrumperentur humani, nulla sacra aedicula dignum putarunt, et Romulum suum dis multis praetulerunt, quamuis et ipsum semideum potius quam deum uelut secretior eorum doctrina commendet. Nam etiam flaminem illi instituerunt, quod sacerdotii genus adeo - in Romanis sacris testante apice excelluit, ut tres solos flamines haberent tribus numinibus institutos, [*]( 10 Rep. IIII, 9 ) [*]( 2 cynocefalo LAC 3 suam propriam C 5 eminentia e 10 fr..ustra A 12 cuiusdam magni LAp; in L transposittonis notae m. 2 superscriptae sunt; magni cuiusdam C reM. v 17 instituerunt p 18 illic I<AC\' tan ml abdepqakv; illis Cl Domb. 20 uoluntatis A 21 animalis C corrumpentur C1 )
Si autem a dis suis Romani uiuendi leges accipere potuissent, non aliquot annos post Romam conditam ab Atheniensibus mutuarentur leges Solonis, quas tamen non ut acceperunt (tenuerunt>, sed meliores et emendatiores facere conati sunt, quamuis Lycurgus Lacedaemoniis leges ex Apollinis auctoritate se instituisse confinxerit, quod prudenter Romani credere noluerunt, propterea non inde acceperunt. Numa Pompilius, qui Romulo successit in regnum, quasdam leges, quae quidem regendae ciuitati nequaquam sufficerent, condidisse fertur, qui eis multa etiam sacra constituit; non tamen perhibetur easdem leges a numinibus accepisse. Mala igitur animi, mala uitae, mala morum, quae ita magna sunt, ut his doctissimi eorum uiri etiam stantibus urbibus res publicas perire confirment, di eorum, ne suis cultoribus acciderent, minime curarunt [immo uero ut augerentur, sicut supra disputatum est, omni modo curarunt]. [*]( 1 iobi L A beniuol. LACde 5 ut m. 2 in et corr. C tribuerant LApa; tribuerent f ; tribuerunt Cabeqkv 9 dies C 10 debuerunt p 11 mutuari p q Vi mutari C 12 a sup. din. A binr bendi L 13 aliquod Ll Cl 14 mutuarent L; mutarentur (J1 15 tenuerunt m. rec. sup. lin. a; om. reM. 16 pollinis Cl 17 conmo fixerit Zl 18 acciperunt Cl 23 malarum C 25 accederent C1; oe acciderint e curarunt C [immo usque ad curarunt] om. Lt At C )