De civitate dei

CAPUT XXI. De interfectionibus hominum, quae ab homicidii crimine excipiuntur.

Quasdam uero exceptiones eadem ipsa diuina fecit auctoritas, ut non liceat hominem occidi. Sed his exceptis, quos Deus occidi iubet siue data lege siue ad personam pro tempore expressa iussione, (non autem ipse occidit, qui ministerium debet iubenti, sicut adminiculum gladius utenti; et ideo nequa.. quam contra hoc praeceptum fecerunt, quo dictum est: Non occides, qui Deo auctore bella gesserunt aut personam gerentes publicae potestatis secundum eius leges, hoc est iustissimae rationis imperium, sceleratos morte punierunt; et Abraham non solum non est culpatus crudelitatis crimine, uerum etiam laudatus est nomine pietatis, quod uoluit filium nequaquam scelerate, sed oboedienter occidere; et merito quaeritur utrum pro iussu Dei sit habendum, quod Iephte [*]( 22 Gen. 22 ) [*]( 1 si om. Ll A Cl accepimus A de frutectis esse L A; esse de fr. rell. v fructetis el 2 est eis sensus v inrationabilibus L1 b 1;= f; in rationabilibus C; inrationalibus L2Aaepαk1v Domb. anim. irrat. v 3 natatilibus om. bl; nabilibus q ambulantibus Apqa /\' 4 quam Cl, quạm (quoniam ?) 02 8 alterum ex adulterum corr. C 13 Quas. dam.. eadem m. 1 in marg. e 14 non om. a iubet deus occidi C 15 a persona e 16 minest. C1 17 amminiculum L A 18 quod a A 19 qui dο̄/, ex quidem corr., C 2x) Iepthe L C; iepthae A; iepte ae )

filiam, quae patri occurrit, occidit, cum id se uouisset immolaturum Deo, quod ei redeunti de proelio uictori primitus occurrisset; nec Samson aliter excusatur, quod se ipsum cum hostibus ruina domus obpressit, nisi quia spiritus latenter hoc iusserat, qui per illum miracula faciebat) — his igitur exceptis, quos uel lex iusta generaliter uel ipse fons iustitiae Deus specialiter occidi iubet, quisquis hominem uel se ipsum uel quemlibet occiderit, homicidii crimine innectitur.

CAPUT XXII. An umquam possit mors uoluntaria ad magni- tudinem animi pertinere.

Et quicumque hoc in se ipsis perpetrauerunt, animi magnitudine fortasse mirandi, non sapientiae sanitate laudandi sunt. Quamquam si rationem diligentius consulas, ne ipsa quidem animi magnitudo recte nominabitur, ubi quisque non ualendo tolerare uel quaeque aspera uel aliena peccata se ipse interemerit. Magis enim mens infirma deprehenditur, quae ferre non potest uel duram sui corporis seruitutem uel stultam uulgi opinionem, maiorque animus merito dicendus est, qui uitam aerumnosam magis potest ferre quam fugere et humanum iudicium maximeque uulgare, quod plerumque caligine erroris inuoluitur, prae conscientiae luce ac puritate contemnere. Quam ob rem si magno animo fieri putandum est, cum sibi homo ingerit mortem, ille potius Theobrotus in hac animi [*]( 1 Iudic. 11, 30 sqq. 3 Iudic. 16, 30 ) [*]( 1 cum, c m. 2 in ras., C; quum L A Be immol. deo id uouisset v n 2 de om. 01 3 samso L; sampson C 10 Anumquam C; Quod nunq. p q tI 15 nominabitur L A. C; nominatur rell. v Domb. 16 ipsum e interimit Cl 17 mens om. a 20 magis erumnosam I. A 22 inuolbitur C 24 theobrotus e be p q; theobrutus L A; clemobrotus a; Cleombrotus (Cic. Tusc. I, 34, 84) v Domb. (fidem habet e malui libris mss. quam corrigere errorem auctoris memoria ut uidetur falsi. similis error supra p. 9, 30 in Catonis nomine apparuit.) )

magnitudine reperitur, quem ferunt lecto Platonis libro, ubi de inmortalitate animae disputauit, se praecipitem dedisse de muro adque ita ex hac uita emigrasse ad eam, quam credidit esse meliorem. Nihil enim urguebat aut calamitatis aut criminis seu uerum seu falsum, quod non ualendo ferre se auferret; sed ad capessendam mortem adque huius uitae suauia uincla rumpenda sola adfuit animi magnitudo. Quod tamen magne potius factum esse quam bene testis ei esse potuit Plato ipse quem legerat, qui profecto id praecipue potissimumque fecisset uel etiam praecepisset, nisi ea mente, qua inmortalitatem animae uidit, nequaquam faciendum, quin etiam prohibendum esse iudicasset.

At enim multi se interemerunt, ne in manus hostium peruenirent. Non modo quaerimus utrum sit factum, sed utrum fuerit faciendum. Sana quippe ratio etiam exemplis anteponenda est, cui quidem et exempla concordant, sed illa, quae tanto digniora sunt imitatione, quanto excellentiora pietate. Non fecerunt patriarchae, non prophetae, non apostoli, quia et ipse Dominus Christus, quando eos, si persecutionem paterentur, fugere admonuit de ciuitate in ciuitatem, potuit admonere ut sibi manus inferrent, ne in manus persequentium peruenirent. Porro si hoc ille non iussit aut monuit, ut eo modo sui ex hac uita emigrarent, quibus migrantibus mansiones aeternas praeparaturum esse se promisit, quaelibet exempla proponant [*]( 20 Mt. 10, 23 24 Io. 14, 2 ) [*]( I plat/onis, i eras., a 3 ita. sup. lin. L migrasse Abv 4 urguebat L A1 C 6 capiss. 01 huius LAb1p; ad huius a rell. v Domb, suabia L A uincla mss.; uincula v 7 sola sup. lin. e 8 potuit esse v 10 praecepisset, superscripto m. 2 fieri, L; praecip. 01 quammortalitatem a 18 quia, ia m. 2 in ras., iC; qui e 19 persequutionem L 20 ammonere L A 22 si hoc ille LAaabeqkIv; ille si hoc pa Domb. 28 emigrarent LACaepqak7 11 j migrarent bit fsv mansiones aeternas LAakf Domb,; se mansiones (fe ex re se corr. C) aeternas Ca2b ep q; mans. aet. se v 24 promisit L; se promisit A a Domb.; se oMn. rell. proponant I. A; opponant rell. v Domb. )

gentes, quae ignorant Deum, manifestum est hoc non licere colentibus unum uerum Deum.

CAPUT XXIII. Quale exemplum sit Catonis, qui se uictoriam Caesaris non ferens interemit.

Sed tamen etiam illi praeter Lucretiam, de qua supra [satis] quod uidebatur diximus, non facile reperiunt de cuius auctoritate praescribant, nisi illum Catonem, qui se Uticae occidit; non quia solus id fecit, sed quia uir doctus et probus habebatur, ut merito putetur etiam recte fieri potuisse uel posse quod fecit. De cuius facto quid potissimum dicam, nisi quod amici eius etiam docti quidam uiri, qui hoc fieri prudentius dissuadebant, inbecillioris quam fortioris animi facinus esse censuerunt, quo demonstraretur non honestas turpia praecauens, sed infirmitas aduersa non sustinens? Hoc et ipse Cato in suo carissimo filio iudicauit. Nam si turpe erat sub uictoria Caesaris uiuere, quur auctor huius turpitudinis filio fuit, quem de Caesaris benignitate omnia sperare praecepit? Quur non et illum secum coegit ad mortem? Nam si eum filium, qui contra imperium in hostem pugnauerat, etiam uictorem laudabiliter Torquatus occidit, quur uictus uicto filio pepercit Cato, qui non pepercit sibi? An turpius erat contra imperium esse uictorem, quam contra decus ferre uictorem? Nullo modo igitur Cato turpe esse iudicauit sub uictore Caesare uiuere; alioquin ab hac turpitudine paterno ferro filium liberaret. Quid [est] ergo, nisi quod filium quantum amauit, cui parci a Caesare et sperauit et uoluit, tantum gloriae ipsius Caesaris, [*]( . 6 satis om. L1 C 8 praescribunt 01 utice A1; ntiqe A2 10 recte etiam v 11 factum Cl 13 dissuadeb/ant, e eraso, C inuechillioris L A1 14 praecabens L A 15 sustenens Cl 16 iudicauit mss.; indicauit v 17 uibere L filio mss.; pater filio v 18 superare b u 20 laudauiliter IA 22 turpis L 23 ferre, superscripto m. rec. fuisse, A 24 uibere L 25 liueraret L Quid ergo LAp a. j quid ergo est Cabeqkf; quid est ergo v Domb. 27 et ante sperauit om. L b2 )

ne ab illo etiam sibi parceretur, ut ipse Caesar dixisse fertur, inuidit — [aut] ut aliquid nos mitius dicamus, erubuit?

CAPUT XXIIII,Quod in ea uirtute, qua Regulus Catone praestantior fuit, multo magis emineant Christiani.

Nolunt autem isti, contra quos agimus, ut sanctum uirum lob, qui tam horrenda mala in sua carne perpeti maluit quam inlata sibi morte omnibus carere cruciatibus, uel alios sanctos ex litteris nostris summa auctoritate celsissimis fideque dignissimis, qui captiuitatem dominationemque hostium ferre quam sibi necem inferre maluerunt, Catoni praeferamus; sed ex litteris eorum eundem illum M. Catoni Regulum praeferam. Cato enim numquam Caesarem uicerat, cui uictus dedignatus est subici et, ne subiceretur, a se ipso elegit occidi: Regulus autem Poenos iam uicerat imperioque Romano Romanus imperator non ex ciuibus dolendam, sed ex hostibus laudandam uictoriam reportauerat; ab eis tamen postea uictus maluit eos ferre seruiendo quam eis se auferre moriendo. Proinde seruauit et sub Carthaginiensium dominatione patientiam et in Romanorum dilectione constantiam, nec uictum auferens corpus ab hostibus nec inuictum animum a ciuibus. Nec quod se occidere noluit, uitae huius amore fecit. Hoc probauit, cum causa promissi iurisque iurandi ad eosdem hostes, quos grauius in senatu uerbis quam bello armis offenderat, sine ulla dubitatione [*]( 2 aut om. L A Cbp; et a 8 inlata sibi mortem Cx 9 ex nostris litt. v 12 eorum eundem illum Cbpqkf; eorundem illum L Aeα; m eorundem illi a; eorum eidem illi v M. catoni regulum L A; catoni m regulam, uT. fli. m. 2, C; Catoni M. regulum p; Marco Catoni Marcum Regulum abev Domb. praeferam Ll A C p q; praeferam\' (\' = us) Z\'; praeferamus abev 14 cligit C1; delegit A a 16 et 21 cibibus L A 19 carthageneneium C; carthaginensium A1 20 auferens .... inuictum corr. m. in marg. C 22 prouabit L cuausa Cl, causa omisso cum, C2 24 quam bello LA Cbpαƒ; quam in bello aeqv Domb. sine, si m. 2 in ras., C •)

remeauit. Tantus itaque uitae huius contemtor, cum saeuientibus hostibus per quaslibet poenas eam finire quam se ipse perimere maluit, magnum scelus esse, si se homo interimat, procul dubio iudicauit. Inter omnes suos laudabiles et uirtutis insignibus inlustres uiros non proferunt Romani meliorem, quem neque felicitas corruperit, nam in tanta uictoria mansit pauperrimus, nec infelicitas fregerit, nam ad tanta exitia reuertit intrepidus. Porro si fortissimi et praeclarissimi uiri terrenae patriae defensores deorumque licet falsorum, non tamen fallaces cultores, sed ueracissimi etiam iuratores, qui hostes uictos more ac iure belli ferire potuerunt, hi ab hostibus uicti se ipsos ferire noluerunt et, cum mortem minime formidarent, uictores tamen dominos ferre quam eam sibi inferre maluerunt: quanto magis Christiani, uerum Deum colentes et supernae patriae suspirantes, ab hoc facinore temperabunt, si eos diuina dispositio uel probandos uel emendandos ad tempus hostibus subiugauerit, quos in illa humilitate non deserit, qui propter eos tam humiliter altissimus uenit, praesertim quos nullius militaris potestatis uel talis militiae iura constringunt ipsum hostem ferire superatum. Quis ergo tam malus error obrepit, ut homo se occidat, uel quia in eum peccauit, uel ne in eum peccet inimicus, cum uel peccatorem uel peccaturum ipsum occidere non audeat inimicum?

CAPUT XXV. Quod peccatum non per peccatum debeat declinari.

At enim timendum est et cauendum, ne libidini subditum corpus inlecebrosissima uoluptate animum adliciat consentire [*]( in 3 homoterimat L m. 1 corr. 4 indicauit t uirtutis LAC2abepk; in noque uirtutes C1 a 11; uirtutibus q /2; uirtutum v 5 proferent C 6 que/felicitas C m. 2 corr. 7 paurimus 01 reuertit LACabe1qkv; reuertitur e2pრ8 fortissimum C terrae Cl 15 dispositiove a 16 prob nandos L A 17 humilite C; umilitate L A 18 umiliter L A uenit altis. v nullus Cl 20 ferire, superscripto i ferre, a obrepet e2 21 in om. ei ne m. 2 in fine uersus C 26 At enim] inter columnas m. uet. adscriptum est obiectio, L eat m. 2 expunct. A libidine (liuid. L A) LACp; libido hostili abqv Domb. )

peccato. Proinde, inquiunt, non iam propter alienum, sed propter suum peccatum, antequam hoc quisque committat, se debet occidere. Nullo modo quidem hoc faciet animus, ut consentiat libidini carnis suae aliena libidine concitatae, qui Deo potius eiusque sapientiae quam corpori eiusque concupiscentiae subiectus est. Verum tamen si detestabile facinus et damnabile scelus est etiam se ipsum hominem occidere, sicut ueritas manifesta proclamat, quis ita desipiat ut dicat: \'lam nunc perpetremus homicidium, ne postea forte incidamus in adulterium\'? Nonne si tantum dominatur iniquitas, ut non innocentia, sed peccata potius eligantur, satius est incertum de futuro adulterium quam certum de praesenti homicidium? Nonne satius est flagitium committere, quod paenitendo sanetur, quam tale facinus, ubi locus salubris paenitentiae non relinquitur? Haec dixi propter eos uel eas, quae non alieni, sed proprii peccati deuitandi causa, ne sub alterius libidine etiam excitatae suae forte consentiant, uim sibi, qua moriantur, inferendam putant. Ceterum absit a mente Christiana, quae Deo suo fidit in eoque spe posita eius adiutorio nititur, absit, inquam, ut mens talis quibuslibet carnis uoluptatibus ad consensum turpitudinis cedat. Quod si illa concupiscentialis inoboedientia, quae adhuc in membris moribundis habitat, praeter nostrae uoluntatis legem quasi lege sua mouetur, quanto magis absque culpa est in corpore non consentientis, si absque culpa est in corpore dormientis! [*]( 2 hoc na. 1 sup. lin. L quisque///conmittat, erasis duabus uel tribus litteris, L 4 liuid. L A concitatae LA Cl a q; concitante C2 b e cupif p ak2 f 5 corpori eiusque concupiscentiae (concentiae m. 1 corr. L) L LA e p a; corpori concupiscentiaeque ab q k I; corporis cOllcupiscentiae v■ corpori uoluptatique C Domb. 6 detestauile L 7 damnauilc L A 8 manifestat C 9 forte poste.i v 11 pot. pecc. v 16 euitandi L1 18 in deo a e 20 quibuslibet LACpu; cuiuslibet abeqkfv 22 ad hoc 01 23 quasi, a m. 2, in ras., C; quasi I si, si in initio proximi uersus repetitum, L absque, abs om. A* 24 in corpore .... culpa est om. bl et )

CAPUT XXVI. De his, quae fieri non licent, cum a sanctis facta noscuntur, qua ratione facta credenda sint.

Sed quaedam, inquiunt, sanctae feminae tempore persecutionis, ut insectatores suae pudicitiae deuitarent, in rapturum adque necaturum se fluuium proiecerunt eoque modo defunctae sunt earumque martyria in catholica ecclesia ueneratione celeberrima frequentantur. De his nihil temere audeo iudicare. Utrum enim ecclesiae aliquibus fide dignis testificationibus, ut earum memoriam sic honoret, diuina persuaserit auctoritas, nescio; et fieri potest ut ita sit. Quid si enim hoc fecerunt, non humanitus deceptae, sed diuinitus iussae, nec errantes, sed oboedientes? sicut de Samsone aliud nobis fas non est credere. Cum autem Deus iubet seque iubere sine ullis am. bagibus intimat, quis oboedientiam in crimen uocet? quis obsequium pietatis accuset? Sed non ideo sine scelere facit, quisquis Deo filium immolare decreuerit, quia hoc Abraham etiam laudabiliter fecit. Nam et miles cum oboediens potestati, sub qualibet legitime constitutus est, hominem occidit, nulla. ciuitatis suae lege reus est homicidii, immo, nisi fecerit, reus est imperii deserti adque contemti; quod si sua sponte adque auctoritate fecisset, crimen effusi humani sanguinis incidisset. Itaque unde punitur si fecit iniussus. inde punietur nisi fecerit iussus. Quod si ita est iubente imperatore, quanto magis iubente creatore! Qui ergo audit non licere se occidere, faciat, si iussit cuius non licet iussa contemnere; tantummodo uideat [*]( 4 peraequut. L A 5 sua[e pudici]tiae, inclusae litterae m. 2 in ras., C debitarent LA 6 flubium LA 8 timere Cl audeo temere a 9 digni 6\'1 10 diuinae Cl 13 samson L A 02; samso Ct; sanson a 15 crimin C1 qui et 17 quis C1 immolare filium v decreberit L A 19 qualibet LAp; qua rell. v Domb. ligitime Cl nulla . , ... homicidii om. et 22 crimen mas.; in crimen v sang. hum. e re 23 fecit mss.; fecerit v 24 iuuente L A 25 licet C m. 1 corr. se . . t om. a 26 contempnere Ct a e uideaturum L )

utrum diuina iussio nullo nutet incerto. Nos per aurem conscientiam conuenimus, occultorum nobis iudicium non usurpamus. Nemo scit quid agatur in homine nisi spiritus hominis, qui in ipso est. Hoc dicimus, hoc adserimus, hoc modis omnibus adprobamus, neminem spontaneam mortem sibi inferre debere uelut fugiendo molestias temporales, ne incidat in perpetuas; neminem propter aliena peccata, ne hoc ipse incipiat habere grauissimum proprium, quem non polluebat alienum; neminem propter sua peccata praeterita, propter quae magis hac uita opus est, ut possint paenitendo sanari; neminem uelut desiderio uitae melioris, quae post mortem speratur, quia reos suae mortis melior post mortem uita non suscipit.

CAPUT XXVII. An propter declinationem peccati mors spontanea adpetenda sit.

Restat una causa, de qua dicere coeperam, qua utile putatur ut se quisque interficiat, scilicet ne in peccatum inruat uel blandiente uoluptate uel dolore saeuiente. Quam causam si uoluerimus admittere, eo usque progressa perueniet, ut hortandi sint homines tunc se potius interimere, cum lauacro sanctae regenerationis abluti uniuersorum remissionem acceperint peccatorum. Tunc enim tempus est cauendi omnia futura peccata, cum sunt omnia deleta praeterita. Quod si morte spontanea recte fit, quur non tunc potissimum fit? Quur baptizatus sibi quisque parcit? Quur liberatum caput [*]( 4 1. Cor. 2, 11 ) [*]( 5 ad] probamus hinc redit d 7 incedat Cl 8 ipse C2V; ipso L A C1 ab dep qak1 10 haec A2 C2 a kl I I speratur ...., mortem in marg. ae 12 reus Cl; reum a suscepit Cl 16 Restat una, superscripto m. rec. ergo, A 19 amittere L 20 thanc L At et sic ro b semper potius om. L1 At interime C quum labacro L A 21 aluti C uniuersorum tempus rem. e acceperunt C1 23 futura... omnia in marg. a omnia sunt v 25 liueratum L A )

tot rursus uitae huius periculis inserit, cum sit facillimae potestatis inlata sibi nece omnia deuitare scriptumque sit: Qui amat periculum, incidet in illud? Quur ergo amantur tot et tanta pericula uel certe, etiamsi non amantur, suscipiuntur, cum manet in hac uita, cui abscedere licitum est? An uero tam insulsa peruersitas cor euertit et a consideratione ueritatis auertit, ut, si se quisque interimere debet, ne unius captiuantis dominatu conruat in peccatum, uiuendum sibi existimet, ut ipsum perferat mundum per omnes horas tentationibus plenum, et talibus, qualis sub uno domino formidatur, et innumerabilibus ceteris, sine quibus haec uita non ducitur? Quid igitur causae est, quur in eis exhortationibus tempora consumamus. quibus baptizatos adloquendo studemus accendere siue ad uirginalem integritatem siue ad continentiam uidualem siue ad ipsam tori coniugalis fidem, cum habeamus meliora et ab omnibus peccandi periculis remota conpendia, ut, quibuscumque post remissionem recentissimam peccatorum adripiendam mortem sibique ingerendam persuadere potuerimus, eos ad Dominum saniores purioresque mittamus? Porro si, quisquis hoc adgrediendum et suadendum putat, non dico desipit, sed insanit: qua tandem fronte homini dicit: <Interfice te, ne paruis tuis peccatis adicias grauius, dum uiuis sub domino barbaris moribus inpudico\', qui non potest nisi sceleratissime dicere: \'Interfice te peccatis tuis omnibus absolutis, ne rursus talia uel etiam peiora committas, dum [*]( 3 Eccli. 3, 27 ) [*]( 1 inserit, m. 2 superscripto se, e 3 incidet LAabpak2; incidit r* Cqk1ƒv 4 amatur C1 5 curp C; cur e 7 debet, a m. 1, L; debeat A e a 8 captiuantis, uan, m. 2 in ras.. C et uiuendum e uibend. L A 9 oras L A 10 talibus, bu m. 1 sup. lin., L qualis ... formidatur LACabdpqakf; quales ... formidantur e t! sub t uno domino] sub uno Xpo p 12 exortat. L; exorat. A 13 consummamus C uaptiziatoR L 14 contenentiam Cl 19 poterimus e deum a puriorisque C\' 20 quis Ll huc C1 21 fronte/, m eraso, C 22 interficite Cl 23 uibis L A 24 interficere C ) nimis in mundo tot inpuris uoluptatibus inlecebroso, tot nefandis crudelitatibus furioso, tot erroribus et terroribus inimico\'? Hoc quia nefas est dicere, nefas est profecto se occidere. Nam si hoc sponte faciendi ulla causa iusta esse posset, procul dubio iustior quam ista non esset. Quia uero nec ista est, ergo nulla est.

CAPUT XXVIII. Quo iudicio Dei in corpora continentium libido hostilis peccare permissa sit.

Non itaque uobis, o fideles Christi, sit taedio uita uestra, si ludibrio fuit hostibus castitas uestra. Habetis magnam ueramque consolationem, si fidam conscientiam retinetis non uos consensisse peccatis eorum, qui in uos peccare permissi sunt. Quod si forte, quur permissi sint, quaeritis, alta quidem est prouidentia creatoris mundi adque rectoris, et inscrutabilia sunt iudicia eius et inuestigabiles uiae eius; uerum tamen interrogate fideliter animas uestras, ne forte de isto integritatis et continentiae uel pudicitiae bono uos inflatius extulistis et humanis laudibus delectatae in hoc etiam aliquibus inuidistis. Non accuso quod nescio, nec audio quod uobis interrogata uestra corda respondent. Tamen si ita esse responderint, nolite admirari hoc uos amisisse, unde hominibus placere gestistis, illud uobis remansisse, quod ostendi hominibus non potest. Si peccantibus non consensistis, diuinae gratiae, ne amitteretur, diuinum accessit auxilium; humanae gloriae, ne amaretur, humanum successit obprobrium. In utroque consolamini, pusillanimes, illinc probatae hinc castigatae, illinc iustificatae hinc emendatae. Quarum uero [*]( 15 Rora. 11, 33 ) [*]( i 13 quin C 14 sunt .... permissi om. e1 15 inscrutauilia L A 16 inuestigauiles L A 21 corda uestra v 22 admirari A C; ammirari si son L; mirari a b de p q t7 amisse C 24 consistis L m. 1 corr. 27 pusillian. C prouatae L ) [*](XXXX Aug. opera Sectio V pare I. ) [*]( 4 )

corda interrogata respondent numquam se de bono uirginitatis uel uiduitatis uel coniugalis pudicitiae superbisse, sed humilibus consentiendo de dono Dei cum tremore exultasse, nec inuidisse cuiquam paris excellentiam sanctitatis et castitatis, sed humana laude postposita, quae tanto maior deferri solet, quanto est bonum rarius quod exigit laudem, optasse potius ut amplior earum numerus esset, quam ut ipsae in paucitate amplius eminerent: nec istae, quae tales sunt, si earum quoque aliquas barbarica libido conpressit, permissum hoc esse causentur, nec ideo Deum credant ista neglegere, quia permittit quod nemo inpune committit. Quaedam enim ueluti pondera malarum cupiditatum et per occultum praesens diuinum iudicium relaxantur et manifesto ultimo reseruantur. Fortassis autem istae, quae bene sibi sunt consciae non se ex isto castitatis bono cor inflatum extulisse, et tamen uim hostilem in carne perpessae sunt, habebant aliquid latentis infirmitatis, quae posset in superbiae fastum. si hanc humilitatem in uastatione illa euasissent, extolli. Sicut ergo quidam morte rapti sunt, ne malitia mutaret intellectum eorum, ita quiddam ab istis ui raptum est, ne prosperitas mutaret modestiam earum. Utrisque igitur, quae de carne sua, quod turpem nullius esset perpessa contactum, uel iam superbiebant uel superbire, si nec hostium uiolentia contrectata esset, forsitan poterant, non ablata est castitas, sed humilitas persuasa; illarum tumori succursum est inmanenti, istarum occursum est inminenti. [*]( 2 Rom. 12, 16 18 Sap. 4, 11 ) [*](1 uirgitatis VI 2 superbisse (superuisse L A) mss.; superbiisse v 3 cum, um tn. 2 in ras., C 4 caritatis C 5 de/ j ferri, f in fine uersus erasC 7 amplius C earum amplior v pauci/tate (\' 8 emenerent Cl quae sup. lin. A 9 conpraeBsit C 10 deum credant LAp Domb.; credant deum Ceqr negligere C1 11 uelut L1 14 consciae sunt e conscie;\', , ,;\',ntiae eras., A 15 extullisse c 17 superuiae Ll 18 euasisset C\' 21 nullus Cl esset perpessa L A Cb dp; t essent perpessae a e qa2ki f 22 superuiebant L A 23 contrectata n 11c esset 02 24 tumorifcursum L m. 1 corr.; tumori succursum A epq; timoris occursum Ot; tumoriS occursum C2; tumoris occursum d; tumori i occursum a 26 in manentistarum C )

Quamquam et illud non sit tacendum, quod quibusdam, quae ista perpessae sunt, potuit uideri continentiae bonum in bonis corporalibus deputandum et tunc manere, si nullius libidine corpus adtrectaretur; non esse autem positum in solo adiuto diuinitus robore uoluntatis, ut sit sanctum et corpus et spiritus; nec tale bonum esse, quod inuito animo non possit auferri: qui error eis fortasse sublatus est. Cum enim cogitant. qua conscientia Deo seruierint, et fide inconcussa non de illo sentiunt, quod ita sibi seruientes eumque inuocantes deserere ullo modo potuerit, quantumque illi castitas placeat dubitare non possunt, uident esse consequens nequaquam illum fuisse permissurum, ut haec acciderent sanctis suis, si eo modo perire posset sanctitas, quam contulit eis et diligit in eis.

CAPUT XXVIIII. Quid familia Christi l\'espondere debeat infidelibus, cum exprobrant, quod eam a furore hostium non liberauerit Christus.

Habet itaque omnis familia summi et ueri Dei consolationem suam, non fallacem nec in spe rerum nutantium uel labentium constitutam, uitamque etiam ipsam temporalem minime paenitendam, in qua eruditur ad aeternam, bonisque terrenis tamquam peregrina utitur nec capitur, malis autem aut probatur aut emendatur. Illi uero, qui probitati eius insultant eique dicunt, cum forte in aliqua temporalia mala deuenerit: Ubi est Deus tuus? ipsi dicant, ubi sint di eorum, cum talia [*]( 24 PS. 41, 4 ) [*]( 2 istae A 3 corporilibus C1 nullis Cl liuidine L A 4 esse autem LA; autem om. p\'; autem esse C rell. v adiutorio a e 5 diuino, superscripto x diuinitus, a rouore L A sit sup. lin. C 6 inbito L A 8 quae Cl 9 inuocantes -LAC\'; ita inuoc. C2 rell. v Domb. 10 nullo C 13 possit Cl; posse/t, n errno, L 15 infedilibua C 17 liberauit p IS omnes Cl 19 lauent. L A 21 eroditur C1 22 prouatur LA 23 illi] c. XXVIIII C probitati (prouit. L A) codd.; probationi v 24 deuenerint C2 e 25 sunt e ) [*]( 4* )

patiuntur, pro quibus euitandis eos uel colunt uel colendos esse contendunt. Nam ista respondet: Dens meus ubique praesens, ubique totus, nusquam inclusus, qui possit adesse secretus, abesse non motus; ille cum me aduersis rebus exagitat, aut merita examinat aut peccata castigat mercedemque mihi aeternam pro toleratis pie malis temporalibus seruat; uos autem qui estis, cum quibus loqui dignum sit saltem de dis uestris, quanto minus de Deo meo, qui terribilis est super omnes deos, quoniam di gentium daemonia, Dominus autem caelos fecit.

CAPUT XXX. Quam pudendis prosperitatibus afluere uelint, qui de Christianis temporibus conqueruntur.

Si Nasica ille Scipio uester quondam pontifex uiueret, quem sub terrore belli Punici in suscipiendis Phrygiis sacris, cum uir optimus quaereretur, uniuersus senatus elegit, cuius os fortasse non auderetis aspicere, ipse uos ab hac inpudentia cohiberet. Quur enim adflicti rebus aduersis de temporibus querimini Christianis, nisi quia uestram luxuriam cupitis habere securam et perditissimis moribus remota omni molestiarum asperitate diffluere? Neque enim propterea cupitis habere pacem et omni genere copiarum abundare, ut his bonis honeste utamini, hoc est modeste sobrie, temperanter pie, sed ut infinita uarietas uoluptatum insanis effusionibus exquiratur, secundisque rebus ea mala oriantur in moribus, quae [*]( 8 Ps. 95, 4 sq, ) [*]( 1 euitandis, s sup. lin., C 2 ubique praesens om. bl 3 praesens ait LA Ct a b2 p; praesens est (Peqv Domb. 5 exami/aut, m. 1 ex eiamInat minat corr., L; exagitat m. 2 corr. C 7 saltim Cad 9 quon. omnes dii A 12 aflnere C (cf. Domb. in Fleckeiseni Ann. phil. 1877, t. 115. p. 341 sq.); affluere prusperit. p 14 uiberet L A 16 eligit C\'I 19 quaeremini Cl lUloriam C 22 cupiarum C\' 23 utamini, a- m. J in ras., C subrie C1 25 sebientibus L A )

saeuientibus peiora sunt hostibus. At ille Scipio pontifex maximus uester, ille iudicio totius senatus uir optimus, istam uobis metuens calamitatem nolebat aemulam tunc imperii Romani Carthaginem dil\'ui et decernenti ut dirueretur contradicebat Catoni, timens infirmis animis hostem securitatem, et tamquam pupillis ciuibus idoneum tutorem necessarium uidens esse terrorem. Nec eum sententia fefellit: re ipsa probatum est quam uerum diceret. Deleta quippe Carthagine magno scilicet terrore Romanae rei publicae depulso et extincto tanta de rebus prosperis orta mala continuo subsecuta sunt, ut corrupta diruptaque concordia prius saeuis cruentisque seditionibus, deinde mox malarum conexione causarum bellis etiam ciuilibus tantae strages ederentur, tantus sanguis effunderetur, tanta cupiditate proscriptionum ac rapinarum ferueret inmanitas, ut Romani illi, qui uita integriore mala metuebant ab hostibus, perdita integritate uitae crudeliora paterentur a ciuibus; eaque ipsa libido dominandi, quae inter alia uitia generis humani meracior inerat uniuerso populo Romano, postea quam in paucis potentioribus uicit, obtritos fatigatosque ceteros etiam iugo seruitutis obpressit.

CAPUT XXXI. Quibus uitiorum gradibus aucta sit in Romanis cupido regnandi.

Nam quando illa quiesceret in superbissimis mentibus, donec continuatis honoribus ad potestatem regiam peruenil\'et? Honorum porro continuandorum facultas non esset, nisi ambitio praeualeret. Minime autem praeualeret ambitio, nisi in populo auaritia luxuriaque corrupto. Auarus uero luxuriosusque [*]( 1 eant. L A; sint C rell. v Domb. 4 derueretur C 6 et 16 cibibus L A 7 prouatum L A 8 quam, m. 2 ex cum corr., (\' 11 diruptaque L A; disrupt. C rell. v 12 cibilibus L A 14 immanitue Ct 15 uha!, m eraso, C 17 liuido LA 18 meratior C\' 19 oblitos LAt; obrutos p a 24 quiesciret Cl superuiss. LA 28 luos xoriaque C luxoriusque C )

populus secundis rebus effectus est, quas Nasica ille prouidentissime cauendas esse censebat, quando ciuitatem hostium maximam fortissimam opulentissimam nolebat auferri, ut timore libido premeretur, libido pressa non luxuriaretur luxuriaque cohibita nec auaritia grassaretur; quibus uitiis obseratis ciuitati utilis uirtus floreret et cresceret eique uirtuti libertas congrua permaneret. Hinc etiam erat et ex hac prouidentissima patriae caritate ueniebat, quod idem ipse uester pontifex maximus, a senatu illius temporis (quod saepe dicendum est) electus sine ulla sententiarum discrepantia uir optimus, caueam theatri senatum construere molientem ab hac dispositione et cupiditate conpescuit persuasitque oratione grauissima, ne Graecam luxuriam uirilibus patriae moribus paterentur obrepere et ad uirtutem labefactandam eneruandamque Romanam peregrinae consentire nequitiae, tantumque auctoritate ualuit, ut uerbis eius commota senatoria prouidentia etiam subsellia, quibus ad horam congestis in ludorum spectaculo iam uti ciuitas coeperat, deinceps prohiberet adponi. Quanto studio iste ab urbe Roma ludos ipsos scaenicos abstulisset, si auctoritati eorum, quos deos putabat, resistere auderet, quos esse noxios daemones non intellegebat aut, si intellegebat, placandos etiam ipse potius quam contemnendos existimabat. Nondum enim fuerat declarata gentibus superna doctrina, quae fide cor mundans ad caelestia uel supercaelestia capessenda humili pietate humanum mutaret adfectum et a dominatu superborum daemonum liberaret. [*]( 3 noleua/t, n eras., L 4 liuido IA praemeretur LIO libido (liuido LA) LAabdeqkfv; libidine C\'pot Domb. praessa Ll luxuriaque ... crassaretur m. 1 sup. lin. e 5 coibita L A 6 liuertas L A 8 ueniebat, u et ie in ras., C idem sup. lin. L 9 a] e et temp. illius v 10 electus sup. lin. L 11 et... oratione in marg. e 13 luxoriam C 14 lauefact. L A enerband. L A 15 consentirent e tantumque, um m. 2 in ras., C 16 eius uerbis v subselia L\' 20 putauat L A quos ante esse, om. Cl 21 esset Cl aut si a intellegebat om. A1 22 placandos . , ... estimabat, m. 2 in marg. infer., C existimauat Lx 26 liueraret L A )

CAPUT XXXII. De scaenicorum institutione ludorum.

Verum tamen scitote, qui ista nescitis et qui uos scire dissimulatis, aduertite, qui aduersus liberatorem a talibus dominis murmuratis: ludi scaenici, spectacula turpitudinum et licentia uanitatum, non hominum uitiis, sed deorum uestrorum iussis Romae instituti sunt. Tolerabilius diuinos honores deferretis illi Scipioni quam deos huius modi coleretis. Neque enim erant illi di suo pontifice meliores. Ecce adtendite, si mens tam diu potatis erroribus ebria uos aliquid sanum cogitare permittit! Di propter sedandam corporum pestilentiam ludos sibi scaenicos exhiberi iubebant; pontifex autem propter animorum cauendam pestilentiam ipsam scaenam constitui prohibebat. Si aliqua luce mentis animum corpori praeponitis, eligite quem colatis! Neque enim et illa corporum pestilentia ideo conquieuit, quia populo bellicoso et solis antea ludis circensibus adsueto ludorum scaenicorum delicata subintrauit insania; sed astutia spirituum nefandorum praeuidens illam pestilentiam iam fine debito cessaturam aliam longe grauiorem, qua plurimum gaudet, ex hac occasione non corporibus, sed moribus curauit inmittere, quae animos miserorum tantis obcaecauit tenebris, tanta foedauit deformitate, ut etiam modo (quod incredibile forsitan erit, si a nostris posteris audietur) Romana urbe uastata, quos pestilentia ista possedit adque inde fugientes Carthaginem peruenire potuerunt, in theatris cottidie certatim pro histrionibus insanirent. [*]( 4 liueratorem L 5 turpitudinum, u in extrema syllaba m. 2 in ras., C 6 licentia 01 7 tolerauilius L A; tolerabili/us, b eras., C deferretis, is m. 1 sup. lin., L 8 huius modi LAab*p; huius mundi C; eius modi b1eqv Domb. 10 cogitare LApa-, considerare Cab deqv Domb. 12 iuuebant L A propter labem animorum a 13 constitui L A; construi C reM. v Domb. 16 conquiebit LA ludis sup. lin. C a 17 delecta 01 18 nefandg e 20 hac om. LApa. 21 immitteret C 22 fedauit deform. L A. in L transpositio m. 2 notata eat; defoml. foed. C rell. v 23 incrediuile L A 24 possidet eI 26 istrionibus L A )

CAPUT XXXIII. De uitiis Romanorum, quos patriae non correxit euersio.

0 mentes amentes! quis est hic tantus non error, sed furor, ut exitium uestrum, sicut audiuimus, plangentibus orientalibus populis et maximis ciuitatibus in remotissimis terris publicum luctum maeroremque ducentibus uos theatra quaereretis intraretis inpleretis, et multo insaniora quam fuerant antea faceretis? Hanc animorum labem ac pestem, hanc probitatis et honestatis euersionem uobis Scipio ille metuebat, quando construi theatra prohibebat, quando rebus prosperis uos facile corrumpi adque euerti posse cernebat, quando uos securos esse ab hostili terrore nolebat. Neque enim censebat ille felicem esse rem publicam stantibus moenibus, ruentibus moribus. Sed in uobis plus ualuit quod daemones inpii seduxerunt, quam quod homines prouidi praecauerunt. Hinc est quod mala, quae facitis, uobis inputari non uultis, mala uero, quae patimini, Christianis temporibus inputatis. Neque enim in uestra securitate pacatam rem publicam, sed luxuriam quaeritis inpunitam. qui deprauati rebus prosperis nec corrigi potuistis aduersis. V Volebat uos ille Scipio terreri ab hoste, ne in luxuriam flueretis: nec contriti ab hoste luxuriam repressistis, perdidistis utilitatem calamitatis, et miserrimi facti estis et pessimi permansistis.

CAPUT XXXIIII. De clementia Dei, quae Urbis excidium temperauit.

Et tamen quod uiuitis Dei est, qui uobis parcendo admonet, ut corrigamini paenitendo; qui uobis etiam ingratis praestitit, [*]( 7 quaeretis Cx intraretis bia positum C 9 lauem I, A ac] hanc e hanc probititis .. euersionem omn. e prouit. L A 12 cerneuat L A securos esse ab hostili terrore LACp; ab host. terr. sec. esse abdev Domb. 13 noleuat L A Neque enim cens. om. A censeuat L essel, m eras., C 15 quodaemones Lt A 19 peccatam C\' luxoriam 01 21 uoleuat L A 22 Queritis CI nec L A C ab d p; uos nec qv Domb. nec .. , luxuriam om. e1 27 uibitis L A ammonet L A )

ut uel sub nomine seruorum eius uel in locis martyrum eius hostiles manus euaderetis. Romulus et Remus asylum constituisse perhibentur, quo quisquis confugeret ab omni noxa liber esset, augere quaerentes creandae multitudinem ciuitatis. Mirandum in honorem Christi processit exemplum. Hoc constituerunt euersores Urbis, quod constituerant antea conditores. Quid autem magnum, si hoc fecerunt illi, ut ciuium suorum numerus subpleretur, quod fecerunt isti, ut suorum hostium numerositas seruaretur?

CAPUT XXXV. De latentibus inter inpios ecclesiae filiis et de falsis intra ecclesiam Christianis.

Haec et talia, si qua uberius et commodius potuerit, respondeat inimicis suis redemta familia domini Christi et peregrina ciuitas regis Christi. Meminerit sane in ipsis inimicis latere ciues futuros, ne infructuosum uel aput ipsos putet, quod, donec perueniat ad confessos, portat infensos; sicut ex illorum numero etiam Dei ciuitas habet secum, quamdiu peregrinatur in mundo, conexos communione sacramentorum, nec secum futuros in aeterna sorte sanctorum, qui partim in occulto, partim in aperto sunt, qui etiam cum ipsis inimicis aduersus Deum, cuius sacramentum gerunt, murmurare non dubitant, modo cum illis theatra, modo ecclesias nobiscum replentes. De correctione autem quorundam etiam talium multo minus est desperandum, si aput apertissimos aduersarios praedestinati amici latitant, adhuc ignoti etiam sibi. Perplexae quippe sunt istae duae ciuitates in hoc saeculo inuicemque permixtae, donec ultimo iudicio dirimantur; de quarum exortu et procursu et debitis finibus quod dicendum arbitror, quantum diuinitus adiuuabor, expediam propter gloriam ciuitatis Dei, quae alienis a contrario comparatis clarius eminebit. [*](41iuerLA 5 processit LACabdpqakf; praecessit ev 6 urbes Cl 8 subpleretur C; supleretur L A 13 et om. (\'1 et alia A a p; etaliqua q 16 cibes L 18 quandiu Ct 24 quorumdam C 31 emineuit L A )

CAPUT XXXVI. De quibus causis sequenti disputatione sit disserendum.

Sed adhuc mihi quaedam dicenda sunt aduersus eos, qui Romanae rei publicae clades in religionem nostram referunt, qua dis suis sacrificare prohibentur. Commemoranda sunt enim quae et quanta occurrere potuerint uel satis esse uidebuntur mala, quae illa ciuitas pertulit uel ad eius imperium prouinciae pertinentes, antequam eorum sacrificia prohibita fuissent; quae omnia procul dubio nobis tribuerent, si iam uel illis clareret nostra religio, uel ita eos a sacris sacrilegis prohiberet. Deinde monstrandum est, quos eorum mores et quam ob causam Deus uerus ad augendum imperium adiuuare dignatus est, in cuius potestate sunt regna omnia, quamque nihil eos adiuuerint hi, quos deos putant, et potius quantum decipiendo et fallendo nocuerint. Postremo aduersus eos dicetur, qui manifestissimis documentis confutati adque conuicti conantur adserere non propter uitae praesentis utilitatem, sed propter eam, quae post mortem futura est, colendos deos. Quae, nisi fallor, quaestio multo erit operosior et subtiliore disputatione dignior, ut et contra philosophos in ea disseratur, non quoslibet, sed qui aput illos excellentissima gloria clari sunt et nobiscum multa sentiunt, et de animae inmortali tate et quod Deus uerus mundum condiderit et de prouidentia eius, qua uniuersum quod condidit regit. Sed quoniam et ipsi in illis, quae contra nos sentiunt, refellendi sunt, deesse huic officio non debemus, ut refutatis inpiis contradictionibus pro uiribus, quas Deus impertiet, adseramus ciuitatem Dei [*]( 4 quaedam mihi q 11 aduersum b 5 relegionem Cl 6 enim sunt qv 7 potuerunt At a a. 9 pertin. prou. v 11 relegio Cl a m. 1 sup. lin. L sacrilegiis L 12 quos, m. 2 in qui mutat., A 13 uerus Deus v 15 et potius mss.; quin potius v 17 confutati sunt atque deuicti q 20 subtiliore LAC a b de a. kl; subtiliori p q k2 I; sublimiore v 23 et de mss.; scilicet de v 24 Deus uerus v condederit C\' 25 condidet Cl )

ueramque pietatem et Dei cultum, in quo uno ueraciter sempiterna beatitudo promittitur. Hic itaque modus sit huius uoluminis, ut deinceps disposita ab alio sumamus exordio.