Confessiones

Accipe sacrificium confessionum mearum de manu linguae meae, quam formasti et excitasti, ut confiteatur nomini tuo, et sana omnia ossa mea, et dicant: domine, quis similis tibi? neque enim docet te, quid in se agatur, qui tibi confitetur, quia oculum tuum non excludit cor clausum nec manum tuam repellit duritia hominum, sed soluis eam, cum uoles, aut miserans aut uindicans, et non est qui se abscondat a calore tuo. sed te laudet anima mea, ut amet te, et confiteatur tibi miserationes tuas, ut laudet te. non cessat nec tacet laudes tuas uniuersa creatura tua nec spiritus omnis hominis per os conuersum ad te nec animalia nec corporalia per os considerantium ea, ut exsurgat in te a lassitudine anima nostra innitens eis, quae fecisti, et adtransiens ad te, qui fecisti haec mirabiliter: et ibi refectio et uera fortitudo.

Eant et fugiant a te inquieti iniqui. et tu uides eos et distinguis umbras, et ecce pulchra sunt cum eis omnia et ipsi turpes sunt. et quid nocuerunt tibi? aut in quo imperium tuum dehonestauerunt a caelis usque in nouissima iustum et integrum? quo enim fugerunt, cum fugerent a facie tua.? aut ubi tu non inuenis eos? sed fugerunt, ut non uiderent te uidentem se atque excaecati in te offenderent — quia non [*]( 4] cf. Ps. 6, 3 et 34, 10. 8] Ps. 18, 7. 16] cf. Ps. 138, 7. 22] cf. Sap. 11, 25. ) [*]( 2 accipe-meae tuinio depicta exh. S sac*rificium 0 3 mae C tnr quam] quoniam BP1 confitea Mi, confiteamur Ml 4 pr. et] om. Wl, et (T m. 2) C dicam V 5 tibi] tui Q confiteatur F 6 conclusum M manu tua (~ add. Mt. 3) TT 7 soluis] solus S uolens FM 9 anima- l. 13 considerantium ea add. B* in ras. 10 ut] & V 11 uniuersa] in uniuersa M18 omnis om. F 12 hominis om. BCGHMOPQVWb 13 ea] te B* m ras. lasitudine W 14 adtransiens SW: transiens BCFGHMOPQVedd. qui* (a ras.) HO 16 iniqui] et i. BCFGHMP QV edd. uides] diues F 17 ipse F 18 turpes* B, turpe FV e 19 dohonestauerunt F cęlį\'ł H, caeli W 20 alt. fugirent W 21 inuenies V uidere V1 22 in] ibi V )

Proloquor in conspectu dei mei annum illum undetricensimum aetatis meae. iam uenerat Carthaginem quidam manichaeorum episcopus, Faustus nomine, magnus laqueus diaboli, et multi inplicabantur in eo per inlecebram suauiloquentiae. quam ego iam tametsi laudabam, discernebam tamen a ueritate rerum, quarum discernendarum auidus eram, nec quali uasculo sermonis, sed quid mihi scientiae comedendum [*]( 1 aliquod V offenderunt H, offende? C ras.) F, offenderint W 2 et] ut FH subtraentes F 3 alt. tuam] suam CFHMXV mo 4 nesciant V1 ubiq;** (ue ras.) M circumscribit BGFGHMOPQ edd., circumscribet V 5 est V iis mo 6 conuertentur V1 et om. Q1 deseru*erunt (i ras.) M, deserunt W 7 creatorem] cretorem F, te cr. Q tu] et tu edd. 8 ipse F conuertantur] c. et quaerant te BPQ edd. 5s B 10 suas] tuas B facile F terges BGOPVb, tergis QW, exter- gens F 11 et] ut BPQb plorent (e ex a corr. B) BQb gaudeant Qb refeeiftti fetibus F 13 reficis V et ubi-quaerebam om. Q1 15 quando F 16 proloquar BOFGHMIOPQVedd., i. pala loquar F undetrine cesimum BCGHMO*PQVW, unudtricesimum F 17 uera (ne m. 2) V karthaginem G, kartaginem BMQ, chartaginem W, carthagine SV, cartagine F 18 laquaeus 8 19 suaue loquentie F, suauilo*quentiae M, suauis eloquentiae GQb 20 iam om. edd. tametsi] tam etsi F, etsi V 21 a] om. V ueritatem VW1 quas M discendarum BCFHMO PQV edd. 22 qualis uasculos W quid] om. Ml coipmedendum M )

Mente sua enim quaerunt ista et ingenio, quod tu dedisti eis, et multa inuenerunt et praenuntiauerunt ante multos annos, defectus luminarium solis et lunae, quo die, qua hora, quanta ex parte futuri essent, et non eos fefellit numeras. et ita factum est, ut praenuntiauerunt, et scripserunt regulas indagatas et leguntur hodie atque ex eis praenuntiatur, quo anno et quo mense anni et quo die mensis et qua hora diei et quota parte luminis sui defectura sit luna uel sol: et ita fiet, ut praenuntiatur. et mirantur haec homines et stupent qui nesciunt ea, et exultant atque extolluntur qui sciunt, et per [*]( 7] Sap. 13, 9. 9] Ps. 187, 6. 11] cf. Ps. 88, 19. ) [*]( 1 eos] nos JB1 faustus] factus F iutuebar] om. H, intuebatur B 2 praeloquuta P erant F 3 doctrinarum hominum (om. omnium) F adprimae S 4 philosoforum S, phylosophorum C legeram om. Y 8 a memorie quę* V 5 his F conparabem (a pr. ex o corr.) F 7 qui tantum] quantum V 8 extimare V 9 inueueruut FGl VI domine om. F 10 cognoscis BCFGHMOPQV edd. 11 inueneris FVI, inuenieris B 12 stellas numerent V arenam FGH, arenam**** (et di ras.) V dementientur (e tert. ex a corr.) M 13 inuestigent G 14 enim sua PQ edd. quo G 1 15 <pnuntiivuerunt F annos] om. Ml 17 futura F eis V numeros W1 18 ut] et 0 jmuntiauerunt Fl 19 praenuntiantur BIG, praeenuntiatur W, jmuntiatur** F 20 uel q. t mense (om. et) Q diei] die FM 21 quoda H fit FV 22 aenunciatur F 23 exexultant F sciunt] nesciunt F )

Sed non nouerunt uiam, uerbum tuum, per quod fecisti ea quae numerant et ipsos qui numerant et sensum, quo cernunt quae numerant, et mentem, de qua numerant; et sapientiae tuae non est numerus. ipse autem unigenitus factus est nobis sapientia et iustitia et sanctificatio et numeratus est inter nos et soluit tributum Caesari. non nouerunt hanc uiam, qua descendant ad illum a se et per eum ascendant ad eum. non nouerunt hanc uiam et putant se excelsos esse cum sideribus et lucidos, et ecce ruerunt in terram, etobscuratum est insipiens cor eorum. et multa uera de creatura dicunt et ueritatem, creaturae artificem, non pie quaerunt et ideo non I inueniunt, aut si inueniunt, cognoscentes deum non sicut ; [*]( 7] Ps. 8, 8 sq. 9] cf. Deut. 4, 24; Hebr. 12, 29. 11] cf. Io. 1, 3. 13] Ps. 146, 5. 14] I Cor. 1, 30. 16] cf. Matth. 22, 21. 19] Rom. 1, 21-25. 8 ) [*]( lsnperbiam] scientiam Q defecientes F lumino3f 2 futurum] om. W 1 suum] sum C 4 quo] quod V inuentes W 5 se dant tibi ** ut (se ras.) CP\', se dant tibi ut H, dant tibi se ut FQV edd. 6 occidant P* se] et V trucidaent P, trucidante V exultationes V 8 abissi H, habyssi W luxurias suas] luxorias s. P, luxuriosas V 9 peccora BFAf ut] et Jtff s. I. edax ignis 0 consumis GlM*, consumans H 10 creans v B, recrenas V 11 nonerunt (corr. m. 2) M 12 pnumerant (om. quae) M sensu VW1 quod (corr. m. 3) W 13 quae numerant] om. V mente V 14 tuae om. Q unigenitus] u. tuus F 16 nouerant M hanc om. Q, hac F 17 qua-hanc uiam] om. VIW qu*a (i ras.) H descendebant Q a] ad§f H ad eum] ad dm M, ad te V, cum (om. ad). BPQ 18 et] eras. P exelsos ee* (m ras.) V, esse excelsos C 19 ecce (et om.) W 21 ueritatem] ueru***** 0 alt. et] sed OFHMVedd. )

Multa tamen ab eis ex ipsa creatura uera dicta retinebam, et occurrebat mihi ratio per numeros et ordinem temporum et uisibiles attestationes siderum et conferebam cum dictis Manichaei, quae de his rebus multa scripsit copiosissime delirans, et non mihi occurrebat ratio nec solistitiorum et aequinoctiorum nec defectuum luminarium nec quidquid tale in libris saecularis sapientiae didiceram. ibi autem credere iubebar, et ad illas rationes numeris et oculis meis exploratas non occurrebat et longe diuersum erat.

Numquid, domine deus ueritatis, quisquis nouit ista, iam placet tibi? infelix enim homo, qui scit illa omnia, te autem nescit; beatus autem, qui te scit, etiamsi illa nesciat. qui uero et te et illa nouit, non propter illa beatior, sed propter te solum beatus est, si cognoscens te sicut te glorificet et gratias agat et non euanescat in cogitationibus suis. [*]( 23] cf. Rom. 1, 21. ) [*]( t t 3 *ac (h rae.) HP 4 ibi V 5 et om. G imllmutantes M ina corruptibilis W 6 corruptibili 1(I add. m. 3) H 7 serpentum CPmo 9 potius-creatura om. Fx 12 attestationes] estimationes Q1 cum om. W 13 qui Qb delerans CXFM*, delyrans Q 14 non mihi B\' in ras. nec om. F solstitiorum BGMPQ edd., sol*stitiorum (i ras.) CH, soli+stitiorum (s ras.) W, soJstitiorum F 15 defectum BOIHVW O 16 saecularibus B iubebar (r ex t corr.) F, iuuebar W1 17 illas C O rationales CF numeris C explorata F 22 pr. et om. Qb et illa] 1 ut illa HVm 23 cognoscens** B, cognoscen* (t ros.) P sicut te] sic te V, sic te M, sicut deum BPQ edd., sicut H 24 euenescat V1, euaniscat P1 )

Sed tamen quis quaerebat manichaeum nescio quem etiam ista scribere, sine quorum peritia pietas disci poterat? dixisti enim homini: ecce pietas est sapientia. quam ille ignorare posset, etiamsi ista perfecte nosset: ista uero quia non nouerat, impudentissime audens docere, prorsus illam nosse non posset. uanitas est enim mundana ista etiam nota profiteri, pietas autem tibi confiteri. unde ille deuius ad hoc ista multum locutus est, ut conuictus ab eis, qui ista uere didicissent, quis esset eius sensus in ceteris, quae abditiora sunt, manifeste cognosceretur. non enim parui se aestimari noluit, sed spiritum sanctum, consolatorem et ditatorem fidelium tuorum, auctoritate plenaria personaliter in se esse persuadere conatus est. itaque cum de caelo ac stellis et de solis. ac [*]( 6] cf. II Cor. 6,10. 10] Sap. 11, 21. 14] Hiob. 28, 28 (LXX). ) [*]( 1 melior SW: m. est BCFGHMOPQV edd. 2 gratias agit tibi C quod FHIPSWl cupitis W1 3 latitudine] 1. sit F, altitudine C ea W me*titur (n ras.) M 4 possedet ex possidit corr. W2 5 diligit] didicit BPQb cui** (us ras.) M 7 tibi om. PQ saltim BF HlpiW 8 giros GMV 10 elimentorum F neclegens S 18 poteram W 14 est] es BPW, et mo ille] om. V1 15 possit VIW tx etiamsi] quam si (tII a m. 2) P, quamuis BQ ■ 16 audens (u in ras.) 0%, audes W illa BFGMPQW 18 pietas-confiteri om. SW 19 multa F ista (a ex i corr.) M, om. V didicerant V 21 cognoscereiitur F paruis ea estimari 0, parui se aestimare HIM, paruis se estimari W, parui* se extimari (s ras.) V, parui se existimari BPQ, parui existimari se edd. 24 itaque cum] ita quaecumq; BPQ )

Cum enim audio christianum aliquem fratrem illum aut illum ista nescientem et aliud pro alio sentientem, patienter intueor opinantem hominem nec illi obesse uideo, cum de te, domine creator omnium, non credat indigna, si forte situs et habitus creaturae corporalis ignoret. obest autem, si hoc ad ipsam doctrinae pietatis formam pertinere arbitretur et pertinacius affirmare audeat quod ignorat. sed etiam talis infirmitas in fidei cunabulis a caritate matre sustinetur, donec assurgat nouus homo in uirum perfectum et circumferri non possit omni uento doctrinae. in illo autem, qui doctor, qui auctor, qui dux et princeps eorum, quibus illa suaderet, ita fieri ausus est, ut qui eum sequerentur non quemlibet hominem, sed spirithm tuum sanctum se sequi arbitrarentur, quis tantam dementiam, sicubi falsa dixisse conuinceretur, non detestandam longeque abiciendam esse indicaret? sed tamen nondum liquido conpereram, utrum etiam secundum eius uerba uicissitudines longiorum et breuiorum dierum atque noctium et ipsius noctis et diei et deliquia luminum et si quid eius modi in aliis libris legeram, posset exponi, ut, si forte posset, incertum [*]( 14] Eph. 4, 13 sq. ) [*]( 1 deprehenderetur BCFGHMOPQV edd. 2 sacrilegos] sacrilegas F, sacrilego spu BQ, sacrilegus spu P 3 fuisses W eminere W eam V ignoratam VW 4 falsa tam] falsata* (m ras.) 0, falsatam W, falsata BFPQ, falsa uel falsata b uaesania S, uexania (x in s corr.) W, uesana*** V superbla C doceret V 5 sibi tribuere V 6 christiae norum C 7 aliud] alium W 9 creator (8 m. 2) M abitus F 10 ad] ab W ipsum S, ipso W 11 formam** V, forma W 13 fidaei S, fide 0 matre. (m ras.) V, materna F 16 suadere CQ, suaderi BP 17 sequeretur F 18 se om. Q 19 dixisse] dixisset S, dixisset non W 21 nondum] n. ea CM conperam W etia (tia m. 2) 0 23 deliquia] reliquia V, delinqueat W **quid W 24 pr. posset] posse V alt. posset] possit W incertum mihi] i. quidem m. BCFGHMOPV edd., i. mihi quidem Q )

Et per annos ferme ipsos nouem, quibus eos animo uagabundus audiui, nimis extento desiderio uenturum expectabam istum Faustum. ceteri enim eorum, in quos forte incurrissem, qui talium rerum quaestionibus a me obiectis deficiebant, illum mihi promittebant, cuius aduentu conlatoque conloquio facillime mihi haec et si qua forte maiora quaererem enodatissime expedirentur. ergo ubi uenit, expertus sum hominem gratum et iucundum uerbis et ea ipsa, quae illi solent dicere, multo suauius garrientem. sed quid ad meam sitim pretiosorum poculorum decentissimus ministrator? iam rebus talibus satiatae erant aures meae, nec ideo mihi meliora uidebantur, quia melius dicebantur, nec ideo uera, quia diserta, nec ideo sapiens anima, quia uultus congruus et decorum eloquium. illi autem, qui eum mihi promittebant, non boni rerum existimatores erant, et ideo illis uidebatur prudens et sapiens, quia delectabat eos loquens. sensi autem aliud genus hominum etiam ueritatem habere suspectam et ei nolle adquiescere, si comto atque uberi sermone promeretur. me autem iam docueras, deus meus, miris et occultis modis, et propterea credo, quod tu me docueris, quoniam uerum est nec quisquam praeter te alius doctor est ueri, ubicumque et undecumque claruerit. iam ergo abs te didiceram nec eo debere uideri aliquid uerum dici, quia [*](1 an] an non Q edd. 2 auctoritate F praeponere FW 4 ferme* (t ras.) V 5 uacabundus W1 6 faustum ex factum corr. F 7 abiectis VXW deficieba V 8 aduentum W facillima Q 9 qua 0 gnodatissime F experirentur V 10 ubi] at ubi BPQ suum V homine W1 11 iocundum BFGH\'OPQV\'W 12 mea F pretiosiorum BCFMOWmo, inpreciosiorum V 14 meae* (ae ras.) W 15 uero SW1 disserta BP, disertam W, deserta FlMlVl 16 decorum C, deq*orum (u ras.) H 17 exestimatores F, aestimatores C 18 uidebantur F 19 hominum genus M 21 promeretur (re del. m. 2) P iam] om. C docuerat BMOPQW 23 doctor est] doctorem F, doctores t* V, est doctor edd. 24 unde ubicumque F abs] ex F 25 eo deuere W uidere FV quia (° m. 2) V)

Igitur auiditas mea, qua illam tanto tempore expectaueram hominem, delectabatur quidem motu affectuque disputantis et uerbis congruentibus atque ad uestiendas sententias facile occurrentibus. delectabar autem et cum multis uel etiam prae multis laudabam ac ferebam; sed moleste habebam, quod in coetu audientium non sinerer ingerere illi et partiri cum eo curas quaestionum mearum conferendo familiariter et accipiendo ac reddendo sermonem. quod ubi potui et aures eius cum familiaribus meis eoque tempore occupare coepi, quo non dedeceret alternis disserere, et protuli quaedam, quae me monebant, expertus sum prius hominem expertem liberalium disciplinarum nisi grammaticae atque eius ipsius usitato modo. et quia legerat aliquas Tullianas orationes et paucissimos Senecae libros et nonnulla poetarum et suae sectae si qua uolumina latine atque conposite conscripta erant, et quia aderat cotidiana sermocinandi exercitatio, inde suppetebat eloquium, quod fiebat acceptius magisque seductorium moderamine ingenii et [*]( 1 eo] ideo V, in eo M falso F sonant] sant F 2 e*nutiatur (n ras., n add. m. 3) H, enuntiantur V, nuntiatur C 3 splenin ditus W1 perinde] inde H esse om. P1 4 utiles (in add. m. 3) H 5 *ornatis et in*ornatis (h ras.) F 6 cibum F ministrare F 7 abiditas W1 . qu*a (i ras.) P illo W tanto tempore] tantopere F 8 dispuntantis V 9 uestiandas F 10 uel—multis om. VIII effereb bam GM*W edd. \' sed] s. etiam V habeam (b add. m. 3) H 12 iuilli- gere F, illi ingerere GM edd. partiri] parit F 14 et] ad BF 15 eoqye C, eoq F, eo quoque b tempore] tem F occupari G quo] quod C, que F non om. M didicerat M, didicret F, dedicerat (a in i corr.) W, deiceret BPQ1, doceret V 16 di*serere (s ras.) M 17 exm pertus] et ex. F in experte (ra m. 2) V disciplinari F 19 senice W 21 latine (5 add. m. 3) W scripta MXV qui (» add. m. 3) W aderat F 22 subpeditabat V 23 seductorum M ) [*]( llXIII. Aur. Augustini conff. (Ang. 1, 1). ) [*]( 7 )

Nam posteaquam ille mihi inperitus earum artium, quibus eum excellere putaueram, satis apparuit, desperare coepi posse mihi eum illa, quae me mouebant, aperire atque dissoluere; quorum quidem ignarus posset ueritatem tenere pietatis, sed si manichaeus non esset. libri quippe eorum pleni sunt longissimis fabulis de caelo et de sideribus et sole et luna: quae mihi eum, quod utique cupiebam, conlatis numerorum rationibus, quas alibi ego legeram, utrum potius ita essent, ut Manichaei libris continebatur, an certe uel par etiam inde ratio redderetur, subtiliter explicare posse iam non arbitrabar. quae tamen ubi consideranda et discutienda protuli, modeste sane ille nec ausus est subire ipsam sarcinam. nouerat enim se ista non nosse nec eum puduit confiteri. non erat de talibus, quales multos loquaces passus eram, conantes ea me docere et dicentes nihil. iste uero cor habebat, etsi non rectum ad te, nec tamen nimis incautum ad se ipsum. non usquequaque inperitus erat inperitiae suae et noluit se temere [*]( 4] Ps. 49, 21. ) [*]( tn 1 naturale F, aenarali (corr. m. 2) V 3 mecum] me BCFGHMOP QV edd. abditu W secretu W1 4 ererrores F conuertabus G 5 ut V2 in ras. 6 posteam̥̊quam Y imperątus V 7 eã Ml ezpellere F sati F 8 eum mihi edd. illa (a ex e corr.) P me om. F me mouebaut] memorabant F 9 tenere] reddere M 10 plini F, plenis (om. sunt) H 11 sideribus (om. de) BCFGHMOPQV edd. 12 conlocatis BPQ humerorum V 13 quos CFHPQVb ut] cum F 14 libri FG continebantur BCFGHMOPQVW edd. certa (a ex e corr.) M 15 redderetur (ere in ras.) B*, haberetur Q1 17 sane] et me s. G ipsam] illam W nouerat (u ex n corr.) Fs 19 ea docere (me rc m. 2) M, eam edocere BO, eam edocere* V, ea me docentes F 21 nimis incautum] minus cautum B, minus incautum PQV 22 erat om. Q1 se om. M1-)

Refracto itaque studio, quod intenderam in Manichaei litteras, magisque desperans de ceteris eorum doctoribus, quando in multis, quae me monebant, ita ille nominatus apparuit, coepi cum eo pro studio illius agere uitam, quo ipse flagrabat in eas litteras, quas tunc iam rhetor Karthaginis adulescentes docebam, et legere cum eo siue quae ille audita desideraret siue quae ipse tali ingenio apta existimarem. ceterum conatus omnis meus, qui proficere in ille secta statueram, illo homine cognito prorsus intercidit, non ut ab eis omnino separarer, sed quasi melius quicquam non inueniens eo, quo iam quoquo modo inrueram, contentus interim esse decreueram, nisi a)iquid forte, quod magis eligendum esset, eluceret. ita ille Faustus, qui multis laqueus mortis extitit, meum quo captus eram relaxare iam coeperat nec nolens nec sciens. manus enim tuae, deus meus, in abdito prouidentiae tuae non deaerebant animam meam, et sanguine cordis matris meae per lacrimas eius diebus et noctibus pro me sacrificabatur tibi, et [*]( 1 coartare CFGHMOSVW 2 esset] est V pulchrior] pulcrior MQ, pudor SW 5* F 3 anime V nosse. (m ras.) H 4 in om. V1 6 quo BMPQVb literis B 7 disperaus V1 8 me eras. V, om. B 9 illius] eius BCFGHMOPQVedd. fraglabat C, fraglabam V 10 rethor libri carthaginis CFMtOW, kartaginis Q, cathaginis M1, carthagini Hmo, cartagini G 11 siue quae-desideraret om. 8 ille-siue quae ipse om. HW desiderare F 12 ipsi F, ille W abta B, apta. (s ras.) H, apta W, apte F existimaret C conattI W1 omnis conatus M 13 omnes meos PQ qui SWI: quo BCFGHMOPQVW* edd. illo] in i. F 14 intercedit W1, intercidi Q sepaurer (ra ras.) W 15 quo] quod CHMYW quoquo] quo FlQW 17 elidendum M eluceret] et luceret CIS, **eluceret (et ras.) P 18 laquaeus SV extitit mortis BPQ extitit] e. (iter add. in mg.) M meum] meus V, m. (laqueum add. in mg.) Q 19 erat V 20 pr. tuae] tna V deserebat V, deserabant F 21 sanguine SW: de s. BCFGHMOPQV edd. 22 ei F pr. et] ac BCFHOPQVW edd. ) [*]( 7* )

Egisti ergo mecum, ut mihi persuaderetur Romam pergere et potius ibi docere quod docebam Carthagini. et hoc unde mihi persuasum est, non praeteribo confiteri tibi, quoniam et in his altissimi tui recessus et praesentissima in nos misericordia tua cogitanda et praedicanda est. non ideo Romam pergere uolui, quod maiores quaestus maiorque mihi dignitas ab amicis, qui hoc suadebant, promittebatur — quamquam et ista ducebant animum tunc meum — sed illa erat causa maxima et paene sola, quod audiebam quietius ibi studere adulescentes et ordinatiore disciplinae cohercitione sedari, ne in eius scholam, quo magistro non utuntur, passim et proterue inruant, nec eos admitti omnino, nisi ille permiserit. contra apud Carthaginem foeda est et intemperans licentia scholasticorum: inrumpunt inpudenter et prope furiosa fronte perturbant ordinem, quem quisque discipulis ad proficiendum instituerit. multa iniuriosa faciunt mira hebetudine et punienda legibus, nisi consuetudo patrona sit, hoc miseriores eos ostendens, quo iam quasi liceat faciunt, quod per tuam aeternam legem numquam licebit, et inpune se facere arbitrantur, cum ipsa [*]( -1] Ioel 2, 26. 2] Ps. 36, 28. ) [*]( 1 miris] m. et occultis BFGPQVbm 2 dirigentur BPQb 4 respicientem V 6 potus B docere] docerem BPQV karthagini BW*, i i carthaginem H, karthaginem V 7 est] sit b 10 quod quaestus maior V 11 suadebat F1 promittebantur 0 12 docebant 0 tunc animum Q i coer erat] e. tunc Q 13 audebam questius F 14 co*ercitione H, quoheri citione P, cohercione QW, coercitatione M sedare F, sedara V 15 ne] nec GV in om. V scolam BFHMQ VW 16 irruerent V ammitti B20psSW, amitti HMXPX 17 apud] aute O1 karthaginem BQV, kartaginem MW, cartaginem G licentia F 18 scolasticorum BCG HMPQVW prope] pro H 19 discipulis] disciplinis V at F i 20 haebetudine S, h*ebetudine (a ras.) H, hebitudine PQVa, ebitudine F, habetudine W 21 *** eos 0 22 quo] quod GIGW aeternam] qao-, aeternam H\\ I )

Sed quare hinc abirem et illuc irem, tu sciebus, deus, nec indicabas mihi nec matri, quae me profectum atrociter planxit et usque ad mare secuta est. sed fefelli eam uiolenter me tenentem, ut aut reuocaret aut mecum pergeret, et finxi me amicum nolle deserere, donec uento facto nauigaret. et mentitus sum matri, et illi matri, et euasi: quia et hoc tu dimisisti mihi misericorditer seruans me ab aquis maris plenum exsecrandis sordibus usque ad aquam gratiae tuae, qua me abluto siccarentur flumina maternorum oculorum, quibus pro me cotidie tibi rigabat terram sub uultu suo. et tamen [*]( 5] Ps. 141,6. 10] Ps. 39, 8; Prou. 20, 24. 13] cf. Philipp. 3,19. ) [*]( 1 punientur F patientur F 2 studere W, studerent G 3 uolui FM placebant W 4 iudicabant F 5 alt. mea (a ex o corr.) M 7 karthagini BQV, cartagini G, kartagini M quos V ammouebus po CHaMOSW, amouebus GQV 8 pronebus (po add. m. 2) M 10 gresus F 11 perturbant F 12 foeda (a ex e corr.) S ad om. Ml 13 terra F 15 *abirem (h ras.) F, abierem W, abissem V 16 prora n fectu \'(ra add. m. 2) F plancxit W, plaxit F 17 refelli G 18 pr. aut] aut *** (eum ras.) W et finxi-nauigaret om. SW fixi Ml 19 uento facto] uentosaizo F nauigarem BPQ 20 uasi V tert. et om. CO1 tu S: om. BCFGHMOPQVW mihi dimisisti B 22 exsecrandtl W 23 maternarum V 24 tibi cotidie GV tibi om. CFM uulto Ol)

Et ecce excipior ibi flagello aegritudinis corporalis et ibam iam ad inferos portans omnia mala, quae conmiseram et in te et in me et in alios, multa et grauia super originalis [*]( 16] cf. Gen. 3,16. ) [*]( 1 me redire] me ridere M, meridie F ut**in V 2 memorie FV cipriani HPSV 3 sed add. Q* ea] in ea BPQb clam G non mansit] non m. (non del. m. 2) M, ** mansit GO, mansit Q, remansit • BFbm 4 a te om. M, ad te VW1 tantis om. F 5 sinerjs W sed] sed tu BGFGHMOPQV edd. altL S 7 ut me-petebat om. SW me] in me bm 8 aspectibus] ab asp. F 9 quaerellis MS, quaere*lis GO, querelis BFHPV aZt. et] ac G edd. 10 contempnentis М, contemnentesBPQW. cupiditatibus] c.me>iaBCFGHMOPQ*Vedd. raperest cupiditates om. Q1 12 dolore (corr. m. 3) W uapulares B mecum Ml 14 f*acturus (r ras.) V absentia] abscentia V, ab infantia M1 nei sciebat om. B 15 ideo] et i. F febat (l add. m. 3) H heiulabat BC GOPV, eiu**labat (la ras.) H 16 reliquiarum BFIMPQb, reliquiaui rium W 17 peperat P\'S, pepererat M 18 crudilitatis P1 rursus BCFGHMOPQV 20 excipio* (r ras.) C 21 iam om. mo comiseram P 22 me (om. in) PQ aliis V, alia C super] semper M )

Non itaque uideo, quomodo sanaretur, si mea talis illa mors transuerberasset uiscera dilectionis eius. et ubi essent tantae preces, tam crebrae sine intermissione? nusquam nisi ad te. an uero tu, deus misericordiarum, sperneres cor contritum et humiliatum uiduae castae ac sobriae, frequentantis elemosynas, obsequentis atque seruientis sanctis tuis, nullum diem praetermittentis oblationem ad altare tuum, bis die, mane et uespere, ad ecclesiam tuam sine ulla intermissione uenientis, non ad uanas fabulas et aniles loquacitates, sed ut te audiret in tuis sermonibus et tu illam in suis orationibus? huiusne tu lacrimas, quibus non a te aurum et argentum petebat nec aliquod nutabile aut uolubile bonum, sed salutem animae filii sui, tu, cuius munere talis erat, contemneres et repelleres ab auxilio tuo? nequaquam, domine, inmo uero aderas et exaudiebas et faciebas ordine, quo praedestinaueras esse faciendum. absit, ut tu falleres eam in illis uisionibus et responsionibus tuis, quae iam conmemoraui et quae non conmemoraui, quae illa fideli pectore tenebat et semper orans tamquam chirografa tua ingerebat tibi. dignaris enim, quoniam in saeculum misericordia tua, eis quibus omnia debita dimittis, etiam promissionibus debitor fieri. [*]( 4] Ps. 50, 19. 19] Ps. 117,1 et 137, 8. 20] cf. Matth. 18, 32. ) [*]( 1 sanareturj ista s. F, sanarentur C me* (a ,.aв.)W 3 tam] et tam BC 0 FGHMOPQVedd. crebre FGS nisi] si F 4 cor om. V 5 uidg HV frequentatis W elemosinas BOGR, elemo*sinas (u ras.) V, elimosinas plW, aelemosinas M, elymosinas F 6 atque] et B diem om. Q1 ter 7 praemittentis P altarem V die] in die BFHPQW edd., diem G et ras. V 8 intermissionem V 9 uaniles C, inanes FV 10 tu* (a ras.) H tuis W1 orationibus] precibus BPQ 11 a] ad W 12 aliqd V uuptabile V, notabile 0, mutabile BPQb 13 tu] ut PQ contempli neris Wl reppelleris TF1 14 auxio ( add. m. 3) W neoquaquam V aderat Wl 15 ordine ex orgine V, ex ordene corr. F praedistinaueras PIWl 16 falleris (re m. 3) W in] in ras. V, in S responsis BCFGHMOPQV edd. 18 retinebat F, tendebat V horans F chirographa FM, cirografa C, cirographa GH, cyrografa VW, cyrographa ris e BPQ 19 tua om. F digna*** V 20 tua V 21 promisionibus G, promissionibus tuis BCFMPQ edd. fi*eri (d ras.) P )

Recreasti ergo me aL illa aegritudine et saluum fecisti filium ancillae tuae tunc interim corpore, ut esset cui salutem meliorem atque certiorem dares. et iungebar etiam tunc Romae falsis illis atque fallentibus sanctis: non enim tantum auditoribus eorum, quorum e numero erat etiam is, in cuius domo aegrotaueram et conualueram, sed eis etiam, quos electos uocant. adhuc enim mihi uidebatur non esse nos, qui peccamus, sed nescio quam aliam in nobis peecare naturam et delectabat superbiam meam extra culpam esse et, cum aliquid mali fecissem, non confiteri me fecisse, ut sanares animam meam, quoniam peccabat tibi, sed excusare me amabam et accusare nescio quid aliud, quod mecum esset et ego non essem. uerum autem totum ego eram et aduersus me inpietas mea me diuiserat, et id erat peccatum insanabilius, quo me peccatorem non esse arbitrabar, et execrabilis iniquitas, te, deus omnipotens, te in me ad perniciem meam, quam me a te ad salutem malle superari. nondum ergo posueras custodiam ori meo et ostium continentiae circum labia mea, ut non declinaret cor meum in uerba mala ad excusandas excusationes in peccatis cum hominibus operantibus iniquitatem, et ideo adhuc conbinabam cum electis eorum, sed tamen desperans in ea falsa doctrina [*]( 10] Ps. 40, 5. 18] cf. Matth. 12, 26. 17] Ps. 140, 3 sq. ) [*]( 2 corpore* (m ras.) V meliorem salutem H 3 iugebar F, iniune gebar W 5 e] in BPQ his HI VIWl domu V 6 egrotauera* V eis om. V 7 uidebantur SVXW 8 aliam om. Y delectabar CM 9 culpa F 10 fecisse] fuisse M 11 peccabam HV, peccaui b excusarem HIM me] eam BGHMPQV 13 autem] a.8 G aduersum BCFPQV edd. 14 id erat] aderat GV insanabilis (corr. na. 3) W quo m* F 15 execrabilis] insanabilis W te] et V 16 in me] a me b pernetiem M a te] ad te FM 17 male M1 ergo] enim VW posuerat F1 18 hostium W continentiae] c. meg M, constantiae W circa GF 19 maligna BGMPQVb 21 conbinabam (cr. ouvSototaw LXX): conuinabam Ml, conbinabar PQ, conuiuabar B, conuiuabam G, U conuiuebam b, conuinabor V, communicabam CiF 22 desperans STF: iam d. BOFGHMOPQVedd. )

Etenim suborta est etiam mihi cogitatio, prudentiores illos ceteris fuisse philosophos, quos Academicos appellant, quod de omnibus dubitandum esse censuerant nec aliquid ueri ab homine conprehendi posse decreuerant. ita enim et mihi liquido sensisse uidebantur, ut uulgo habentur, etiam illorum intentionem nondum intellegenti. nec dissimulaui eundem hospitem meum reprimere a nimia fiducia, quam sensi eum habere de rebus fabulosis, quibus manichaei libri pleni sunt. amicitia tamen eorum familiarius utebar quam ceterorum hominum, qui in illa haeresi non fuissent. nec eam defendebam pristina animositate, sed tamen familiaritas eorum - plures enim eos Roma occultabat — pigrius me faciebat aliud quaerere praesertim desperantem in ecclesia tua, domine caeli et terrae, creator omnium uisibilium et inuisibilium, posse inueniri uerum, unde me illi auerterant, multumque mihi turpe uidebatur credere figuram te habere humanae carnis et membrorum nostrorum liniamentis corporalibus terminari. et quoniam cum de deo meo cogitare uellem, cogitare nisi moles corporum non noueram — neque enim uidebatur mihi esse -quicquam, quod [*]( t qus 1 posse] posuisse M proficere-l.4 ceteris fuisse om. F ea (quę add. m. 2) M quibus] add. Q in mg. si om. G1 nihil BCFG HMOPQV edd. repperire V 2 neclegentiusque S, negligentiusque OM\'Q, neglientiusque Ml 4 etiam om. V cogitatio om. SW. ceteris f. illos C edd. 5 philosofos BFS, phylosophos C, philosophus W, philosophis M* achademicos BCGHMOPQSVW 6 esse om. Q 7 comprehendi p. ab homine Q 8 uidebantur liq. sensisse Q habetur CM, habe**ntur (ba ras.) B, haben\' F inten*tionem (p ras.) V 9 intellegendi B, intelligendi V1 ospitem F 10 a nimia] animi a BPQW, ti anima FV fiduciam W, fidua V 11 manicheorum W amicitia Q ami 12 intuebar Q 13 heresim VW 14 f*liaritas P eorum] e. mihi placebat Q 15 occultat BCFGHMOPV edd., occultans Q fiebat Ml aliquid W quaerere* (t ras.) 0 17 omnium om. Q inuenire F 19 et om. F 20 lineamentis Cmo corporalis F de om. W1 21 cogitari u. cogitari F )

Hinc enim et mali substantiam quandam credebam esse talem et habere suam molem tetram et deformem siue crassam, quam terram dicebant, siue tenuem atque subtilem, sicuti est aeris corpus: quam malignam mentem per illam terram repentem imaginantur. et quia deum bonum nullam malam naturam creasse qualiscumque me pietas credere cogebat, constituebam ex aduerso sibi duas moles, utramque infinitam, sed malam angustias, bonam grandius, et ex hoc initio pestilentioso me cetera sacrilegia sequebantur. cum enim conaretur animus meus recurrere in catholicam fidem, repercutiebatur, quia non erat catholica fides, quam esse arbitrabar. et magis pius mihi uidebar, si te, deus meus, cui confitentur ex me miserationes tuae, uel ex ceteris partibus infinitum crederem, quamuis ex una, qua tibi moles mali opponebatur, cogerer finitum fateri, quam si ex omnibus partibus in corporis humani forma te opinarer finiri. et melius mihi uidebar credere nullum malum te creasse — quod mihi nescienti non solum aliqua substantia sed etiam corporea uidebatur, quia et mentem cogitare non noueram nisi eam subtile corpus esse, quod tamen per loci spatia diffunderetur — quam credere abs te esse qualem putabam naturam mali. ipsum quoque saluatorem nostrum, unigenitum tuum, tamquam de massa lucidissimae molis tuae porrectum ad nostram salutem ita putabam, ut [*]( ft 1 ea] eo W, & V maxime Q sola causa prope Q 3 quendam B, I aliquam V 4 taetram CH10, tram W deformam G 5 dicebat Mt, dicebam V sicut CHVmo 6 terram] t. trS F 7 repente FW deum] d. deum W nullum bonam F1 nullam m. creaturam C, naturam m. n. Q 8 pietas me MQ edd. 9 ad**rso 0 ***amque (utr ras.) 0 n u 10 mala V bona V gradus C pestilentiose Ml 11 me eras. W 12 recurrere* (m ras.) B repercutiebar BCFGHMOPQVedd. 15 tuas W infinitam C credere CW 16 opponebantur W 17 homnibus F i corporib; humanis F 18 formam GMV 19 creasset F nesciente V 20 uideba*tur (n ras.) MP mente PV 22 diffunderetur] d. abs te BPQb crederem BMPQVb 23 ipsum quoque] ipsumque GHMOVW 24 lucidissima BPQb 25 molis tuae ex molestię corr. P* nostra* F )