Confessiones

Tu enim, domine, diiudicas me, quia etsi nemo scit hominum, quae sunt hominis, nisi spiritus hominis, qui in ipso est, tamen est aliquid hominis, quod nec ipse scit spiritus hominis, qui in ipso est, tu autem, domine, scis eius omnia, qui fecisti eum. ego uero quamuis prae tuo conspectu [*]( 5] cf. Philipp. 2,12. 13] cf. Ps. 16, 8. 35, 8. 20] I Cor. 4, 3. 22] I Cor. 2, 11. ) [*](1 deseras V 2 precepta F 5 secreto om. F 8 uiae] uitae BOV 9 hii BFGP fratres mei serui tui F fratris W1 10 domino meo F 12 praeciperat Fl pr. et om. W ago-dictis add. QS in mg. factisago add. 011 in mg. 13 (et 14) aliis BIMlY tuis om. V per cum F 14 et om. W 16 idem om. 0 17 et tuetur me om. 8 .18 ergo] ergo me F 19 iam] ita M sim om. C 20 iudico OV1 ita F 22 enim] autem F diiudicas] qui iudicas F 23 sunt] sit 01 alt. homines W1 24 tamen-ipso est add. 81 in mg. inf. neque F 25 homines W domine om. H 26 que F )

Non dubia, sed certa conscientia, domine, amo te. percussisti cor meum uerbo tuo, et amaui te. sed et caelum et terra et omnia, quae in eis sunt, ecce undique mihi dicunt, ut te amem, nec cessant dicere omnibus, ut sint inexcusabiles. altius autem tu misereberis, cui misertus eris, et misericordiam praestabis, cui misericors fueris: alioquin caelum et terra surdis locuntur laudes tuas. quid autem amo, cum te amo? non speciem corporis nec decus temporis, non candorem lucis ecce istum amicum oculis, non dulces melodias cantilenarum [*](1] cf. Gen. 18, 27. 2] I Cor. 13,12. 4] cf. II Cor. 5, 6. 7] I Cor. 10,13. 12] Es. 58,10. cf. Ps. 89, 8. 17] Rom. 1, 20. 18] cf. Rom. 9,15. ) [*]( 1 dispiciam FGPW cinerim W 2 cera F nunc uidemus b m 3 facie] facie* (m ras.) 0 4 quamdiu om. F te om. M 5 noui nullo] non in ullo W uiolare F 6 non om. M 7 nos om. W 8 quam] quem P1, quam non V ferre-possimus om. V tum F 9 ut] ne M1 ego M quod BPQ 10 pr. et om. V quod] quid W, quo V 12 donec BCFGHMOPQVW, quamdiu S sciant M1 15 te om. M 16 terram CO1 sunt (s ex e corr.) P 17 amem te M.. inexcussabiles C, inexpugnabiles M 18 autem om. M misereris M cui] tu H 19 cui] cum H misericors (s alt. ex d corr.) S, misertus PQW fueris (fu e corr.) S 20 loquuntur BCGMOPQW, loquentur V 21 non] nec BCFPQVbm 22 istum] istis BCFGHM i OPQW Eug. edd. amicam FM, amica C, amocu B melodias] melodias suauium BPQb )

Et quid est hoc? interrogaui terram, et dixit: "non sum"; et quaecumque in eadem sunt, idem confessa sunt. interrogaui mare et abyssos et reptilia animarum uiuarum, et responderunt: "non sumus deus tuus; quaere super nos". iterrogaui auras flabiles, et inquit uniuersus aer cum incolis suis: "fallitur Anaximenes; non sum deus". interrogaui caelum, solem, lunam, stellas: "neque nos sumus deus, quem quaeris", inquiunt. et dixi omnibus, quae circumstant fores carnis meae: dicite mihi de deo meo, quod uos non estis, dicite mihi de illo aliquid. et exclamauerunt uoce magna: ipse fecit nos. interrogatio mea intentio mea et responsio eorum species eorum. et direxi me ad me et dixi mihi: "tu quis es"? etrespondi: "homo". et ecce corpus et anima in me mihi praesto sunt, unum exterius et [*]( 14] cf. Gen. 1, 20. 21] Ps. 99, 3. ) [*]( 1 unguentorum BFHMPVW aromatum (om. et) V suaueolentia aane BGPQb, suaueolentiu FV, siueolentiu M 2 mannec F 3 deum meum amo GM 4 et quandam-odorem om. V 5 cybum PW deum] dnJfi V 6 interiores F 7 fulgeret V quo H 8 sparget S 9 aeret W 10 deuellit F, diuellet U cum om. W1, qd V 13 in ea V 14 abyssus FHUV, habyssos W 15 aures MV flauiles 1 BSU, flebiles F, fabules G 16 inquiunt GW, inquisiui PQ uniuersa W, uniuersu Q aera W, aerem (em a tn. 2) Q an airaximenes P, anaximens V1, f anaxagoro V m. rec. 17 sumus GO et stellas H 18 ds* (s in ras.) S quaeritis M 19 omnibus1 omnibus his BCFH • MOPQUWbo, omnibus iis Gm, omnibus eis V foris F, foras 01p, foribus M* s. l. dixistis mo 22 intentio] et intentio F pr. et om. C 24 exterius et] interius V )

Nonne omnibus, quibus integer sensus est, apparet haec species? cur non omnibus eadem loquitur? animalia pusilla et magna uident eam, sed interrogare nequeunt. non enim praeposita est in eis nuntiantibus sensibus iudex ratio. homines autem possunt interrogare, ut inuisibilia dei per ea, quae facta sunt, intellecta conspiciant, sed amore subduntur eis et subditi indicare non possunt. nec respondent ista interrogantibus nisi indicantibus nec uocem suam mutant, id est speciem suam, si alius tantum uideat, alius autem uidens interroget, ut aliter illi appareat, aliter huic, sed eodem modo utrique apparens illi muta est, huic loquitur: inmo uero omnibus loquitur, sed illi intellegunt, qui eius uocem acceptam foris intus cum ueritate conferant. ueritas enim dicit mihi: "non est deus tuus caelum et terra neque omne corpus". hoc dicit eorum [*]( 15] Rom. 1, 20. ) [*]( 1 interius] exterius V qui V 2 quem om. C quaesieram FGHV 4 ei] et M *renuntiabant (p ras., e ex o corr.) P 5 responsionibus] singulis responsionibus bm 6 terrae] terrae mare F in] non in H 7 et] sed GMbm haec] haec et M 9 sensus BGHMlPQbm interrogaui] interrogaui p sensu corporis mei interrogaui V 10 respondebit M me fecit mihi F 11 est sensus M 13 uideant B ea CF 14 sensus S 15 interrogari V inuisibilia] non inuisibilia M 16 conspi- U ciantur BPQV edd. amore* (s ras.) M 17 neq; M 18 motant F id est] id M 20 appareant C sed-huic om. F utrisque HV\' 21 muta* (m ras.) V 22 sed] si U 24 terra et caelum BCGHMOP QVW, et caelum (om. terra) F hec F )

Quid ergo amo, cum deum amo? quis est ille super caput animae meae? per ipsam animam meam ascendam ad illum. transibo uim meam, qua haereo corpori et uitaliter compagem eius repleo. non ea ui reperio deum meum: nam reperiret et equus et mulus, quibus non est intellectus, et est eadem uis, qua uiuunt etiam eorum corpora. est alia uis, non solum qua uiuifico sed etiam qua sensifico carnem meam, quam mihi fabricauit dominus, iubens oculo, ut non audiat, et auri, ut non uideat, sed illi, per quem uideam, huic, per quam audiam, et propria singillatim ceteris sensibus sedibus et officiis suis: quae diuersa per eos ago unus ego animus. transibo et istam uim meam; nam et hanc habet equus et mulus: sentiunt etiam ipsi per corpus.

Transibo ergo et istam naturae meae, gradibus ascendens ad eum, qui fecit me, et uenio in campos et lata praetoria memoriae, ubi sunt thesauri innumerabilium imaginum [*](9] Ps. 31, 9. ) [*]( 1 natum V uident] uidens CMV, uidenti Hmo, uide en BFPQb, cui idem W moles est] moles est enim CF, moles BPQb minor] minor est BHPQVWb, minor est et M, moles minor est 1110 2 quoniam] quia M 3 praestet F 4 uitae Ofn. BPQb 5 quod V deum] deum meum BCFGHMOPQVWedà. quis est] qui rem F 7 illam Cl uim] uiam BMlW 8 reperio] reppaereo F reperiret] repperiet B 9 pr. et om. BCFMPQVWbo tert. et] quia mo 10 quam S, quia Hl uiuent W, uiuificant B 9 s. l. eorum om. V alius F 11 pr. qua] quia FHX sed-sensifico om. W qua] quam F 12 quam] quam ego F fabricabit F et om. GM 13 ille F quam] quem M 14 audeam F propria V sedibus] sedibus suis BCFGHMOPQVW edd. alt. et om. M 15 ago] anus F transiui V 16 uiam W *equus (a ras.) M sentiunt] sentiunt enim BCFGHMOPQVWedd. 18 ergo et] etiam W istam] ista BPQV, istam uim Cedd. 19 me] mecum ea HV in lata V 20 memoriae] memoriae meae BPQb inmaginum B )

Ybi sunt omnia distincte generatimque seruata, quae suo quaeque aditu ingesta sunt, sicut lux atque omnes colores formaeque corporum per oculos, per aures autem omnia genera. sonorum omnesque odores per aditum narium, omnes sapores per oris aditum, a sensu autem totius corporis, quid durum, quid molle, quid calidum frigidumue, lene aut asperum, graue seu leue sine extrinsecus sine intrinsecus corpori. haec omnia recipit recolenda, cum opus est, et retractanda grandis memoriae recessus et nescio qui secreti atque ineffabiles sinus eius: [*]( h .1 huiuscemodi, OQ b, cuiusscemodi W sensibus PQV, sensi B in- uentarum 0, inuictarum W recordatum V 2 agendo V munuendo M 3 ea quae] eoq; M attingerit C\'W, satagerit M si quid] sicut F 4 sepelliuit 018 7 quibus FM 8 se cateruatim F quaeritur et C petitur V 9 ne om. V, ne (c a m. 2) M nos] non F 10 abigo W 6 mae S nubiletur (8 a m. 1) S, enubiletur illud BPQb 11 conspectu FV, conspectu meo W prodat H ex] et W 12 inturbata F 13 aecedentia M condiuntur F, consequuntur V 16 ibi BCFGHMO PQVWedd. distinctae CP, distinctim F, a distincte W 17 ingressa W 19 sapores ex odores corr. P 20 a*sensu (d ras.) P, ad sensum BQb, assensu V, ascensu W 21 callidum HV1 frigidum uel FO leue W aut] aut hi C 22 extrinsecus siue om. V siue intrinsecus om. F corporis H, corpus W 23 recepit FW colenda W retractandtl V, retractando H 24 ineffabilis S sonus V )

Intus haec ago, in aula ingenti memoriae meae. ibi enim mihi caelum et terra et mare praesto sunt cum omnibus, quae in eis sentire potui, praeter illa, quae oblitus sum. ibi mihi et ipse occurro meque recolo, quid, quando et ubi egerim quoque modo, cum agerem, affectus fuerim. ibi sunt omnia, quae siue experta a me siue credita memini. ex eadem copia etiam similitudines rerum uel expertarum uel ex eis, quas expertus [*]( 1 intrant om. V 2 inmagines B 3 illi F reminisoenti BCFGH MOP9Vedd. 4 sunt HM 6 memoriam meam V 7 alios om. M 8 oculos (om. per) M austum CFW 9 ipsi add. H* s. l. reposite F, sepositi V 10 posco si placet ipsos Q pasco Ml placent W ilico BCFGHMOPQV 11 canto] eanto W 12 nihil- U hominus HI VW 13 thesauris M ab om. V, in M 15 filiorum (1 alt. ex b corr.) H 16 nihil olfalciens S, nihilo faciens F defrito** W, U defrito C, defricto G, defruto edd., amaro Q* s. I. tunc GHMV edd., tam 0 17 contrectando BCFGHMOPQVWedd. 18 ingentis V, in gestis BPQ 19 qui F 20 sentire] sunt ire V 21 pr. et om. F et ipse mihi bm et quando F et] uel H ubi] tibi W quoquo V 22 fuerim] sim F 23 et aperta (om. a me) H etiam om. M 24 similitudinem C ex om. M )

Magna ista uis est memoriae, magna nimis, deus, penetrale amplum et infinitum. quis ad fundum eius peruenit? et uis est haec animi mei atque ad meam naturam pertinet, nec ego ipse capio totum, quod sum. ergo animus ad habendum se ipsum angustus est, ut ubi sit quod sui non capit. numquid extra ipsum ac non in ipso? quomodo ergo non capit? multa mihi super hoc oboritur admiratio, stupor adprehendit me. et eunt homines mirari alta montium et ingentes fluctus maris et latissimos lapsus fluminum et Oceani ambitum et gyros siderum et relinquunt se ipsos nec mirantur, quod haec omnia cum dicerem, non ea uidebam oculis, nec tamen dicerem, nisi montes et fluctus et flumina et sidera, quae uidi, et Oceanum, quem credidi, intus in memoria mea uiderem spatiis tam ingentibus, quasi foris uiderem. nec ea tamen uidendo absorbui, [*]( 1 contexto MV 2 ex is FM1 etiam om. V 3 et] aut BCPQ edd. 4 sunu P1 5 aut] ad F sequetur BCFGO*PQV edd., sequeretur M 6 pr. ad F auertat-illud add. S1 a. I. apud] ad F 7 *om*nium (h et i ras.) P 8 nec omnino (nec om a m. 1 in ras.) 8 10 uis est ista G deus] deus meus BCFGHMOPQVedd. penetrare C, penetrabile F 11 ei F 12 atque] ad me W meam] eam W 13 animushabitandam angustus est om. W adhibendum M 14 augustus F est om. V ut] et CHmo, sed Ms s. l. ubi C sit] est M\' a. l. sui C, fuit F capiat BPQb 15 multi C1 16 aboritur M 17 admirari BPQ edd. 18 labsus GOS ciros W 19 relinquunt] relinquunt homines F quod] cfi Y cum dioerem haec omnia PQ. 20 non ea-dicerem om. W nisi] si F 21 quae] quem W uide F 22 quem] quae V uidissem Q* 8. 1. tamen BPQ 23 tamen ea M )

Sed non ea sola gestat immensa ista capacitas memoriae meae. hic sunt et illa omnia, quae de doctrinis liberalibus percepta nondum exciderunt, quasi remota interiore loco, non loco; nec eorum imagines, sed res ipsas gero. nam quid sit litteratura, quid peritia disputandi, quot genera quaestionum, quidquid horum scio, sic est in memoria mea, ut non retenta imagine rem foris reliquerim aut sonuerit aut praeterierit, sicut uox inpressa per aures uestigio, quo recoleretur, quasi sonaret, cum iam non sonaret, aut sicut odor dum transit et uanescit in uentos, olfactum afficit, unde traicit in memoriam imaginem sui, quam reminiscendo repetamus, aut sicut cibus, qui certe in uentre iam non sapit et tamen in memoria quasi sapit, aut sicut aliquid, quod corpore tangendo sentitur, quod etiam separatum a nobis imaginatur memoria. istae quippe res non intromittuntur ad eam, sed eorum solae imagines mira celeritate capiuntur et miris tamquam cellis reponuntur et mirabiliter recordando proferuntur.\'

At uero, cum audio tria genera esse quaestionum, an sit, quid sit, quale sit, sonorum quidem, quibus haec uerba confecta sunt, imagines teneo et eos per auras cum strepitu transisse ac iam non esse scio. res uero ipsas, quae illis significantur sonis, neque ullo sensu corporis attigi neque uspiam uidi praeter animum meum et in memoria recondidi non [*]( -1 earum CF 2 inpresum F 3 eas F 4 hinc BPQb omnia illa F 5 praecepta VW excederunt F, exiderunt V interiori F 6 non.loca C 7 quot] quod FGOPSV 8 orum F sic] sic hic o ut] aut W 9 imaginem M relinquerim HI MP, relinquerem V sonuerim W aut praeterierit] et praeterierit BCFHPQVedd., et petierit M sicut] sic V 10 auris F, auras V quo] colere W recoletur Mi, coleretur W 11 cum-sonaret add. S1 s. Z. non om. F personaret M dum] cum F, eum V transiit B euanescit GHMQ edd., uanescit et S 12 uento OxP, uentus F *olfactum (s ras.) OP imagini F 13 suam W 14 uentrg V 15 sicut] si quid M aliqct V sentitur] separatur Q1 17 intromittur F earum B CFGHMOPQVedd. 18 rapiuntur VW 21 quid sit om. F 22 aures BCFPQb con F 24 attingi* VW 25 memoriam HV recondi W . )

Quocirca inuenimus nihil esse aliud discere ista, quorum non per sensus haurimus imagines, sed sine imaginibus, sicuti sunt, per se ipsa intus cernimus, nisi ea, quae passim atque indisposite memoria continebat, cogitando quasi colligere atque animaduertendo curare, ut tamquam ad manum posita in ipsa memoria, ubi sparsa prius et neglecta latitabant, iam familiari [*]( 1 unde om. W intrauerunt F dicam Cb 2 possum CsMb, posi sim C1 ad ianuas M carnes V 3 que FVW harum V ingressa BPQ sint] sunt FGQ 4 nuntiabimus (bi ex ba corr.) F 5 si *oluerunt (u ras.) B, soluerunt (om. si) F 6 dicet iam F si om. V U nihil--non est om. F 7 corpolentum C contrectaui (e in ras.) S, B tractaui F 8 unde] uide unde H 9 memoria mea C 10 aliono M u 11 approbabi V 12 uelle F 13 memoriam HV 14 diceretur V uerum] et uerum PQb, uerum et (om. est) W 15 pr. in] in me F quasi t in] que sunt W caueis CFHMQ* edd., cabiis G*, cauis (ё a m. 2) V, doncauis W 18 discere ex disserere corr. m. 1 S 19 per] p W aurimus HW sine om. W 21 indissipate V continebat (a e corr.) S 22 anima aduertendo V, animaduertanto W1 manu W1 in om. CF 28 neclecta 8 latitabat V )

Item continet memoria numerorum dimensionumque rationes et leges innumerabiles, quarum nullam corporis sensus inpressit, quia nec ipsae coloratae sunt aut sonant aut olent aut gustatae aut contrectatae sunt. audiui sonos uerborum, quibus significantur, cum de his disseritur, sed illi alii, istae autem aliae sunt. nam illi aliter graece, aliter latine sonant, istae uero nec graecae nec latinae sunt nec aliud eloquiorum genus. uidi lineas fabrorum uel etiam tenuissimas, sicut filum araneae; sed illae aliae sunt, non sunt imagines earum, quas mihi nuntiauit carnis oculus: nouit eas quisquis sine ulla [*]( 1 intentione BOIS currant C gesta BPQV, degestat F 3 pr. bI quae] qua S, quae et BPQ b quae si-desiuero om. F modestis C* add. tn. 2) Q, modo de istis HV* 4 desi*ero (u raa.) M 5 penetrabilia F ut] et HlV 6 excogitande W in idem BCGHPQVWb, id idem O, . ***** in eide M, in id est F 7 alia BCFGHMOPQVW, aliqua S cog<jnda Q scire W id est] id M 8 ex] et V quidam F unda F 9 nam] iam V actito BPQb flcio C 10 facito FMVW uendicauit M\'Yq 11 animo] anno Q1 12 cogituri S, cogitaiv CFH 13 dimentionumi que S, dimensionum V 14 quorum V nulla F 15 inpressat F ipsae] ipsae res W aut sonant-sunt add. Q* in mg. aut olent om. F 16 olet V contractae M audiui] aut diuisos V, aut W sonus W 17 de om. V is deseritur F, his disserit W 18 illa W graece om. V 19 istae-sunt om. S istae - p. 244, 9 ergo adest om. F uero] uero a u res BPQb 21 fil*um (i ras.) M a.ręneae H 22 oculis M noui* (t ras.) M )

Haec omnia memoria teneo et quomodo ea didicerim memoria teneo. multa etiam, quae aduersus haec falsissime disputantur, audiui et memoria teneo; quae tamenetsi falsa sunt, tamen ea meminisse me non est falsum; et discreuisse me inter illa uera et haec falsa, quae contradicuntur, et hoc memini aliterque nunc uideo cernere me ista, aliter autem memini saepe me discreuisse, cum ea saepe cogitarem. ergo et intellexisse me saepius ista memini, et quod nunc discerno et intellego, recondo in memoria, at postea me nunc intellegisse meminerim. et meminisse me memini, sicut postea, quod haec reminisci nunc potui, si recordabor, utique per uim memoriae recordabor.

Affectiones quoque animi mei eadem memoria continet non eo modo, quo eas habet ipse animus, cum patitur eas, sed alio multum diuerso, sicut sese habet uis memoriae. nam et laetatum me fuisse reminiscor non laetus et tristitiam meam praeteritam recordor non tristis et me aliquando timuisse recolo sine timore et pristinae cupiditatis sine cupiditate sum memor. aliquando et e contrario tristitiam meam transactam laetus reminiscor et tristis laetitiam. quod mirandum non est de corpore: aliud enim animus, aliud corpus. itaque si praeteritum dolorem corporis gaudens memini, non ita mirum est. [*]( 1 intus BCGHMOPQVW: sensus S agnoscit V 3 quibus] quibus quos W 4 rideant Q eos non bm 5 dolebam M 6 et quomodoteneo S* in mg. add. hft et hs quoquomodo BCPQV 7 reteneo H 8 disputatur V tametsi BCGHMOPQVedd. 9 sint M\' 8. I. non est-me add. QI in mg. 11 cernere] discernere BCGHMOPQVWedd. autem om. W 12 meminisse V 18 pr. et om. Y 14 memoria Y intellegisse M 15 et] ergo et BCGHMOPQ edd., ergo V me om. CHV 16 cordabor M 19 eo] illo BOGHMOPQVWedd. 20 diuersa M 23 alt. sine] qui sine G 24 et om. CHm e om. VW 25 ab quod mirandum incipit cap. 14 GH (m. rec.) b 27 dolore W ) [*]( XXXIII. Anr. Angnstini coiiff. (Ang. 1,1). ) [*]( 16 )

Sed ecce de memoria profero, cum dico quattuor esse perturbationes animi, cupiditatem, laetitiam, metum, tristitiam, et quidquid de his disputare potuero diuidendo singula per species sui cuiusque generis et definiendo, ibi inuenio quid dicam atque inde profero, nec tamen ulla earum perturbatione perturbor, cum eas reminiscendo conmemoro; et antequam recolerentur a me et retractarentur, ibi erant; propterea inde per recordationem potuere depromi. forte ergo sicut de uentre cibus ruminando, sic ista de memoria recordando proferuntur. cur igitur in ore cogitationis non sentitur a disputante, hoc est a reminiscente, laetitiae dulcedo uel amaritudo maestitiae? an in hoc dissimile est, quod non undique simile est? quis enim talia uolens loqueretur, si quotiens tristitiam metumue nominamus, [*]( 1 uere C, quero W memoriaip W 2 uide-dicimus om. V 4 fuit] sunt H et-animo om. V elabsum CGOSTV, lapsum HM 5 animam M est] ergo V 6 animus] alius M 7 est om. V 8 memoria W ex eo -10 memoria om. V inest] non est S 10 ergo om. PQ me uentus M 11 moriae (m add. m. 2) W 12 uentre V 13 sapere nou u possunt add. 0\' in mg. potare V 16 tristitia W 17 potero BPQ . 18 difiniendo B, finiendo M 19 eorum W perturbatione* (s ras.) P 21 tractarentur V 22 potuero W 23 quur G, cum H 24 disputante (om. a) S alt. a om. V 26 quod—est add. S3 s. I., om. V 27 quoties BPQedd. numinanimus W )

Sed utrum per imagines an non, quis facile dixerit?

nomino quippe lapidem, nomino solem, cum res ipsae non adsunt sensibus meis; in memoria sane mea praesto sunt imagines earum. nomino dolorem corporis, nec mihi adest, dum nihil dolet; nisi tamen adesset imago eius in memoria mea, nescirem quid dicerem, nec eum in disputando a uoluptate discernerem. nomino salutem corporis, cum saluus sum corpore; adest mihi res ipsa; uerum tamen nisi et imago eius esset in memoria mea, nullo modo recordarer, quid huius nominis significaret sonus, nec aegrotantes agnoscerent salute nominata, quid esset dictum, nisi eadem imago ui memoriae teneretur, quamuis ipsa res abesset a corpore. nomino numeros, quibus numeramus: en assunt in memoria mea non imagines eorum, sed ipsi. nomino imaginem solis, et haec adest in memoria mea; neque enim imaginem imaginis eius, sed ipsam recolo: ipsa mihi reminiscenti praesto est. nomino memoriam et agnosco quod nomino. et ubi agnosco nisi in ipsa memoria? num et ipsa per imaginem suam sibi adest ac non per se ipsam? [*]( 1 toties BPQ edd. eo V 3 inpsas V a om. BOGHPQVbm, e o corporis sensibus V 4 inuenerimus V1 6 suorum W1 7 commendatam 0 8 per om: GMI quis] quis ea V 10 alt. sunt] asunt CO1, addunt M 11 dum-adessėt om. S cum HV 12 nisi] et nisi G mea] ma (del. m. rec.) V 13 in] a 8 in uoluptatem S 14 saluo BPQ 15 mihi] mihi quidem BCGHMOPQWedd. esset] inesset BCGHMOPQV edd. 17 agnoscerint W 19 qua*uis (s ras.) V numerus V1 20 en] et Hm as sunt (ante sunt spat. uacuum 1 litt.) 8 mea] mea non imago eius G 22 eius**** (eius ras.) V 23 mihi om. V es W 24 et ubi] unde M alt. agnosco] agnoscerem M memoriam V ) [*]( 16* )

Quid, cum obliuionem nomino atque itidem agnosco quod nomino, unde agnosco rem, nisi meminissem? non eundem sonum nominis dico, sed rem, quam significat; quam si oblitus essem, quid ille ualeret sonus, agnoscere utique non ualerem. cum memoriam memini, per se ipsam sibi praesto est ipsa memoria; cum uero memini obliuionem, et memoria praesto est et obliuio, memoria, ex qua meminerim, obliuio, quam meminerim. sed quid est obliuio nisi priuatio memoriae? quomodo ergo adest, ut eam meminerim, quando cum adest meminisse non possum? at si quod meminimus memoria retinemus, obliuionem autem nisi meminissemus, nequaquam possimus audito isto nomine rem, quae illo significatur, agnoscere, memoria retinetur obliuio. adest ergo, ne obliuiscamur, quae cum adest, obliuiscimur. an ex hoc intellegitur non se per ipsam inesse memoriae, cum eam meminimus, sed per imaginem suam, quia, si per se ipsam praesto esset obliuio, non ut meminissemus, sed ut obliuisceremur, efficeret? et hoc quis tandem indagabit? quis conprehendet, quomodo sit?

Ego certe, domine, laboro hic et laboro in me ipso: factus sum mihi terra difficultatis et sudoris nimii. neque enim nunc scrutamur plagas caeli aut siderum interualla demetimur uel terrae libramenta quaerimus: ego sum, qui memini, ego animus. non ita mirum, si a me longe est quidquid ego non sum: quid [*]( 20] cf. Gen. 8,17 sqq. ) [*]( 1 id idem MWb, idem H 2 agnosco rem S: agnoscerem BCGHMO PQVWedd. 5 cum] ergo cum BCGHMOPQWedd., cum ergo V ipsa—6 praesto est om. V1 7 pr. obliuio] obliuionem W ex qua] qua BCGHOPQW edd., qua V, quia M quam] qua n V meminerem Ml 9 ut] ute uero ut F alt. adest] est F meminisse W 10 at] aut M, ad W 11 meminiscesemus W possemus BCGHMOPQVWedd. 12 signid ficatur] significatur sono BPQ b 13 retinet F abest C 14 abest P, non adest (non add. m. 2) B obliuiscamur F per se ipsam BCFGHMOPQVW edd. 15 ea FO meminibus P, meminemus W 16 si om. V1 ipsa 0 V 1 W 17 indigauit F, indicauit V 18 comprehendit BFXPQ 19 pr. laboro om. V ipsum VW 21 interualla] inter flagella Ml demetimur (t ex d corr.) 0, dimetimur GPQVbo 23 ita] tam PQb, tam B si a me] nam e F )

Magna uis est memoriae, nescio quid horrendum, deus meus, profunda et infinita multiplicitas; et hoc animus est, et [*]( u ^ 1 propinquas C 2 comprehenditurS (om. a me) W cum aut W in 3 sim M 4 obliuione FM non esse—sum om. H 5 esse (iD add. m. 1) S, esse V 6 mea om. C absordissimum F 7 pactum F 8 ea F 11 imago illa W ulla imago F sic] si W karthaginis PQ, O kartaginis BM, cartaginis F, carthagines W 18 ceterarum Q sensum V nuntiatas C, nuntiatos M, nuntiatis F sic - 15 praesentes om. F ipsius] inpius V 14 coepit BCPQSV 15 qua V 16 reminiscerem F sic W 17 ipsam] ipsa V 20 iam om. FV notatum] n factum V 21 iste modus CF 22 inexplicabiles W, inexemplicabilis F ipsam] etiam ipsam BCFGHMOPQVW edd. quia HV 24 uis] uis ista BPQ, ista uis b memoria W quod W orrendum F 25 multiplicatas F, multiplicata V pro et] sed V est om. F. )