Arnobii adversus nationes Libri VII

et rogo: quae ratio est, quae tam dura necessitas, quae causa, ut artificia haec superi tamquam uiles nouerint atque habeant sellularii? in caelo enim cantatur et psallitur: ut interualla et numeros uocum nouem conserant scitule ac modulentur sorores. sunt in sidereis motibus siluae, sunt lustra, sunt nemora: ut uenationum praepotens habeatur in expeditionibus Diana. inminentia dii nesciunt et sortibus uiuunt agitanturque fatalibus: ut quid cuique crastinus dies ferat aut hora, Latonius explicet atque aperiat uates. ipse alio impletur deo et ui numinis premitur exagitaturque maioris: ut merito dicatur habeaturque diuinus. corripiuntur dii morbis et uulnerari, uexari aliqua ex re possunt : ut cum exegerit ratio, [*]( 1 sensAtim P habet Sab: habeat P 3 ad sup. uers. P 5 uerbo P corr 6 boni Sab: bonis P (8 nobis Sab 9 naccas Meursius aulaedos Sab: aut lędos P uenatores Sab: uenetores P 10 superat Sab et ille Sab inquid P corr 11 diuini Urs musici addidi 13 obstetricis Sdb 18 at Sab 19 ut Sab, r: aut P 21 conserant Sab: conBecrant P 22 scitule dubtianter Oehleius: scitulae P sorores] interf\'ogationif signum, quod uulgo hic et in sequentibus ponitur, sustuli sideribus Metwsius montibus Sab montes Meursius 23 ut add Qel habeatur Gel: habetur P 25 uiunt P corr. )

non enim ipsi opifices dii sunt, sed ingeniis hominum subiciunt has artes atque, ut uita sit instructior, tradunt scienda mortalibus. sed qui aliquam subicit ignaro ac nescio disciplinam, sollertem quem is efficere nonnullius operis scientia contendit, sciat ipse necesse est primus id quod alterum callere constituit. neque enim traditor alicuius esse scientiae potis est, ut non eius quod tradit praecepta habeat cognita et rationem teneat exercitatissime comprehensam. dii ergo sunt artifices primi, siue quod, ipsi ut dicitis, subdunt scientiam mentibus, siue quod immortales et geniti numquam genus omne terrenum uetustate temporis antecedunt. hoc est ergo quod quaeritur, cum sit nullus apud superos artibus his locus neque usus, illorum neque natura deposcat ingeniosum aliquid aut sellularium scire: cur esse dicatis in aliis alios perceptionibus gnarures et habere sollertias, in quibus singuli se uincant scientiarum cognitione discreti?

nisi forte hoc dicitis, deos artifices non esse, sed eos [*](2 corripiatque Sab: corripietque P 3 flammipotens Gel 4 feramenta P corr 5 curiose iis Salm: curiosius P 6 stamen Sab, r: tamen P 7 componat Mewraius: et imponere P imponat Sab et sine onere imponat Salm Atlantea Sab: alantea P 8 quaesiti. et Sab 11 his instructior Mewrsius sciendas Meursius 12 Bollertem quem scripsi: sollertemque P is scripsi: his P hunc Urs om Meursius 14 callere Urs: colere P docere Meursws 15 scientiae Sab: sciente P scientie r praecepta Sab: percepta*» p 16 exeroitatissnme P corr 17 primi Gel: primi sunt P sunto artifices, primi sunto Satm 20 apnt P corr 21 usus illorum wdgo 23 alios add Scaliger gnarures Scaliger, Urs: ignaro res P gnariores Sab ignarures Meursius in mg v 24 singuli se uincMit Urs: singulis enincant P )

tutelatoribus, inquit, supplicat diis nemo, et idcirco singuli familiaribus officiis atque auxiliis desunt. nisi enim tura et salsas accipiant fruges, benefacere dii nequeunt, et nisi pecorum sanguine delibutas suas conspexerint arulas, suos deserunt atque abiciunt praesidatus? atquin ego rebar paulo ante, spontaneas esse numinum benignitates ultroque ab his fluere inexpectata beniuolentiae munera. numquid enim rex poli libamine aliquo exambitur aut hostia, ut omnia ista quibus uiuitur commoda mortalium gentibus largiatur? non feruorem genitalem solis deus, noctis et tempora, uentos pluuias fruges cunctis subministrat aequaliter bonis malis iniustis iustis ingenuis seruis pauperibus diuitibus? hoc est enim proprium dei potentis ac ueri, inexorata beneficia praebere fessis atque inualidis rebus et multiformi semper asperitate uallatis. nam sacrificiis editis id quod poscaris adnuere, non est istud postulantibus subuenire sed benignitatis propriae munificentiam uenditare. ludimus et lasciuimus tanta in re homines, et qui sit deus obliti, quid istius magnificentia nominis, quicquid uile uel sordidum suspiciosa potuimus credulitate confingere diuis tutelaribus adrogamus.

unctionibus, [*]( 1 officinis Stewechius 4 curat Salm: cnrae (in mg v) P om Urs ceroma Sab ceromasi Urs 5 praestat Sab 7 compotit Stewechius compotes esse ? esse compotes ? 8 tutelaribus Sab 10 thura ex cura P tura r 11 dilibutas P 12 praesidatus Sab: praesidiatus P adquin P corr 14 inexpetita Urs numquit P corr 16 commodam P corr c\' gentibus] generi Urs 17 ferborem P corr 18 plubias P corr 19 iustis iniustis (iniustis iustis Hildebranàius) ingenuis Urs: iniustis P 20 inexorta P corr c\' 25 quid Sab. )

non commemorabimus hoc loco deam Lauernam furum, Bellonas Discordias Furias et laeua illa quae constituitis numina taciturnitatis silentio praeteribimus.- Martem ipsum ponemus in medio et speciosam illam Cupidinum matrem, ex quibus unum praeficitis proeliis, amoribus alteram et cupiditatis ardori. potestatem, inquit, bellorum Mars habet. utrumne ut mota compescat an ut cessantia et quieta commoueat? nam si sedator militaris insaniae est, cur cotidie bella non desunt? sin autem conditor illorum est, deum ergo dicemus in uoluptatis suae dulcedinem collidere orbem totum, discordiarum et discriminum causas inter gentes serere terrarum longinquitate diiunctas, conducere ex diuerso tot mortalium milia et intra uerbi unius moras campos cadaueribus aggerare, sanguineos praecipitare torrentes, fundatissima delere imperia, aequare urbes solo, libertatem ingenuis abrogare et seruitutis condicionem impdnere, dissensionibus gaudere ciuilibus, commorientium fratrum parricida nece et ad ultimum filiorum et patrum parricidali congressionis horrore.

quod ipsum licebit in Venerem pari atque eadem ratione traducere. nam si amoris [*]( 1 inquid P corr in mg v Victa Sab: uita P Victua Urs 2 Pota Canterus aegregia P .3 interpraetatio P . 6 dii c 8 curis Sab: curiis P naturas Gel: naturam P 9 attribuitis Sab: adtributis P 10 uastitatem Sab commemorabimus Gel: commemorauimus P Lauernam Sab: labernam P 11 leua P 12 praeteribimus Mewrsius: praeterimus P 14 alteram Elmenhorstius: alterum P 15 et Sab: ex P 17 uella P corr 21 disiunctas Sab 24 solo Sab: aoli P 26 parricida seclusit Hugius nec- P 27 parricidali seclusit Zinkius ) [*](IV. ) [*]( 9 )

quisquamne est hominum rationis alicuius primordiis indutus, qui diuinitatis substantiam tam foedis polluat aut contaminet moribus? qui naturas attribuat diis tales, quas in agrestibus beluis lenitudo saepe permulsit atque extenuauit humana? ubinam,. quaeso, est illud, quod ab omni perturbationis adfectu dii procul amoti sunt, quod lenes placidi mites, quod in genere uirtutis unito perfectionis apicem atque ipsius retinent sapientiae summitatem? aut cur eos oramus, ut a nobis aduersa atque inimica propellant, si malorum omnium quibus cotidie carpimur ipsi esse nobis reperiuntur auctores? quantumlibet nos impios, inreligiosos uocetis aut atheos, numquam fidem facietis esse amorum deos, esse bellorum, esse qui discordias conserant, qui furialibus stimulis animos inquietent. aut enim uerissime dii sunt, et ea quae commemorastis non faciunt: aut si faciunt ea quae dicitis, sine ulla dubitatione dii non sunt.

et tamen possemus utcumque [*]( .3 tali Urs: talib; P Veneris Urs debere Gel: debeat P 4 suam Sab, r: sua P 5 dissuuntur Sab: dissuriunatur sic P disuniuntur Saltn tenacium Sab, r: tanacium P tenaces Urs 6 in add Stewechvus incesta libidine Sab 9 iuaenilibus Sab 14 imbutas Sab substantiam scripsi: constantiam P 16 quas P aegrestibus P corr ueluis P corr laenitudo P 19 uirtutum omni ? unico Urs unicae Stewechim 20 retinent Gel, r: retinet P 22 perperiuntur P corr 23 in mg v 27 in mg v aut si faciunt add Klussmannus aut si ea, quae dicitis, faciunt Sab )

nam quid de ipso dicemus loue, quem solem esse dictitauere sapientes, agitantem pinnatos currus turba consequente diuorum, aethera nonnulli flagrantem ui flammea atque ardoris inextinguibili uastitate? quod si liquet et constat, nullus ergo omnino est uobis auctoribus Iuppiter, qui patre editus Saturno atque Ope matre, ut genitoris euaderet rabiem, in Cretensium finibus memoratur esse celatus. iam uero Iunonem opinatio nonne consimilis deorum tollit e censu? nam si aer illa est, quemadmodum uos ludere ac dictitare consuestis Graeci nominis praeposteritate repetita, nulla soror et coniunx omnipotentis reperietur Iouis, nulla Fluuionia, nulla † Pomana, nulla Ossipagina, nulla Februtis Populonia Cinxia Caprotina, atque ita reperietur inanissima esse istius nominis fictio opinionis uacuae celebritate.

uulgata. Aristoteles, ut Granius memorat, uir ingenio praepotens atque in doctrina praecipuus Mineruam esse Lunam probabilibus argumentis explicat et litterata auctoritate demonstrat. eandem hanc alii aetherium uerticem et summitatis ipsius esse summam dixerunt, memoriam nonnulli, unde ipsum nomen Minerua quasi quaedam Meminerua formatum est. quodsi accipit res fidem, nulla est ergo Metis filia, nulla Victoriae *, nulla Iouis elata de cerebro inuentrix oleae, nulla magisteriis artium et disciplinarum uarietatibus erudita. quod aqua nubat terram, appellatus est, inquiunt, cognominatusque Neptunus. si ergo liquoris optentio nominis huius appellatione signatur, nullus deus est omnino Neptunus, atque ita tollitur et remouetur e medio [*]( \'16 Valentini Rose Aristoteles pseudepigraphus p. 616 ) [*]( 1 magnorum esse] magnorum et Urs 3 iam Meursius 5 flamma P corr c 6 ardoris Sab: ardores P inextinguibilis Urs 8 ditus P corr c madre P corr rabiem P 9 caelatus P 12 ******praeposteritate P 13 flubionia (b in u corr) P Fluuonia uel Fluonia Urs 14 Pomona Sab Februlis Urs 16 fietio Sab: finctio p\' aristotelis P 20 etherium P 21 memoriam* P 23 mentis Sab, r Victoria Cuperus . lacunam signaui: socia uel gestatrix uel simile uerbum intercidit elata Sab ellata P nata Urs enata Salm 24 nulla inuentrix Urs magisteris P corr )

Mercurius etiam quasi quidam Medicurrius dictus est, et quod inter loquentes duo media. currat et reciprocetur oratio, nominis huius concinnata est qualitas. ergo si haec ita sunt, non est dei Mercurius nomen sed sermonis reciprocantis et uocis, atque ita hoc pacto aboletur et extinguitur caduceator ille Cyllenius in algido fusus monte, uerborum excogitator et nominum, nundinarum mercium commerciorumque mutator. terram quidam e uobis, quod cunctis sufficiat animantibus uictum, Matrem esse dixerunt Magnam, eamdem hanc alii, quod salutarium seminum frugem gerat, Cererem esse pronuntiant, nonnulli autem Vestam, quod in mundo stet sola ceteris eius partibus mobilitate in perpetua constitutis. quod si ratione profertur et adseueratur certa, trina pariter numina uobis interpretibus nulla sunt: non Ceres, non Vesta deorum esse computabuntur in fastis, non ipsa denique Mater Deum, quam Nigidius autumat matrimonium tenuisse Saturni, dea recte poterit nuncupari, siquidem unius terrae haec sunt omnia nomina et his sola praedicationibus indicatur.

praetermittimus hoc loco satietatis fuga Vulcanum, quem esse omnes ignem pari uoce pronuntiatis ac sensu, quod ad cunctos ueniat, Venerem, et quod sata in lucem proserpant, cognominatam esse Proserpinam: qua rursus in parte trium capita numinum tollitis, siquidem primum elementi est nomen, non sentientis uocabulum potestatis, libidinis alterum per cuncta animantia diffusae, tertium uero significat attollentia se germina et frugum subcrescentium motiones. quid, cum Liberum Apollinem Solem unum esse contenditis numen uocabulis amplificatum tribus, nonne sententiis uestris deorum imminuitur [*](2 menaram P 3 soli Meursius: sali P 4 duos Gel 7 pacto Gel: acto P 8 caduceator Sab: caducetor P caducitor Salm gyllenius P corr c 12 alii P . 14 mouilitate P corr 16 interpraetibuB P 17 besta P corr 20 sola] illa BigdUius 21 sacietatis Sob: satietatib> P 22 uooo. P uocum Sab aq sensu scrvpsi: adsensu P assensuque Hfldebrandius cunctos Sab, r: cunctis P 26 sentientis Gel: sentiens P alterum Bob: alteras (s eras) P 28 et om Sab 30 sententis P corr )

non indocti, apud uos uiri neque quod induxerit libido garrientes Dianam Cererem Lunam caput esse unius deae † triuiali germanitate pronuntiant neque ut sunt trinae dissimilitudines nominum, personarum dissidentias tres esse: Lunam his omnibus uocari atque in eius uocamen reliquorum seriem coaceruatam esse cognominum. quod si exploratum, si fixum est atque ita si esse rei ueritas monstrat, cassum iterum nomen est Cereris, cassum Dianae, atque ita perducitur res eo, ut et illa frugum, sicut perhibetis, inuentrix uobis ducibus atque auctoribus nulla sit, et expolietur Apollo germana, quam quondam puris in fontibus abluentem membrorum sordes corniger ille uenator inspexit et poenam curiositatis inuenit.

in philosophiae memorabiles studio atque ad istius nominis columen uobis laudatoribus eleuati uniuersam istam molem mundi, cuius omnes amplexibus ambimur, tegimur ac sustinemur, animans esse unum sapiens rationale consultum probabili adseueratione definiunt: quorum si est uera, fixa et certa sententia, etiam illi continuo desinent dii esse quos in eius portionibus paulo ante immutatis nominibus constituebatis. ut enim homo unus nequit permanente sui corporis integritate in homines multos scindi, neque homines rursus multi [*]( 1 praeiudicata Urs: praedicata P 4 aboletur Semeleins, eraditur Pythius ? 5 dator, sminthiorum Sab: datoris minathiorum (in mg ) P 7 deae scripsi: diei P dei 800 tribiali P 7 sq. Triuiae tripliciter nominatae ? Triuiae tergeminatae ? 9 dissidentias JEJlmenhorstius tamquam e codice: diffidentias P differentias Sab tria P corr Lunam Salm: luna in P Lunam in Sab Lunam enim Urs 11 coacerbatam P corr c si Meursius: se P om Urs 12 item Urs 16 corniger Sab, r: coniger P 18 filosofiae P memorabiles Gel: memorabili P 20 animans Salm: animas P animal 800 21 rationabile Sab 22 fixa et Canterus, Urs: et fixa P ao certa HilàebranàiUf 23 desinent Sab: /desident P - 25 nequid P integritate Sab: integritate P .26 multi disiunctionis Urs: multitudinis iunctionis P )

si totidem nos modis totidemque sententiis deorum uestrorum subrueremus fidem, nulli esset dubium, quin ira et rabie concitati ignes, feras et gladios atque alia postularetis suppliciorum in nos genera, quibus sitim soletis uestram nostri sanguinis adpetitione proluere. cum uero per uos ipsos prope omnis gens numinum sub ostentatione tollatur ingeniorum atque doctrinae, audetis intendere, nostri nominis causa res humanas ab diis premi, cum quidem, si ueram est esse illos uspiam atque incalescere irarum flammis, nihil habeant iustius propter quod in uos saeuiant quam quod eos negatis subsistere neque ulla esse in parte naturae.

Musas Mnaseas est auctor filias esse Telluris et Caeli, Iouis ceteri praedicant ex Memoria uxore uel Mente, has quidam uirgines; [*]( 1 lacunam aignaui: intercidisse uidetur consensam sensus] censam Urs simplicitatemque P simplicitatem Gel 2 ita si Sab 5 uertier Hilàebrantlius: uter P uerti Sab 6 e mundi P corr c\' 7 utique Sab: utaeque P 8 quo P corr cl 12 numinum Sab, r: nominum P 15 omnino Urs: quinimmo P 16 uos Sab 18 esset Sab: esse P gladios Sab: gladius P 19 suppliorum P corr cI 21 ostentatione Sab: ostentatione P 23 praemi P quidam Sdb 24 uerum est Sab: liberum et P 25 uos Soo: nos P 26 ulla Gel: una P 27 Mnaseas Gel: mnasseas P )

quonam modo igitur religionis potestis integrare uim plenam, cum circa ipsos erretis deos, aut ad uenerabiles inuitare nos cultus, cum nihil nos certi de ipsorum numinum comprehensione doceatis? ut enim de mediis conticiscamus auctoribus, aut ille primus eradit atque interficit sex diuas [Musas], si esse illas constat nouem, aut iste ultimus et extremus sex adponit, quae nullae sunt tribus solis in ueritate constantibus, ut neque sciri possit aut comprehendi, quaenam debeant addi, quae demi, et in periculum deducatur religionis ipsius susceptio, aut id quod non est colens aut quod sit fortasse praeteriens. Nouensiles Piso deos esse credit nouem in Sabinis apud Trebiam constitutos. hos Granius Musas putat consensum adcommodans Aelio, nouenarium numerum tradit Varro, quod in mouendis rebus potentissimus semper habeatur et maximus, nouitatum Cornificius praesides, quod curantibus his omnia nouitate integrentur et constent, deos nouem Manilius quibus solis Iuppiter potestatem iaciendi sui permiserit fulminis. Cincius numina peregrina nouitate ex ipsa appellata pronuntiat; nam solere Romanos religiones urbium superatarum partim priuatim per familias spargere, partim publice [*]( 5 theog.\' 75 sqq.. ) [*]( 3 eforus P Iforus Sab (in err Ephorus) 4 murtyJus P Murtylis Sab (in err Myrtilus) 6 diis c 8 esset unanimis seripsi: una eis P unanimis Sab una esset Salm 14 contuiscamur P conticescamus c\' 15 sex Sab: sed P Musas seclusit Meursius aut (a eras) P ut Sab 20 in mg v credet P corr c 23 in mouendis] in nouandis Urs . 24 praesidps Sab: praesidens P 27 appaellata P 28 religiones Modim: regiones P deos omnes Sab 29 parti.m P )

sunt praeterea nonnulli, qui ex hominibus diuos factos hac praedicant appellatione signari, ut est Hercules Romulus Aesculapius Liber Aeneas. sententiae, ut apparet, diuersae sunt haec omnes, neque fieri per rerum naturam potest, ut qui opinionibus differunt ueritatis unius habeantur auctores. si enim. Pisonis sententia uera est, Aelius et Granius mentiuntur, si quod dicitur ab his certum est, peritissimus errat Varro, qui rebus in substantia constitutis inanissimas subdit et res cassas. si nouenarius numerus cognomen Nouensilium ducit, Cornificius balare conuincitur, qui nouitati praesidentibus diuis alienae potentiae uim donat. quodsi opinio Cornificii uera est, inprudens Cincius inuenitur, qui urbium uictarum deos potestate adficit Nouensilium numinum. quodsi hi sunt quos Cincius praedicat, Manilius dicere reperietur falsum, qui alieni fulminis iaculatores sub istius uocaminis appellatione concludit. quodsi exploratum et uerum est id quod Manilius autumat, in errore sunt hi maximo qui honoribus diuinis auctos consecratosque mortales Nouensiles ab nouitate honoris existimant nuncupari. quodsi Nouensiles hi sunt qui meruerunt ad sidera subleuari., postquam sunt uitae mortalitate defuncti, nulli prorsus Nouensiles di sunt. ut enim serui milites magistri non sunt personarum subiacentium nomina sed officiorum, condicionum et munerum, ita cum Nouensiles dicimus, si nomen est istud eorum qui ex hominibus [*](1 aliqui Hildebrandius: aliquid P aliquis Heraldus 2 braebitatis (b in u corr) P 4 hac Sab: haec P 6 apparet Sab: apparent P hae 800 10 urro P corr substantia Sab: stantia P 11 inanissima Meursius rationes et cassas Urs res et cassas idem Meursius 12. 15 Nouensilium Sab: nouensium P 17 fulminis P . bocaminis P corr 20 Nouensiles addidi ob Sab 21 nonitate Salm: nouitatem P 22 sublebari P posfcquam P 23 dii c 26 si nomen est istud eorum scripsi: si omnes istud deorum P si omnes nomen eorum Sdb esse nomen eorum Oel omnes nouem eorum Urs si nomen est istud deorum Salm )

Nigidius Penates deos Neptunum esse atque Apollinem prodidit, qui quondam muris immortalibus Ilium condicione adiuncta cinxerunt. idem rursus in libro sexto exponit et decimo disciplinas Etruscas sequens, genera esse Penatium quattuor et esse Iouis ex his alios, alios Neptuni, inferorum tertios, mortalium hominum quartos, inexplicabile nescio quid dicens. Caesius et ipse eas sequens Fortunam arbitratur et Cererem, Genium Iouialem ac Palem, sed non illam feminam quam uulgaritas accipit sed masculini nescio quem generis ministrum Iouis ac uilicum. Varro qui sunt introrsus atque in intimis penetralibus caeli deos esse censet quos loquimur nec eorum numerum nec nomina sciri. hos Consentes et Complices Etrusci aiunt et nominant, quod una oriantur et occidant una, sex mares et totidem feminas, nominibus ignotis et miserationis parcissimae; sed eos summi Iouis consiliarios ac participes existimari. nec defuerunt qui scriberent Iouem, Iunonem ac Mineruam deos Penates existere, sine quibus uiuere ac sapere nequeamus, sed qui penitus nos regant ratione, calore ac spiritu. ut uidetis, et hic quoque nihil concinens . dicitur, nihil una pronuntiatione finitur, nec est aliquid fidum, quo insistere mens possit ueritati † suae proxime suspicione coniciens. ita enim labant sententiae alteraque opinione ab altera conuellitur, ut aut nihil ex omnibus uerum sit aut si ab aliquo dicitur, tot rerum diuersitatibus nesciatur.