Exameron

Ambrose, Saint, Bishop of Milan

Ambrose. Sanctii Ambrosii Opera, Pars Prima (Corpus scriptorum ecclesiasticorum Latinorum, Volume 32.1). Schenkl, Karl, editor. Prague; Vienna; Leipzig: F. Tempsky; G. Freytag, 1896.

deinde non solum unum signum, sed etiam duo uoluitnoluit esse diurnae discretionis atque nocturnae, ut et lux discretionem faciat et solis exortus et iterum lucis defectus et stellarum ortus inter occasum diei distinguat et noctis exordium. nam ubi occiderit sol, manet tamen adhuc aliquid reliquiarum diei, donec tenebrae terram operiant, et tunc luna oritur et stellae. et de nocte quidem aperte liquet, quia [*]( B ) lunae et stellarum inluminatio noctis spatia testantur, siquidem per diem fulgorem illum lunarem stellarumque omnium sol exortus abscondit. de die autem uel ipsa solis flagrantia docere non potest diuersam diurni luminis et solis esse naturam et ipsam esse speciem discolorem. simplex enim lucis est species, ut lumen praebeat: at uero sol non solum uirtutem generis habet, sed etiam uaporandi; igneus est enim, ignis autem et inluminat et exurit. unde deus uolens Moysi [*](C ) [*]( 2 Gen. 1. A sq. 9 Psalm. XXXVI 6 24 Isid. de nat. rer. 15, 2 26 Exod. 3, 2 sq. ) [*]( ac iic 1 * noctem (ac m2) P et noctem V et noctem MSB 2 factus est uesper II factum est uespere N\'B factus est uespere MS 5 radiis (s eras.) suis (s alt. eras.) G 6 diurna C hortus CM et (h eras.) G 8 fort. qui amplius 9 ostendet C (-it m3) educit G (-et m2) N\' lucem 91\' -10 meridie C meridiae fUM\' 11 luminis CPMS luminis C 12 signQ C (Q ex u m3) 15 ortus N\'MS ortus et II et (exp. um et) B iter CV ct (inter m2) G iterat P 26 dns B Diu., recte puto )

117
ostendere suae operationis miraculum, quo Moysen ad oboediendi studium prouocaret atque ad fidem inflammaret eius adfectum, in igne uisus est in rubo, et rubus non exurebatur, sed tantum splendere ignis specie uidebatur. alterum igitur munus ignis generis, alterum operabatur. uacabat exustionis uis, operabatur inluminationis. ideo stupebat Moyses, quia contra naturam suam ignis non exurebat rubum, qui etiam [*]( D ) uehementiorem materiem consueuit exurere. sed domini ignis inluminare solet, exurere non solet.

ac forte dicas: quomodo scriptum est: ego generis ignis consumens? bene admonuisti: non solet consumere nisi sola peccata. in retributionibus quoque meritorum colligimus diuini ignis naturam, ut alios inluminet, alios generis, inluminet iustos, exurat inpios. non eosdem quos inluminat exurit et quos exurit inluminat, sed inluminatio eius [*]( E ) inextinguibilis est ad perfunctionem bonorum, exustio uehemens ad supplicium peccatorum.

Sed reuertamur ad discretionem diei ac noctis. oriente diei lumine nox fugatur, decedente die nox funditur.

non est enim lociluci societas ulla cum tenebris, siquidem naturali lege hoc dominus in uiuentium operatione constituit. etenim quando lumen fecit, et discretionem fecit inter lucem et tenebras. denique [*]( F ) in ipso die iam sole infuso terris uidemus umbram uel hominis uel uirgulti alicuius a lumine separari, ut mane ad occasum derigatur, uesperi retorqueatur in orientem, meridianis horis in septentrionem inclinet, lumini tamen non confunditur atque miscetur, sed cedit et refugit. similiter et indicabat cedere uidetur diei et se ab eius lumine declinare; est enim, [*]( 10 Dent. 4. 24 17 Bas. 124 B (52 DE) 22 Uerg. Aen. VIIII 461 bid. de nat. rer. 28, 2 26 Bas. 124 CD (52 E) Isid. de nat. rrr. 28, 1 et 2. ) [*]( 1 moyse CP et (corr. m2) G 8 exurire C (corr. m3) 9 dicis G (dieas m2) 11 retributionis Garn. et (-ib; corr.) Atr. 12 diuidi MS Brux. et (B. ł diuini) gtr. 16 perfectionem G P Uind. 17 reuertarnuI C 18 nOI pr. G (I in ras.) funditur n infunditur N 20 operatione sua N\' 21 lumen et 3I 22 uidimus C\' et (corr. m2) G umbra CPV 25 in nMSB ad N\' declinet UM\' 27 reclinare MS )

118
ut peritiores probauerunt, qui nobis uel aetate uel munere praecurrerunt, umbra terrae. naturaliter enim umbra corpori adhaeret atque adiungitur, adeo ut etiam pictores umbras corporum quae iudicium nitantur exprimere idque artis esse adserant non praetermittere uim naturae, et quasi naturalis[*]( 67 A ) iuris iudicium habeatur cuius pictura non etiam umbram suam exprimat. ergo sicut in die cum e regione solis aliquod corpus occurrit, ex ea parte, qua lumen repercutitur, umbra subsistit, sic cum decedente die e regione luminis eius aut solis terrae obiectus occurrit, obumbratur aer.

unde liquet quod noctem faciat umbra terrarum. fecit ergo solem et [*]( BC ) lunam et stellas et praestituit illis mensuras temporum, soli diurnas, lunae et stellis nocturnas, ut iste augeat diei gratiam, illae umbram tenebrasque moneri et sint in signa et in tempora et in dies et in annos. diuisa tempora habent paresque mensuras pro mensuum uicibus sol et luna cum stellis et sunt in signa. non possumus negare quod ex sole et luna signa aliqua conligantur; nam et dominus dixit: et erunt signa in sole et luna et stellis et [*]( D ) quaerentibus apostolis signum aduentus eius respondit: sol obscurabitur et luna non dabit lumen suum et stellae cadent de caelo. haec dixit fore signa futurae consummationis, sed exortum debet curae nostrae mensura alluuione.

Denique nonnulli natiuitatum temptauerunt exprimere qualitates, qualis futurus sit unusquisque qui natus sit, cum hoc non solum comprimitur, sed etiam inutile sit quaerentibus, [*]( 14 Gen. 1, 14 17 Bas. 125 A (53 B), cr. Procop. Gaz. LXXXVn 92 AM. 19 Luc. 21, 25 20 Matth. 24, 29 24 Bas. 128 AB (54 AB) ) [*]( 1 probarunt N 2 praecurrerent C 4 picIerint C pincxerint G P pin.. xerillt cet. 5 praetermittere nB intertnittere cet. Isid. 9 sit C die om. n (umbra a. u, m2 G); fort. 〈die〉 decedente 11 umbram CP 12 solis N\' 13 et stellis U\' (et eras., stellarumque m2) stellisque (e pr. ex i) 9I et stillasque M\' 16 mensuum CPVUM\' et (u pro eras.) U\', meDsium in mg. m2 S. mensium (i ex u m2) GM (m2 ex mensll) B 14 nonnulli C (u in ras.) natiuitatum C (u alt. in ras.) natiuitatem (ųum m2) V temtauerunt C qualitatis C )

119
inpossibile pollicentibus. quid enim tam inutile quam ut [*]( E ) unusquisque persuadeat sibi hoc esse quod natus est ? nemo ergo\' debet uitam suam statum moresque mutare et niti quo melior fiat, sed in ea persuasione manere, neque probum potes laudare nec condemnare inprobum, qui necessitati natiuitatis suae respondere uideatur. et quomodo dominus aut bonis praemia proposuit aut inprobis poenas, si facit necessitas disciplinam et conuersationem stellarum cursus informat ? et [*]( F ) quid est aliud quam hominem de homine eluereexuere. si nihil moribus, nihil institutioni, nihil studiis derelinquitur? quam multos uidemus ereptos criminibus atque peccatis in meliorem statum esse conuersos! redempti sunt apostoli et congregati ex peccatoribus non utique usu suae hora, sed Christi eos sanctificauit aduentus et hora dominicae passionis redemit a morte. latro damnatus ille, qui est cum domino crucifixus, non beneficio natiuitatis suae, sed fidei confessione ad natiuitatis\' aeterna transiuit, Ionam in mare non uis natiuitatis, sed [*]( 68 A. ) dissimulatae diuinae praedictionis praecipitauit offensa eundemque cetus excipiens ad indicium futuri mysterii post tuiduum reuomuit et propheticae merito gratiae reseruauit. Petrum de carcere imminenti morte longinquitas angelus inmutabimur, non stellarum series liberauit. Paulum caecitas [*]( 9 Cic. de fin. V 35; cf. Philo de prouid. I 88 A. 15 Luc. 23, 42 sq. 17 Ion. 1, 2 aq., 15; 2, 1 et 11 21 Act. 12, 7 aqq. 22 Act. 9, 8; 28, 8 sqq. ) [*]( 8 eniti (om. et) N et eniti Carn. Tell. Atr. 4 manere fiB, om. cet. 5 qui... anae C in ras. minoris spatti 8 informet n (-at m2 G) 9 de homine om. G 10 studiis N studii II (-io tn2 G) 11 uidimns C ereptus C (-is m2) a (-08 m2) M\' 12 redemti C 13 horae C 14 hora N 08 CGP hOB (h 8. u.) V 15 latro damnatus ille qui est Π latro ille dampnatus (iUe dampnatns in rae. m2) ille qui est B latro . ille damnatus capitis UU\' latro ille damnatua capitis ille M\' latro damnatus capitis ille MS 16 paradysi CGN\' 18 praedictionis CP et m1 G praedicationis G m2 V praeceptionis N 19 cetus UM\'MS cętus G (ę ex e m2) coetus eft. escipiens C (es eras., 8. ex m3) G (ex 8. es m2) triduo n (-urn m2 GV) 21 inminente GP inminenti (-te m2) QX )
120
conuertit ad gratiam et percussum a uipera turbatumque naufragio non remedia natiuitatis, sed deuotionis merita exurat. quid de illis dicimus qui eorum precibus, cum fuissent mortui, [*]( B ) resurrexerunt? utrum illos sua natiuitas an apostolica gratia renocauitreuocauit ? quid opus fuit, ut ieiuniis se periculisque committerent, si quo uolebant natiuitatis beneficio poterant peruenire? quod si credidissent, dum expectant fatorum necessitatem, numquam ad tantam gratiam peruenissent. inutilis igitur ista persuasio.

quid quod etiam inpossibilis ? nam ut de eorum [*]( c ) aliquid disputatione sumamus redarguendi gratia, non probandi, magnam uim dicunt esse natiuitatis eamque minutiaminutis quibusdam et certis colligi oportere momentis ac, nisi uerius colligatur, summam esse distantiam; breui enim atomo exiguoque momento distare natiuitatem inopis et potentis, egentis et diuitis, innocentis et noxii et plerumque eadem hora generari longaeuitati debitum et prima pueritiae aetate moriturum, si reliqua disparia sint et puncto aliquo discreta. hoc quemadmodum [*]( D ) possint colligere respondeant. constitue partum feminae; uentri utique eum primo cognoscit, explorat uagitum, quo nati uita colligitur, adtendit utrum mas sit an femina. quot uis inter has moras obsessa momenta? pone mathematicum praeparatum. numquid uir potest interesse puerperio ? dum mandat obstetrix, audit Chaldaeus, ponit oroscopum, in [*]( 3 Act. 9, 40 9 Bas. 128 BC (54 CD), cf. Procop. Gu. 92 D 17 Bas. 128 D 129 A (54 DE, 55 A) ) [*]( 2 merita C (i ex e m3) seraauerunt N\' 8 dicemus Carn. ed. Paria. a. 1661 precibus GVU\' praecibus eet. cum ex con m3 C 5 reuocauit II recuscitauit N\'MS suscitauit B fuit om. C ut ora. N\' 7 post si add. non n et 8. U. m2 B 8 peruenissent gratiam N 9 ista in ras. m2 8 tua M 11 magna CP 18 constituae (\'PV obsetriI V et corr. 1n3 C m2 GU\' m1 P 19 quo nati uita ed. Rom. quo natiuitas UN B et m2 S quanti uita M et ml S 20 mas am2 MSB maris II masculus N\' faemina CN\' 21 praeterisse hi et (r 8. ŞŞ m2) 8 28 damnat G obsetriI N\' et corr. m3 C m2 G m1 V ca!deus CGP chaldeus (h 8. u.) VU\' oroscopum II oroscopiurn 3t\' oroscupiom YĮ (hor. m2) M\' horoscopium 8 et (i s. fl. m2) B tboroscopium M )

121
alterius sortem iam nati fata migrarunt, de altero quaeritur et alterius genitura proponitur. pone ueram eorum esse [*]( E ) opinionem de natiuitatum necessitatibus, non potest uera esse collectio. puncta transeunt, fugit tempus inreparabile. non esse dubium quod tempus in atomo et in momento oculi sit adducor ut credam, quando omnes in atomo. in momento oculi resuscitamur, ut apostolus protestatur dicens: ecce mysterium dico. omnes quidem resurgemus, non omnes autem inmutabimur in atomo, in momento oculi, in nouissima tuba, et mortui resurgent incorrupti et [*]( F ) nos inmutabimur. inter effusionem et susceptionem depositionemque pignoris, fletum eius et nuntium quot atomi transierunt! et hoc, ut simpliciter ista texuerim. nam et ipsi uitalem illum signommsignorum duodecim circuitum in duodecim partes diuidunt et, quia triginta diebus sol duodecimam partem sphaerae eius quae seruiens habetur egreditur, quo gyrus solis anni circuitu conpleatur, in triginta portiunculas, quas μοίρας Graeci uocant, unumquodque duodecim illarum [*]( 69 A ) distribuunt portionum, ipsam quoque portiunculam in sexaginta uices conferunt. rursus unumquodque de illis sexaginta [*]( 4 Uerg. Georg. In 284 5 Bas. 128 BC (54 C) 7 I Cor. 15, 51 sq. 13 Bas. 128 CD (õ4 D), cr. Procop. Gaz. 92 D ) [*](1 facta CPUM\' et (c eras.) G 2 opinionem C (ni s. u. m3) 3 esse uera UM\'MSB uera om. 9f, it. quo collectionem 4 est (ex ёё) B 5 athomo libri in 8. u. 8, om. hf adducas (i. e. adducar) N\' 6 et 9 atomo MS athomo eet. 8 uobis dico Brux. Uind. resurgimus U\'M\' et (corr. tn2) CGPlt 10 post tuba add. aa canet enim tuba (cf. σαλπίσει jåp), ae sam haec facile intercidere potuerunt 12 quot m2 GM quod GM m1 cd. atomi MS athomi eft. 13 ut s. u. ml C et N\' ut B (eorr. et) eet. 14 signorum XII C 15 XXX CVB 16 quae (e in raB.) inerabilis C regreditar N\' girus CG 18 MOTPAC in mg. info m1 8 myras UM\' mitras ft\' maeras G mens CPVB ruinas M et (in ttxtu) 8 graece N\' et (graeci m2) MS unum quoque CP et (m2 corr.) G unam quoque V XII eVB 19 LX CG VB 20 rursum VN\' unum quoque CPVet (corr. m2) GS LX CYB )
122
muraenas secant. quam inconprehensibile est quod sexagensimo sexagensimae portiunculae natiuitatis momenta constituant et qui singulorum signorum sit aut motus aut species in natiuitate nascentis. unde cum inpossibile sit tam subtiles minutias temporis conprehendere, exigua autem inmutatio inuehat uniuersitatis errorem, totum negotium plenum est uelimus[*](B )disputatores eorum quae sua sunt nesciunt: et quomodo aliena nouerunt? quid sibi inmineat ignorant: possunt aliis quae futura sunt denuntiare ? ridiculum est credere, quia, si possent, sibi otiuspotius prouiderent.

Iam illud quam ineptum ut si quis signo arietis ortum esse se dicat, eg usu pecudis aestimetur praestantissimus consilio, quod in grege huiusmodi emineat pecus, aut locupletior, eo quod uestitum habeat aries naturalem et terrarum lucrum [*]( c ) capiat indumenti eoque uiro illi familiaria uideantur quaestuum esse conpendia. similiter et de tauri et de piscium signis argumentantur, ut ex natura uilium animantium caeli motus et signorum interpretandas extiment potestates. cibus ergo noster uiuendi nobis decreta constituit et alimenta nostra nobis, id est aries, taurus et piscis, morum inprimunt disciplinam. quomodo igitur de caelo nobis causas rerum et [*]( D ) substantiam uitae huius arcessunt, cum ipsis caelestibus signis causas motus sui ea qualitatibus escae uilis inpertiant ? liberalem aiunt signo natum arietis, eo quod lanam suam aries non [*]( \'4 Bas. 129 B (55 AB) 11 Bas. 129 CD, 132 A (55 C-E), cf. Procop. Gaz. 93 A ) [*]( 1 quod n quod in B in quo tot N\'M in quo tot S (t eras.) sexar gesimo VM\'MSB sexagisimo 2t 2 seIagensime portiuncole (v m3) itł ras. minoris spatii C sexagesimae VMSB sexagisimae QI sexaginsi. mae M1 momento D momenta B 3 motus (tus 8. u. ml) C 7 et Π, om. N 8 ante possunt add. quomodo NI et s. U. m2 B, et 8. U. m2 G 11 illut C se esse UM\'B, se om. Dt, se in mg. m2 S 14 quotannis U\'B et m3 C m2 G 15 uero CP et (uiro m2) G 17 argumentantnr C (an in ras. unius litt.) 18 extiment ml CP estiment C m3 P m2 G V existiment cet. cybus CU\' 24 natum n ortam N )

123
inuitus deponat, et deligit uirtutem malunt uilis animantis naturae deputare quam caelo, unde nobis et serenitas fulget et pluuia saepe descendit, laboriosos et suauis seruitii quos nascentes taurus aspexerit, quia animal laboriosum ad sumendum iugum spontanea seruituti colla subdat, ouis quoque. [*]( E ) euius natiuitatem scorpius sua parte conplexus promptuarium et malitiae uenena reuomentem, eo quod animal uenenatum sit. quid igitur auctoritatem uiuendi daturum te signorum caelestium dignitate praetendis et de nugis quibusdam argumentum adsertionis adsumis? nam si de animalibus adsumptae huiusmodi morum proprietates caeli motibus inprimuntur, et ipsum uidetur bestialis naturae potestati esse subiectum, ex qua causas uitalis [*]( F ) substantiae, quas hominibus inpertiret, accepit. quod si hoc abhorret a uero, multo magis illud ridiculum, ueri eos subsidio destitutos hinc fidem suae disputationis arcessere.

deinde illud consideremus, quod planetas ea signa adpellant, quorum motibus formari adserunt uitae nostrae necessitates. siue igitur, ut nomen sonat, semper uagentur, siue, ut ipsi dicunt, quod cito motu ferantur, et decies milies in diem aut, si hoc incredibile uidetur, multiplicem speciem innumera sui conuersione commutent, fide caret quod tam uago sui errore et tam celeri motu fixam nobis atque inmobilem uiuendi [*]( 70 A ) horrens sortemque decernant. ferunt tamen non esse aequales omnium motus, sed aliorum celeriores. aliorum tardiores esse circuitus, ut in eadem hora et uideant se frequenter et frequenter abscondant, dum aliud ab alio praeteritur. [*]( 16 Bas. 132 B-D (56 A-C). ) [*](1 eiusmodi Π huiusmodi N 2 fulgit U (-et m2) M\' 3 descindit C (corr. m3) discendit G (carr. m2) laboriosius G laboriosus P patientis n patientes G m2 eet. 4 ad sumendum iugum 11 et adsuetum iugo N Õ seruitute II subdat acripai subdentem n?t\'3f\'3f\'S\' et 9t (m2 subdens) sumittit B 6 scorpios MS sua II in sua N 10 adfumte C adsumtae P et (corr. m2) G 14 aborret CV et (corr. m2) G aborta P eos N eo n 19 cito CGP concito V N decies N\' et m2 B decem B ml cet. diem n et (m e.r)).) M die eet. 20 credibile II 25 ora CP )

124

Aiunt autem plurimum referre utrum ortum generationis benefica signa uideant an malèficamalefica et noxia et in eo natiuitatis esse distantiam, quod benefici signi aspectus plurimum conferat, malefici et noxii plurimum noceat. sic enim eadem [*]( B ) signa, quae uenerantur, adpellare consuerunt; necesse enim habeo eorum uti nominibus quorum utor adsertionibus, ne ignorata magis quam uacuefacta atque destructa sua argumenta commemorent. itaque cum illum uagum celeremque motum non queant conprehendere, saepe fit, ut per illam puncti et momenti incomprehensibilis subtilitatem ponant benefici signi aspectum, ubi grauis atque nocituri incurrat [*]( c ) offensio. et quid mirum si homines luduntur, ubi signa innoxia blasphemantur ? quae si sui natura noxia esse creduntur, deus ergo summus arguitur, si fecit quod malum est et fuit inprobitatis operator: si uero ex sua uoluntate putantur adsumpsisse quod noceat insontibus et nullius adhuc facinoris pessimi sibi consciis, quibus poena ascribitur antequam culpa, quid tam inrationabile, quod etiam inrationabilium bestiarum excedat inmanitatem, ut usus fraudis aut gratiae non meritis hominum [*]( D ) deputetur, sed signorum motibus deferatur? nihil, inquit, ille deliquit, sed noxia eum stella conspexit. Saturni ei sidus quaerunt: auertit se paululum et aerumnam abstulit, crimen absoluit.

sed haec eorum sapientia telae araneae comparatur, in quam [*]( 13 cf. Procop. Gaz. 93 B 23 Bas. 132 B (55 E, 55 A); cf. Stob. Flor. LXXXII 15 ) [*]( 1 ortum Oni. M, in mg. m2 S generationis eVB et G m2 generationes G m1 P generati N\'MS 5 consueuerunt V Carn. 6 uti nominibus G m2 MS nt in homini W\' (h 8. u.) B ut in omnibus G m1 cd. 7 uacuefacta P te 8. fl. m2) uoce facta G (corr. m2) 11 incurrat C (t in ras.) 12 post si add. ibi N\' et 8. fl. m2 B, post homines 8, sed eras. homines 0 (es ex ia m3) inluduntur M 18 ei sui scripsi sibi e (b ex u m3) sui PVB sua G si N\'MS 15 inprouitatis CP adsumsisse CGP 21 delinquit CP et (n expo m2) G 22 abstullit (1 pr. del.) CG ab se (a se 9t) abstulit N\' et B (isa quo erumpnam ab ae m2 in rM. min spatii) et crimen N\' aboleuit N\'MS 28 haec om. n (ταῡτα fJlv αὺτω̃ν ta σοϕὰ BaB.) thelae CP et (h exp.) G qua n )

125
si culex aut musca incidit, exuere se non potest, si uero ualidiorum animantium ullum genus incurrisse uisum est, pertransiuit et casses rupit infirmos atque inanes laqueos [*]( E ) suam. talia sunt retia Chaldaeorum, ut in his infirmi haereant, ualidiores sensu offensionem habere non possint. itaque uos, qui ualidiores estis, cum uidetis mathematicos, dicite: telam araneae texunt. quae nec usum aliquem potest habere nec uincula, si tu non quasi culex aut musca lapsu tuae infirmitatis incurras, sed quasi passer aut columba casses inualidos praepetis uolatus celeritate dissoluas. etenim [*]( F ) quis prudentium credat quod signorum motus, qui ad diem saepe mutantur et multipliciter in se recurrunt, insignia deferant potestatum ? nam si ita esset, quantae ad diem regalium natiuitatum his figurae! cottidie ergo reges nascerentur nec regalis in filios transmitteretur successio, sed semper ex diuerso statu qui ius his adquirerent potestatis orerentur. quis igitur regum genituram filii sui colligit, si ei debeatur imperium, et non proprio successionem regni in suos transcribit arbitrio? legimus certe quod Abia genuit Asaph, Asaph genuit Iosaphat, sui genuit [*]( 9 Psalm. CXXIII 7 LIIII 7 11 Bas. 188 AB (56 DE) 18 cf. Procop. Gaz. 93 C 19 Matth. 1, 7 sq. ) [*]( 1 culix C (-ex m3) G (-eI m2) V cadit V inciderit 21M\'S 3 ut (8. et) M rumpit II (m expo G) N\' infirmus C (-os m3) 4 caldeorum CGP chaldeorum (h s. u.) V 6 uos (8. fl.) qui (ui in ras.) (f uideritis N\' et (ri in mg. m2) S 7 dicite C (i alt. ex e m3) thelam CP et (h exp.) G texnnt N texerunt P et ml CG texuerunt C na3 G m2 V nec usum ... mercator (p. 126 u. 19) om. G (in mg. ※) 8 nec in uincula CPV culix CV et (-eI m2) P muscam CP 9 labsum CP lapsam VM et m2 N 10 praepetitis (ti pro eras.) CP praepeti V 12 recurrunt C (re s. u.) defernut CPV 14 exprimerentur N\' exprimuntur eet. 16 quibus (Otn. ius) CPVB imperiales .. potestates CPVB adquirerent C (re pr. s. u.) 17 orerentur VUM\' et m1 CP orirentur C m3 P m2 eet. 19 suos σα suorum V suo eet. 20 asaph. et asaph N iosapath p1\'. loco C iosaphat. et iosaphat N )
126
Ioram, Ioram genuit Oziam, et reliqua omnis usque ad [*]( 71 A ) captiuitatem per reges generis pariter et honoris ducta successio est. numquid quia reges fuerunt, signis caelestibus formandos motus suos imperare potuerunt? quis enim hominum potest in his habere dominatum?

deinde si ad necessitatem genitalem, non ad instituta morum actus nostri factaque referantur, cur leges propositae sunt, iura etiam promulgata, quibus aut poena inprobis decernitur aut securitas defertur innoxiis? cur non uenia [*]( B ) datur reis, cum utique, ut ipsi aiunt, non sua uoluntate, sed ex necessitate deliquerint? cur laborat agricola et non magis expectat, ut inelaboratos fructus priuilegio suae natiuitatis inuehat receptaculis horreorum ? si ita natus est, ut ei diuitiae absque opera affluant, utique operiatur, ut sibi spontaneos reditus sine ullo semine terra parturiat, non uomerem aruis imprimat, non cnruae manus falci admoueatadmoneat, non legendae [*]( c ) uindemiae subeat expensam, sed ultro ei in omnes serias iiuentiafluentia uina fundantur, sponte ei oleum nullis inserta caudicibus siluestris oleae baca desudet. nec diffusi aequoris transfretator periculum propriae salutis sollicitus mercator horrescat, cui otioso potest quadam, ut aiunt, sorte genitali diuitiarum thensaurus inlabi. sed non haec est uniuersorum sententia. [*]( 5 Bas. 138 BC (56 E, 57 AB). cr. Philo de prouid. 180 sq. 15 Uerg. Georg. I 508 ) [*]( 1 ioram. et ioram N odiam C (oziam m3) P ochodiam V 2 regis CPV 4 motos C hominum om. N\' 5 genitale CPV 7 poenam probis C (et corr. m2) P 9 adiunt C (d eras.) P 10 delinquerint C (n exp.) P delinquernnt M et tcorr. m2) S 11 expecta*t C inelab?ratus CPY priuilegio C (p ex b m3) 12 inueniat CPV 13 absque V aque CP adque QI atque eet. opera CP et ml B opere V opes B m2 UM\'MS, om. U\' fluant CPV et ml B operiatur MB opperiantur S (p alt. a. u. m2, n eras.) operatnr CPVUM\' opera 9t\' spontaneas C at (o T s. a alt.) B 14 reditos C (v m3) terram C aomerem C (uom in ras.) 15 impremat C (corr. m3) manum.\' in ras, m2 falci B falcis U\' (s eras.) eet. 16 ei ex ea B, s. u. m2 MS series C et (a 8. e alt.) P seriens V 17 uino C 18 transrretatur VN\' et (-or m2) B 19 orrescat II (horr. m2 G) 21 thensaurus C thesaurus cd. inlabi.. G (de ut uidetur eras.) sententiam C )

127
denique inpiger depresso aratro terram scindit agricola, nudus arat, nudus serit, nudus sole feruenti tostas aestu in area [*]( D ) terit fruges, et negotiator inpatiens sui euris intuto plerumque nauigio sulcat mare. unde inportunitatem eorum temeritatemque condemnans propheta ait: erubesce, Sidon, dixit mare, hoc est : si pericula uos non mouent, uel pudor conprimat, uerecundia confundat. erubesce, Sidon, in qua nullus uirtuti locus, nulla salutis cura, nulla iuuentus pro excubiis patriae bello dedita suum exercita, sed omnis sollicitudo de quaestu, omne studium mercaturae. semen [*]( E ) inquit mercatorum sicut messis. quae autem merces homini Christiano, si non ex uoluntate, sed ex necessitate curas suas et opera componit?

ubi enim decreta necessitas, ibi inhonorata industria. multa diximus, plura nolumus, ne quis [*]( F ) ea quae a nobis de illorum adsertionibus usurpantur ad refellendum, ad cognoscendum adsumpta arbitretur. nam quae suum risimus ea senes commemorare qui possumus? nunc ad ea quae secundum lectionem supersunt dirigamus stilum.

Sint inquit luminaria in signa et in tempora et in [*]( 72 A ) dies e his annos. de signis diximus, tempora autem quae sunt nisi mutationum uices, hiems, uer, aestas atque autumnus ? in istis igitur temporibus aut uelocior est transitus solis aut tardior; alia enim praestringit radiis suis, alia inflammat caloribus. itaque cum sol meridianis partibus inmoratur, hiemps \' nobis est. nam cum sol longius abest, terra rigescit gelu, stringitur frigore et plurima noctis umbra terras operit, ut [*]( 1 Uerg. Georg. I 45 et 299 2 Uerg. Georg. I 298 5 Esai. 23, 4 10 Esai. 23, 3 17 Bas. 133 D, 186 A (ó7 B-D) 19 Gen. 1. 14 Isid. de nat. rer. 7, 1 sq. ) [*]( 1 agricula CU\' 2 arat C (a pr. in Tas.) serit C (s s. u.) fernente VN\'B arei C (a et A in ras.) P aream (m del. m2) G S intuto UU\'M in toto VSB in toto G (in expo m2) cet. 5 ait in mg. m1 0 ..erubesce C 9 eIcita n exercitata S (ta m2 in mg.) 12 xpiano C (a 8. U. m3) 13 decreta fiB directa eet. 16 recognoscendum N1 17 pueri risimus N pueris simus C et ml G pueri sirous V pueri sciuimus G m2 )

128
multo prolixiora sint noctis spatia quam diei. hinc causa oritur, [*]( B ) ut hibernis imperialis nimia uis niuium pluuiarumque fundatur. cum uero ex meridianis decedens partibus super terram redit, noctis ac diei exaequat tempora et quo magis moras suis adiungit cursibus, eo paulatim temperiem aeris huius reducit et reuocat aurarum clementiam, quae fouens omnia repetendos cogit in partus, ut terra germinet ac resoluta sulcis semina reuiuescant, insignibus arbores, ad perpetuitatem quoque [*]( C ) conseruandi generis eomm quae uel in terris sunt uel aquis gaudent annuis fetibus successio propagetur. ast ubi ad aestiuas conuersiones in septentrionem se subrigit, spatia diurna producit, noctes uero artat ac stringit. itaque quo magis usu assiduo aeri huic copulatur atque miscetur, eo amplius aerem ipsum uaporat et terrarum exsiccat umorem et adolescere facit semina et tamquam in sucos uiriles maturescere poma siluarum. tunc quia flagrantior est, minores umbras [*]( D ) facit in meridiano, quoniam ex alto hunc inluminat locum.\' unde et synagoga dicit in Canticis canticorum :

adnuntia mihi, quem dilexit anima mea. ubi pascis, ubi manes in meridiano, ne forte fiam circumamicta super greges sodalium tuorum, hoc est: adnuntia mihi, Christe, quem dilexit anima mea. cur non potius (quem diligit)? sed synagoga nostri, ecclesia diligit nec umquam [*]( 11 Isid. de nat. rer. 7, 3 18 Cant. 1, 7 ) [*]( 1 noctis spatia quam diei N\' diei spatia quam noctis eet. in G m2 in mg. sup. post sint haec add..) noctis spatia quam diei. rursus cum sol propius ad breoior umbra terras operit. ut longiora sint 2 et hibernis (om. ut) C 3 decidens C (corr. m3) GP 4 et quo N et m.2 GV ∗∗quo C aequo P dequo G ml equo V ml 8 reuiuiscant C (i alt. ex e) G m2 VMB reairescant N\' (om. uirescant) 9 aquis N\' in aquis S lin up.) cet. 10 fletibus C (1 eras.) ast eras. C 11 conuersionis C aeptentrionem C (o in ras.) 12 procedit C et adstringit N\' 14 aerem II et aerem N umorem U\'M humorem eet. et adolescere Isid., et om. libri 16 tunc IIB et m2 S tum S 7111 cd. 18 synagoga GU sinagoga eet. 19 pasces C et (corr. m2) GP 20 meridie C m3 fiant 11 fiar N\' 21 gregis C )

129
circa Christum suum mutat adfectum. ubi inquit nostri, ubi manes in meridiano. sequi te cupio quasi alumna, [*]( E ) quae quasi copulata ante retinebam, et greges tuos quaerere, quia amisi meos. in nostris pascis, in ecclesiae loco, nostri resplendet, ubi fulget iudicium sicut meridies, ubi umbra non cernitur, ubi maiores dies sunt, quod eis sol iustitiae tamquam aestiuis mensibus diutius immoretur. denique dies domini non est breuis, sed magnus, quia scriptum est: donec ueniat dies domini magnus. unde et Iacob ait: omnes dies uitae meae quos ago, breues [*](F )et maligni; est enim maligna lux dubia. ergo dies breues dubiae lucis sunt et umbrosi. dies magni sine umbra sunt, ut plurimi in aliquibus locis feruentioribus usu exemploque cognorunt. synagoga itaque in diebus breuibus et malignis, indicii typum plerumque Iacob in persona sua exprimit uel populi huius, umbram habebat plurimam, quae solem iustitiae non uidebat et uidebat illum non ex alto supra caput suum, sed ex meridiano indicii, quando hiems indicio erat. ecclesiae autem dicitur: hiems abiit, indicium sibi: flores uisi sunt in terra, tempus messis aduenit. [*]( 73 A ) ante aduentum Christi hiems erat, post aduentum Christi flores / praesaepibus ueris et messis aestatis. ex meridiano ergo et ex minimum- \' tium conuersione illum inluminantem uidens obumbratur. populus autem gentium, qui erat confusionis, gentiles, qui sedebant in tenebris, lucem uiderunt magnam ; qui sedebant in regione umbrae mortis, lux orta est illis, magna lux diuinitatis, [*]( 5 Psalm. XXXVI 6 6 et 16 Malach. 4. 2 9 locI 2, 31 10 Gen. 47, 9 19 Cant. 2, 11 sq. 25 Mattb. 4. 16 Esai. 9, 2 ) [*]( 1 pasces C et (corr. m2) P pascis G (-es m2) 4 pasces C (-ia m2) P pascis hoc est in N 6 sunt dies N\'B 8 quia ... magnus om. C 10 quo C 12 magni VN maligni C(?JP 14 cognorunt CMS cognouerunt c<<. 15 tipum CFIK 16 huius 11 eius cet. plurimam N primam CG et (-um m2) P, pturimam...non uidebat OMt. V 17 super GN\' 18 illi om. N\' 22 uiris C (uisę m3) 24 in confusione (e fj: is m2) Jf6\' gentiles GPF et m2 SB gentilis SB m1 ce<. 25 sedebant pr. n (n eras. C) B sedebat cet. 26 regionem C (m eras.) GP ) [*]( XXXU. Ambr. part 1, fase 1. ) [*]( 9 )
130
quam nulla umbra mortis interpolat. ideo ex alto inluminat, quia [*]( B ) et hoc candore est dicente ceris: in quibus uisitauit nos oriens ex alto inluminare his qui in tenebris et in umbra mortis sedent. est sane et aliqua salutis umbra, non mortis, ut est potius: sub umbra alarum tuarum proteges me, umbra quidem, quia corporis est, umbra, quia crucis, sed umbra salutis, quia in ea erat peccatorum remissio et rescuscitatio mortuorum.

Exemplum ergo possumus capere, quia hiemales dies breues, [*]( c ) sed umbras maiores habent, aestiui dies maiores, sed umbras minores habent. medio quoque die minor umbra quam uel in principio est diei uel fine, et hoc apud nos in parte occidentis. ceterum sunt qui melius duos totius anni dies sine umbra fuerint in partibus meridianis, eo quod solem habentes super uerticem suum undique per circuitum inluminentur, unde et ascii graece dicuntur. amplius etiam ferunt sic e regione ex alto fieri solem, ut per angusta puteorum aquam quae in profundo est grauius refulgere. esse autem [*]( D ) dicuntur in meridiano qui amphiscii uocantur, eo quod umbram ex utroque latere transmittant. umbra enim e regione solis ambulantibus pos tergum est, ut puta si contra orientem pergas, matutinis horis, si contra meridianam plagam contendas, medio die, si contra occidentem, in occasu diei. extribus igitur partibus illa tibi sol obuius, ex oriente, ex meridiano, ex occidente. mane et sero pos tergum est, meridie quoque [*]( 2 Luc. 1. 78 aq. 5 Psalm. XVI 8 7 Luc. 1, 77 9 Bas. 136 BC (57 E, 58 A) ) [*]( 1 ideoque MSB 2 in quibus... alto in mg. inf. m1 <7 4 salus 11 6 proteges C et G (a eras.) P protege cet. quidem N\'MS et s. t*. m2 B uidimus C nidemQa ce<. est N\' et s. M. m2 B et 11, OM. JfN 7 in ea erat MSB inter erat fINI 10 sed jpr. n et N 14 habentis C 16 dicuntur graece N 19 amfiscii N\' et m2 B (in quo quia amSacii, am s. M. m2) anfiscii cet. umbra CPF 20 utraque C 21 pos GM\'M post C (t in ras.) ce<. 23 occasum n 25 pos tergum M\'MS potest ergum F post tergum C (t alt. s. M. m1) M<. )

131
a latere, at uero a septentrione numquam est sol et ideo [*]( E ) umbra, si contra septentrionem dirigas siue mane siue sero siue meridie, non potest esse pos tergum. soli sunt enim in hoc quem nos incolimus orbe terrarum circa meridiem positi qui in australem plagam uideantur umbram transmittere. hoc autem illa dicitur summo aestu, cum ad aquilonem sol dirigit. postea nos autumnus excipiens infringit quidem aestuum magnitudinem, sed paulisper relaxato ac deposito calore per temperiem medii moderaminis sine fraude nos [*]( F ) atque ulla noxia flatibus tradit hiemalibus.

sint inquit etiam in dies, ut non faciant dies, sed ut in eis habeant principatum, ut ortum diei uberiore sol inluminet gratia, ut per totum diem designandi eius habeant, potestatem cursus sui munere. sic accipiunt nonnulli quod ait propheta: solem in potestatem diei, lunam et stellas in potestatem noctis, <cum)- circumferant lumen. in annos quoque ordinati sunt illa et luna: luna per tricenos dies [*]( 74 A ) duodenis uicibus suum cursum illa consummat annum secundum Hebraeos aliquibus diebus adiectis, secundum Romanos bissexto semel intra quadriennium unius diei adiectione celebrato. solstitialis quoque annus est, cum sol eipletoexpleto per omnia signa circuitu in id, unde principium cursus sui sumpsit, intellegibiles; annua enim fertur ei totius spatii esse perfunctio. [*]( 10 Baa. 137 AB (58 BC) 15 Psalm. CXXXV 8 sq. 17 Isid. de cat. rer. 19, 2 ) [*]( 1 ad uero CGPU\' aduerso UM\' at uero (in mg. m2 aduerao) B aeptentrinione 0 aeptentnong G (6 fa: e m2) N\' 2 septentrinionem C 3 post tergum NjB soli F (i er<M.) Zf<S\' 6ol cet. 10 noxa B noxia C (i Mp. m2) 9t (i m2 in faa.) 12 hortum CP 16 cum addidi circamferant (n s. u. m2) CF, (ant a. M. m2) M circumferunt N\'S post circumferaQt odd. enim N (eras. JB) 17 luna aj<. om. 11 trecentoa F tncentoB (t o/t. eras.) S 18 conficiens N sufficiens n perficiens Iaid. 19 aiectis C adiectis (d s. M.) GPV 20 quadriennium aenpM quinquennium C (n alt. s. M. m2) M< in quadriennio IBid. 21 solistitialis CC-P (hi i pro eras.) JVM 23 sumsit C annuae C ) [*]( 9* )

132

Fecit ergo deus haec duo luminaria magna — possumus [*]( B ) accipere non tam aliorum comparatione magna quam suo [*]( c ) munere, ut est caelum magnum et mare magnum; nam et magnus sol, qui conplet orbem terrarum suo calore uel luna suo lumine nec solum terras, sed etiam aerem hunc et mare caelique faciem —, quae in quacumque parte fuerint caeli dilexit omnia et aeque spectantur a cunctis, ut ea tamquam suis tantum regionibus inmorari et sibi tantum adesse atque lucere singuli populi credant, cum similiter luceant uniuersis, ut nemo his propiorem alium quam ipse est[*]( D ) arbitretur. exemplum magnitudinis eorum euidens. quod omnibus hominibus orbis lunae idem uidetur. nam etsi interdum augeatur lumen eius atque minuatur, tamen eadem nocte qualis mihi adparet talis et omnibus. nam si longe positis minor uideretur, propius constitutis maior refulgeret, proderet angustiarum et exiguitatis indicium. etenim reliqua alia longe positi minora arbitramur, propius contuentes maiora sibi. quo magis finitimus fueris, eo tibi eius rei [*]( E ) quam ipsum magnitudo cumulatur. solis radius nulli propior, nulli longinquior est; similiter et lunae globus aequalis est omnibus. similis sol et Indis et Brittanis eodem momento uidetur, cum oritur, nec cum mergitur in occasum, minor adparet orientalibus quam occidentalibus nec occidentalibus, cum oritur, inferior quam orientalibus aestimatur. quantum distat inquit oriens ab occidente! haec inuicem sibi distant, sed sol[*]( F ) [*]( 1 Bas. 137 CD (58 DE, 59 A) 19 Bas. 140 A (59 B) Isid. de nat.rer.16.1 24PsaIm.CH12 ) [*]( 1 ergo deus duo haec N ergo haec deus duo C(?P deus ergo duo (oMt. haec) V 3 et mare magnum OM. C 4 sol. C 7 aeque N1 haec quae MS eaque njB 9 laceri C luceant N luceat J! 10 propiorem VMSB propriorem શ\'alt. eras.) cet 15 refulgeret et m 17 positi C (i pro ex t) 21 sol* C brittania Gશ M Isid. brittanue C m1 britannua V brittannis C m2 PB et (t pr. s. M.) M britannis SL? 22 mergitur 11 mergit B mj uergit B M<8 ce<. 23 orientalibus B in mg. m2 Diu. Uind., om. cet. 25 ab occasu Isid. )

133
a nullo distat.

nulli praesentior, nulli remotior est. neque te moueat quod tamquam cubitalis tibi orbis uidetur solis, cum oritur, sed considera quantum intersit spatii inter solem et terras, quod aspectus nostri infirmitas sine magno sui non potest transire dispendio. caligat aspectus noster: numquid sol caligat aut luna.? angustus noster obtutus: numquid ideo angustiora efficit quae uidentur? species minuitur, non magnitudo detrahitur. neque enim infirmitatem [*]( 75 A ) nostrae passionis passioni luminarium debemus ascribere. mentitur noster aspectus; noli ergo fidele eius aestimare indiciumiudicium, sed caelestium minor spectaculi figura, non sui forma. de summo uertice montium si subiectum oculis tuis campum spectare desideres atque illic armenta pascentia, nonne formicarum similia corpora iudicabis? si mare spectes e specula aliqua scriptum, nonne tibi nauium maximae inter caeruleos fluctus uela candentia refulgentes uelut columbarum uolantium [*]( B ) speciem eminus ponto uidentur obtexere? quid ipsae insulae, quae mare scriptum, terrarum arua diffundunt, quam angusto aestimantur fine concludi, quemadmodum rotunda apparent de asperis, spissa. de raris! has ergo infirmitates uisus tui pende, et eorum quae astruimus fidem ex te ipso arbiter iustus arcesses.

sed uis magnitudinem solis non solum oculo mentis, [*]( c ) sed etiam corporis aestimare ? considera. quanti stellarum globi axem caeli uideantur intexere et innumeris insignire luminibus, non queunt tamen tenebras noctis et caeli nubila detergere. simul ut sol ortus sui signa praemiserit, omnes stellarum ignes sub unius luminaris fulgore uanescunt, aperitur aer [*]( 2 Baa. 140 B-D (59 B-E) Isid. de nat. rer. 16, 2; cf. Cic. Acad. n 82 de fin. I 20 22 Baa. 141 AB (60 AB). ) [*]( 8 infirmitatem GB infirmitate C (-ti m3) PV inSrmitatis cet. 9 pa.ssionis IIB passiones cet. 10 eius VN eos CGP 11 sed C ai (s. m2 fit) Brux. sit cet. 13 desideras S 14 expectes 11 e M Brux. Carn., om. cet. 16 uolitantium N 17 ponto II posito N ISdiSfundunt] diffidunt શ\'diffidunt ed. Rom. 20 perpende શM\'B 22 arcesses MS arcessia 11 accersi N1 accerais B si uis a 24 insignise C\' 25 non. C 26 praemiserat C 27 uaniscunt (corr. m2) CGP )

134
caelique facies purpurascenti rubore perfunditur. adhuc spirans exordium et iam momentaria celeritate pleni luminis micat splendor et surgentis solis praeuia aura dulcis aspirat. dic [*]( D ) mihi quaeso, nisi magnus esset orbis, quomodo magnum posset orbem inluminare terrarum?

quid autem de tanto loquar temperamento et moderamine conditoris, qui eam mensuram salubribus solis deriuata, ut neque uapor eius igneus. ut uidetur, terrarum uenas rerumque species infusus exureret neque iterum per tanta mundi spatia refrigeratus nullum teiristerris semen caloris inoleret, sed ieiunam atque inopem fructum derelinquens ad nullam fertilitatis gratiam [*]( E ) uaporaret ?