Exameron
Ambrose, Saint, Bishop of Milan
Ambrose. Sanctii Ambrosii Opera, Pars Prima (Corpus scriptorum ecclesiasticorum Latinorum, Volume 32.1). Schenkl, Karl, editor. Prague; Vienna; Leipzig: F. Tempsky; G. Freytag, 1896.
Discedente aqua conueniebat ut species terrae daretur et [*]( E ) gratia, ut inuisibilis et inconposita desineret esse. nam plerique etiam hoc dicunt esse inuisibile quod speciem non habet et ideo accipiunt terram inuisibilem fuisse, non quia uideri non [*]( 1 Bas. 93 B (39 D) 4 Bas. 93 C (39 D) 11 Bas. 93 C (89 E) 16 Matth. 8, 26 Luc. 8, 24 ) [*]( 1 choro C (ro ex ri) choro. V ymnis CGPS 5 ingredientis MS et m2 GB ingredientes C m3 ingrediens ml CGB cet. 7 stridet MS et m2 UM\' 11 nobis Diu. (n ex u) uobis eet. dominus illa VN successum GV successQ* 81 flamine scripsi flamina MS flumina cet. propero scripsi properi C ml prospero C m3 V et (ro ex ra) B prosperum GPAM1 prosperorum WMS 12 totum C ml (tuto m3) toto G (corr. m2) M\' portum (m exp. m3) CP 13 ferre non possumus II, fort. nos possumus 16 gubernatorg C (torê in ras. minoris spatii) 18 et pr. om. %M\'SB 19 et om. 81 \'MS in om. 81M\', per B 20 discindente C (corr. m3) 21 gratiam C (m eras.) desineret C (de m3 ex dis, ut uidetur) 23 uideri C (ri ex re) )
audiamus uerba ueritatis, quorum series salus est audientum. prima enim illa uox dei singulis creaturis inpertita gignendis lex naturae est, quae terris in omne aeuum remansit, futurae successionis datura praescriptum, quemadmodum uel generandi uel fructificandi in reliquum usus adolesceret. prima itaque germinatio est, quando nascentia uidentur erumpere, deinde [*]( 43 A ) cum eruperit et profecerit germen, fit herba; herba quoque ubi paululum processerit, fit faenum. quam utilis, quam uehemens uox: germinet terra herbam faeni, hoc est ipsa per se germinet terra, nullum alterius quaerat auxilium, non cuiusquam indigeat ministerio.
solent enim plerique dicere: nisi clementior solis calor tepefecerit terras et quodam modo radiis suis fouerit, non poterit germinare terra. et propterea gentes[*]( B ) diuinum honorem deputant soli, quod uirtute caloris sui terrarum penetret sinus sparsaque foueat semina uel rigentes gelu uenas arborum relaxet. audi ergo deum uelut hanc uocem emittentem: conticiscat ineptus sermo hominum, qui futurus est, facessat uana opinio. antequam solis fiat luminare, herba nascatur, [*]( 5 Gen. 1, 11 Bas. 93 D (40 A) 8 Bas. 96 A (40 AB) 18 Bas. 96 AB (40 C) ) [*]( 4 ut CPUM\'MSB et G (ut m2) nĮ\' 8 audientium N 10 omnem C (m eras.) GP 12 adolisceret corr. m3 C m2 GPS& 14 proficerit (profecerit B) et erumperet (erumperit, m eras. B) N\'B proficerit C (corr. m3) P proficeret G (corr. m2) 15 paulolum C (v 8. 0 m3) P (lo 8. u.) N\' paululum cet. processerat C (corr. m3) adoleuerit N\'B 18 cUtiusquam C fort. solent autem 19 quodad C quodad GP et (in quibus modQ) VWM\' 20 fouerit C (0 post add.), om. V 24 conticescat C m3 U et 2(1 m2, VMSB conticiscant G (n del. m2) facessat uana C (t 8. ras. et u m3) )
iunior est herbis, iunior faeno.
et forte miretur aliqui, cur prius pecori pabulum quam [*]( D ) cibus homini sit creatus. in quo primum profundum dei debemus aduertere, quod etiam minima quaeque non neglegat, [*]( E ) sicut in euangelio sapientia dei dicit: respicite uolatilia caeli. quoniam non serunt neque metunt neque congregant in horrea, et pater uester caelestis pascit illa : nonne uos pluris estis illis? cum enim illa pascantur dei gratia, nemo sibi debet de sua industria et uirtute blandiri. deinde quia simplicem uictum et naturalem cibum reliquis cibis debuit anteferre. hic enim sobrietatis est cibus, reliqui deliciarum atque luxuriae, hic communis omnibus animalibus cibus, ille paucorum. exemplum itaque frugalitatis, [*]( F ) magisterium parsimoniae est herbae simplicis uictu holerisque uilis aut pomi contentos esse omnes oportere, quem natura optulit, quem liberalitas dei prima donauit. ille salubris, ille utilis cibus, qui morbos repellat, qui resecet cruditates, nullo hominum partus labore, sed diuino effusus munere, sine satione fruges, fructus sine semine, tam dulcis et gratus, [*]( 8 Bas. 96 B (40 D) 11 Matth. 6, 26 19 Bas. 96 C (40 D) ) [*]( 2 conualiscat (corr. m2) CIIW 4 terram N\'B et (corr. terras) M 5 usuum P et (u tert. eras.) CG 7 est postea add. G 8 mirentur\' CPM (hi m2) N\'B aliquis C (a s. «. eras.) et (s s. 11. m2) GS cur nMSB quod N\' pecori C (o ex u m3) 14 pluris (i ex e) CGWMB plures PF21 pascuntur GVU\'M et ml S (a m2 in mg.) 20 olerisque II 21 contemptos C (corr. m2) V contemptus G (corr. m2) P contentus UM\' omnis G (-es m2) 23 utilis G (uti in ras.) cruditates MS crudelitatis ml CG crudelitates m3 C m2 G cet. (el eras. 91\') 24 partus N\' (paratus 91 m2) B operatus C m3 S operatur M m1 opertus C ml Mm2 cet. 25 fruges C (e ex i m3) semine C (e pr. ex i m3) tam s, et m2 91 )
Quid autem creaturae huius adtexam miraculum et sapientiae [*]( 44 A ) operatricis exprimam argumentum ? in hac enim germinum specie et illo uirentis herbae munere imago est uitae humanae et naturae condicionisque nostrae insigne quoddam spectatur et speculum elucet. illa herba et flos faeni figura est carnis humanae, sicut bonus diuinitatis interpres organo suae uocis expressit dicens: clama. quid clamabo? omnis caro faenum et omnis gloria hominis ut flos faeni. aruit faenum et flos decidit, uerbum autem domini manet [*]( B ) in aeternum. dei sententia uox humana est. deus dicit: clama, sed in ipso Esaia loquitur. ille respondit: quid clamabo? et tamquam quid loqueretur audisset adiunxit: omnis caro faenum. et uere; uiret enim gloria hominis in carne quasi faenum et quae putatur esse sublimis exigua quasi herba est. praematura ut flos, caduca quasi faenum germinat uiriditatem in specie, non in fructu soliditatem, hilarioris uitae quasi flos praetendens rigenti, breuiore [*]( C ) spatio occasura sicut herba faeni, quod priusquam euellatur arescit. quae enim firmitudo in carne. quae salubritas potest esse diuturna?
hodie uideas adulescentem ualidum, pubescentis aetatis uiriditate florentem, grata specie suauique colore: crastina die tibi faciem et ora mutatus occurrit et qui pridie tibi lautissimus decorae formae uisus est gratia alio die miserandus apparet aegritudinis alicuius infirmitate resolutus. [*]( D ) [*]( 4 Bas. 97 C (41 D) 9 Esai. 40, 6-8 22 Bas. 97 CD (41 DE) 24 Uerg. Aen. I 658 ) [*]( 1 uolnmtate C (corr. m3) uoluntati GF&M\' ad eras. C 2 mensis C 4 argumentum exprimam N hoc n (hac m3 C) 8 uocis C (i ex e) 18 post germinat add. uita II (uitae C m3) MSB uiridi- ▼ tatem (<li s. u.) m3 C m2 P 19 iocunditatera M 22 pubescent€ G i pubescentes PM 23 uiriditate IIB uirtute N\'MS suauique DB suaui N\'MS 24 faciem U m2 Atr. Uind. facie cet. ore M m2 S occurrit N\'S occurret cet. 25 lautisumus M lautisaimus S, om. eel. decorus G m2 )
atque [*]( 45 A ) utinam imitaremur hanc herbam, de qua ait dominus: germinet terra herbam faeni seminans semen [*]( 4 Uerg. Aen. VII 56 5 Sall. bell. Iug. 85, 10 12 Cic. Tusc. I 34 18 Bas. 100 A (42 A) 20 fortasse respexit Ennium (uel Lucilium) A. 509 M. 24 Uerg. Aen. I 164 sq. 27 Gen. 1, 11 ) [*]( 1 cruditas M crudelitas C (s in ras. 3 litt.) S (elitas in ras. min. spatii) cet. 4 cecidit II decidit N 8 adcidentis P et corr. m3 C m2 G 9 derelinquitur C (i alt. in ras.) 10 hominum N\' 22 operis V opibus Dionysianus Maurinorum 24 euanescit C (e alt. ex i m3) scenam S scenam cet. 26 ait C ti in ras., a extra tt.) 27 terram C (m eras.) )
non[*]( c ) agnoscis opus esse te Christi? manibus suis ut legimus te ille formauit: et tu, Manichee, alterum tibi asciscis auctorem. pater deus dicit ad filium: faciamus hominem ad imaginem et similitudinem nostram: et tu, Photiniane, dicis quia in constitutiontfconstitutione mundi adhuc non erat Christus et tu, Eunomiane dicis quia dissimilis est patri filius. naninam si imago, non dissimilis utique, sed totum exprimens patrem, quem pater substantiae suae unitate signauit. pater dicit [*]( 1) ) faciamus: et tu cooperatorem negas. quod dixit pater filius fecit: et tu aequalem negas, in quo conplacuit pater.
5 Germinet inquit terra herbam faeni secundum genus. in omnibus quae dicuntur nascentia terrae primum germen est. ubi se paululum sustulerit, fit herba, postea faenum, [*](3 Act. 17, 27 sq. 8 I Cor. 9, 11 18 Gen. 1, 26 25 Mattli. 3, 17 26 Bas. 100 B (42 B) ) [*]( 6 uestrum inquit N 9 semina om. N, fort. recte 10 quae est N\'B quia MS et (a 8. w.) B 15 corporis C (m3 ex corpus) potestatem II 17 te (m2 ex et) M et Carn. Diu. asciscis CG V arciscis P adsciscis cet. 19 fotiniane libri 22 totum ex toto N\'B 26 terram C <01 eras.) )
Germinet inquit terra herbam faeni secundum genus. [*]( 46 A ) et continuo parturiens terra nouos se fudit in partus et induit se amictu uiriditatis, gratiam fecunditatis adsumpsit diuersisque compta germinibus proprios suscepit ornatus. miramur quod tam cito generauerit: quanto maiora miracula sunt, si spectes singula, quemadmodum uel iacta in terram semina resoluantur ac, nisi mortua fuerint, nullum fructum adferant, si uero fuerint quadam sui morte resoluta, in uberiores fructus resurgant. suscipit igitur granum tritici putris glaeba et sparsum cohibet occatio ac uelut materno terra gremio [*]( B ) fouet et conprimit. inde cum se granum illud resoluerit, herbam germinat grata ipsa iam species herbescentis uiriditatis, quae statim genus satiui similitudine sui prodit, ut in ipso suae stirpis exordio cuius generis herba sit recognoscas atque in herbis fructus appareat: paulatimque adolescit ut faenum culmoque pubescens erigitur et adsurgit. ast ubi se geniculata iam spica sustulerit, uaginae quaedam futurae frugi [*]( 21 Bas. 100 BC (42 BC) Uerg. Georg. I 44 ) [*]( 3 nascantnr PV et corr. m3 C m2 G 10 tritico C (ti 8. M.) 11 mileo mileum (corr. ml) CG 13 terra. C (m eras.) 14 fundit II (n eras. G) et om. N\' 15 amictum N\'MS 17 germinauerit Brux. Tell. sunt miracula MS 20 si uero ... resurgant om. II 21 snscepit n (suscipit C m3 G m2) 91 (corr. m2) M\' putria N\'B et (rn2 ex putres) MS nutrix TI, cf. Uerg. Georg. I 44 gleba S gleba eet. 23 illum II 25 in om. II ) [*]( XXXII. Ambr. pars 1, faac. 1. ) [*]( 6 )
quid dicam quemadmodum clementia dei humanae prospexerit utilitati? faeneratum terra restituit quod acceperit et usurarum cumulo multiplicatum. homines saepe decipiunt et ipsa faeneratorem suum sorte [*]( E ) sinuatos, terra fidelis manet et si quando non soluerit, si forte aduersata fuerit frigoris inclementia aut nimia siccitas aut inmensa uis imbrium, alio anno superioris anni damna conpensat. ita et, quando prouentus spem destituit agricolae, nihil terra delinquit et, quando arridet, ubertas fecundae matris se in partus effundit, ut numquam ullum dispendium suo inferat creditori.
Quae uero species pleni agri, qui odor, quae suauitas, quae [*]( F ) [*]( 1 Uerg. Georg. I 92 sq. Ecl. VI 33 sq. 6 Bas. 100 D, 101 A (42 DE) 12 Bas. 101 A (42 E) ) [*]( 4 formate II (formate C m3) formati S (e 8. i m2) 5 tutamen.. C (ta in ras. min. spanl) nexu. C 6 quem B 7 fruges C (corr. m3) GP$LM\'B frugięs V uelut. C (ueluti ?), uelut s. u. vi2 M, om. S 8 inse II 9 sustenire C (corr. m3) 10 honeri II (h eras. C) 11 archae CP arche OV 12 laedatur aut om. N eisuatur C (s in ras.) P 14 faeneratll* C 15 restituet CP et (reatituat m2) G acciperit C (corr. m3) G (corr. m2) P usuratum CPV usuram SH (ta eay.) M\'B usurarum U\' (rum 8. iI. m2) 16 hominis C (corr. m3) faneratorem MB feneratorem cet. 19 damna C (amn in ras.) 21 in IIB om. cet. )