Expositio Evangelii secundum Lucan

Ambrose, Saint, Bishop of Milan

Ambrose. Sanctii Ambrosii Opera, Pars Quarta (Corpus scriptorum ecclesiasticorum Latinorum, Volume 32.4). Schenkl, Karl, editor. Prague; Vienna; Leipzig: F. Tempsky; G. Freytag, 1902.

Scripturi in euangelii librum, quem Lucas sanctus pleniore 11262 [*]( A ) quodam modo rerum dominicarum distinctione digessit, stilum ipsum prius exponendum putamus; est enim historicus. nam licet scriptura diuina mundanae euacuet sapientiae disciplinam, quod maiore fucata uerborum ambitu quam rerum ratione subnixa sit, tamen si quis in scripturis diuinis etiam illa quae [*]( B ) miranda illi putant quaerit, inueniet.

tria sunt enim quae philosophi mundi istius praecellentissima putauerunt, triplicem scilicet esse sapientiam, quod aut naturalis sit aut moralis aut rationalis. haec tria iam et in uetere testamento potuimus aduertere. quid enim aliud significant tres illi putei, quorum unus est uisionis, alius abundantiae, tertius iuramenti, nisi [*]( 4 I Cor. 1, 25 8 cf. Cic. Acad. I 19 11 Gen. 26, 22-24. 33; cf. de Isaac 20 sqq. ) [*]( +EXPOSITYM SCI AMBROSI IN (-SH IN mZ) LVCA EVANGELISTA (libri -V- add. m3) P EXPOSITIO SCI AMBROSI EPISCOPI ET CONFRS MEDIOLANENSIS IN EVANGLIV SECVNDVM LVCAM B INCIPIT LIB. I. AMBROSII SVPER LVCAM (f. 2r INCIP LIB PRIM SCI AMBROSU DE IOH BAPT GENERATIONE) G INCIPIT LIB PRIM\' SCI AMBROSII DE IOH BAPT GENERATIONE ErT INCIP EXPOSITIO SCI AMBROSII IN LUCA EUANGELISTA FOV et (euangelista om.) a et (in quo AD LUCAE EUANGELISTAE) L IN NOMINE DNI INCIPIT TRACTATVS SCI AMBROSII MEDIOLANENSIS EPI IN EGLO SCD LVCAM C. de a cf. praefatio 1 Scripturi... digessit om. a (litt. maxoribus et minio pictis haec uerba exarare uoluit librarius) in om. P librum (libro Oy) euangelii x libro CX unum quem 7T qui secundum lucam (om, sanctus) G 2 quodã ạḍ modo P 3 storicua G istoricus n hystoricuB ΕγΤ 4 mundanae (munda 8. u. m2) 0 ne FKV euacuat 0 (-et corr.) nV euacat F 7 qui quaerit F et (qui del.) π, (eras.) V quaerat χ 9 sit om. B 10 ratio-, nalis aBf rationabilis P (bi exp.) 0 (bi eras.) T (bi del. m2) cet.; cf. Augustinus de ciu. dei VIII4 iam om. X uetere PL et (i 8. e tert.) G uetera F neteri cet. 11 illi tres B 12 uisionis est T et tertius 00 ) [*]( 1* )

triplicem istam in patriarchis fuisse uirtutem? rationalis puteus uisionis eo quod ratio uisum mentis acuat et animi purget [*]( C ) optutum, ethicus puteus abundantiae eo quod cedentibus allophylis, quorum specie uitia corporis figurantur, uiuae Isaac liquorem mentis inuenit — purum enim profluunt boni mores et bonitas ipsa popularis abundat aliis sibi restrictior — tertius puteus iuramenti, hoc est sapientiae naturalis, quae ea quae supra naturam uel naturae sunt conprehendat; quod enim [*]( 1262 A ) adfirmatur et quasi deo teste iuratur etiam diuina conplectitur, cum dominus naturae fidei testis adhibetur. quid etiam tres libri Salomonis, unus de Prouerbiis, alius Ecclesiastes. tertius de Canticis canticorum, nisi trinae huius ostendunt nobis sapientiae sanctum Salomonem fuisse sollertem? qui de rationabilibus et ethicis in Prouerbiis scripsit, de naturalibus in Ecclesiaste, quia uanitas uanitatum et omnia uanitas quae in hoc mundo sunt constituta; uanitati [*]( B ) enim creatura subiecta est, de moralibus autem et rationabilibus in Canticis canticorum, eo quod cum animae nostrae amor uerbi caelestis infunditur et rationali mens sancta quadam societate conectitur, admiranda mysteria reuelantur.

euangelistis quoque quam putas defuisse sapientiam, quorum [*]( 3 Gen. 26, 22 11 cf. de Isaac 23, enarr. psalm. 118, 1, 3 15 Eccl. 1, 2 16 Rom. 8, 20 ) [*]( 1 ueritatem X (uirtutem mS in mg. V) rationalis aC rationabilis P (bi exp. mT) T (bi exp. m2) cet. 2 eo om. B acuet (om. et) B 3 ethicus P (in ras. ex ethinicua), C (us eras.), B (us exp.), V (us s. v. m2) et hic hos a et hic FLπ habundantiam P 4 allofilis P allophilis BCOVy 9 adfirmatur P (in quo -at) 0 et (ur a. u. m2) E ab adfirmante B adfirmate (e eras.) G adfirmat 7 (i tur 8. t) cet. et om. aG 14 rationabilibus aCjLO rationalibus cet. et om. X in] et X (in 8. et m2 F) 15 uanitatum γπΤ et (tum in ras.) C, (tatum ex tantium) E, (tum m2 ex tium) 0, (uanitantium m2) V, uanitantium P (n alt. exp.) F (aniium in ras. m3) cet. 16 in mundo est y 17 creaturae (om. subiecta est) a moralibus BCΕγΤ miralibus F mirabilibus P (i pr. et bi expuncta, sed puncta postea deleta) 0 (0 s. i pr. m2) cet. 18 rationabilibus (bi exp., sed puncta erasa) P 19 rationabili PL 20 innectitur a )

alii cum uariis generibus sint referti, singuli tamen diuerso genere praestant? est enim uere sapientia naturalis in libro euangelii, qui scribitur secundum Iohannem. nemo enim, [*]( C ) audeo dicere, tanta sublimitate sapientiae maiestatem dei uidit et nobis proprio sermone reserauit. transcendit nubes, transcendit uirtutes caelorum, transcendit angelos et uerbum in principio repperit et uerbum aput deum uidit. quis autem moralius secundum hominem singula persecutus quam sanctus Matthaeus edidit nobis praecepta uiuendi? quid [*]( 1263 A ) rationabilius illo admirabili copulatu quam quod sanctus Marcus in principio statim locandum putauit: ecce, mitto angelum meum et uox clamantis in deserto, ut et admirationem moueret et doceret humilitate hominem atque abstinentia et fide placere debere, sicut ille sanctus Iohannes Baptista his ad inmortalitatem gradibus ascendit, uestimento cibo nuntio?

at uero sanctus Lucas uelut quendam historicum ordinem [*]( B ) tenuit et plura nobis gestorum domini miracula reuelauit, ita tamen ut omnis sapientiae uirtutes euangelii istius conplecteretur historia. quid enim praecellentius ad sapientiam naturalem quam quod spiritum sanctum creatorem etiam dominicae incarnationis exstitisse reserauit? docet ergo naturalia, si creat spiritus. unde et Dauid docens sapientiam naturalem emitte inquit spiritum tuum, et creabuntur. docet [*]( 6 Luc. 21, 26, Ioh. 1, 1 11 Marc. 1, 2; cf. Mal. 3, 1 12 Marc. 1, 3; cf. Esai. 40, 3 15 Marc. 1, 6 sq.; cf. Cic. Parad. I 11, 15 20 Luc. 1, 35 23 Ps. 103, 30 (32) ) [*]( 3 enangelii qui scribitur secundum Iohannem] euangelistae iohannis PL 4 audet crf maiestate dm uidit G dei diuidit a 7 apud dum a qui P 8 moralibus (s. i moralius) r moralia G persequutus FV 10 copulatu CΕγΤ copulat. 0 copulato cet. 11 ecce inquit 0 13 hominem humilitate X (te m2 ex tg V) humilitatem C (m alt. eras.) X abstinentiae fidem X (m eras. V) 18 omnis (e s. i m2) x omnes αΒCEGγ istius om. aB conplecteretur (cte 8. u. m3) P 19 eius historia PBL 21 dicet G ergo] etiam n naturalia (a ult. in ras.) 0 naturalico F natura quod (quod in ras. m2) V 22 sapientiam cor naturale L 23 inquit om. i )

moralia in eodem libro, cum me in illis beatitudinibus docet [*]( C ) mores, quemadmodum amare inimicum debeam, quemadmodum non referire et repercutere uerberantem, quemadmodum benefacere, mutuum dare cum desperatione recuperationis et cum remuneratione mercedis; merces enim facilius sequitur non exspectantem. docuit etiam rationabilia, cum lego quoniam qui fidelis est in minimo et in maius fidelis est. quid adhuc de naturalibus dicam, quod docuit uirtutes caelorum moueri, dominum solis esse unigenitum dei filium, in [*]( D ) cuius passione tenebrae per diem factae sunt, terra obscurata est, sol refugit?

ergo omnem quem mundana sibi prudentia falso uindicat principatum sapientia uere possidet spiritalis, praesertim cum, audacius ut aliquid usurpemus, ipsa fides nostra, ipsum mysterium trinitatis sine hac triplici sapientia esse non possit, nisi credamus et illum naturaliter patrem, qui nobis genuit redemtorem, et illum ethicum filium, qui [*]( E ) patri usque ad mortem secundum hominem oboediens nos redemit, et illum rationabilem spiritum, qui rationem colendae diuinitatis et uitae regendae humanis pectoribus infudit. nec quisquam putet nos potestatis aut uirtutis fecisse distantiam, cum hac calumnia etiam Paulum possit incessere. neque enim distantiam fecit ille, cum dixit: diuisiones gratiarum sunt, idem autem spiritus: et diuisiones [*]( 2 Luc. 6, 27 3 Luc. 6, 29 4 Luc. 6, 34 sq. 7 Luc. 16, 10 8 Luc. 21, 26 10 Luc. 23, 44 sq. 17 Philipp. 2, 8 22 I Cor. 12, 4-6 ) [*]( I mirabilia a 2 debeat F et -am corr. ml 0, m2 V 3 et non EFLπ 4 recuperationis aut remunerationis et mercedis Maurini 5 ęternę post mercedis add. 8. u. it 6 docet LX etiam] enim X 7 et] etiam BEGLT maius (ori 9. us) i maiore a magnis LX 9 solis P ml FGNV solum Pm3 0 (-0 in ras.) cet. 12 sibi (eras.) uindicat P 18 audacius ut] ut audacius B et (ut s. u. et ut deinde exp.) y 14 nostra (in ras. m2) 0 nam FK continens (in ras. 8 fere lilt., quarum ultima fuit m) V 16 eth-icum (in eras.) P filium CF, om. cet. 18 rationem caelestem (deinde ras. 7 fere litt.) diuinitatis C 19 infundit AGFOT 21 haec BEGTV et (e eras.) n incesaare LX 23 ministrationum ORTV ministratorum F )

ministeriorum sunt, idem autem dominus: et diuisiones operationum sunt, idem autem deus, qui operatur [*]( F ) omnia in omnibus. operatur enim omnia et in omnibus filius, sicut habes alibi quia omnia et in omnibus Christus. operatur et spiritus sanctus, quia omnia operatur unus atque idem spiritus diuidens singulis prout uult. nulla ergo operationum distantia, nulla discretio est. ubi uel in patre uel in filio uel in spiritu sancto nulli secunda plenitudo uirtutis est.

Haec igitur diligenter, cum legimus, consideremus, ut in ipsis locis nobis possint melius elucere. qui enim quaerit [*]( 1264 A ) inuenit et qui pulsat aperietur ei. aperit sibi diligentia ianuam ueritatis et ideo praeceptis caelestibus pareamus. neque enim otiose dictum est homini quod nulli aliorum animantium: in sudore uultus tui manducabis panem tuum; his enim animalibus, quae natura inrationabilia sunt, iussu dei terra pabulum ministrare praecepta est, soli autem homini, ut rationabile quod accepit exerceat, uitae cursus in labore praescribitur. qui enim non est contentus animalium [*](B ) pabulo ceterorum, cui non satis est lignum fructiferum conmune omnibus ad escam datum, sed delicias sibi uariarum exquirit epularum, delicias sibi transmarinis arcessit e terris, delicias uerrit e fluctibus, recusare non debet qui labore uictum requirit, breuem si laborem pro uita subeat aeterna. [*]( 4 Coloss. 3, 11 5 I Cor. 12, 11 11 Mattb. 7, 8 15 Gen. 3, 19 17 Gen. 1, 11 20 Gen. 1, 11; 2, 16 ) [*]( 3 in] et in EGjO et (et in ras. m2) T 7 eat om. Cf 8 sancto om. P nulla BG seonnda 8. u. P 11 possit BX 12 inneniet BLX pnlsauerit B 20 in commune 0 communem CFVy (m ult. eras.) T 21 sed s. u. P diuitiaa X uarias r 22 trasmarinis P transmarinis C (is ex as) adcersit X arcereit ET ae (a eras.) terris C a terris (ex aeternis) E terris LX 23 uerrit e BCEyTX (a. uerrit ras. 6 fere litt. V) uerrit et ad G ueritatis PL ueritate a quin (n in ras. m2) E, (n del.) T 24 requirit (-at m2) EO si breuem sibi K ai] sibi LX, sed E (ex si; m2 et), T (8. i si) )

itaque si quis in haec sacratarum disputationum certamina ueniens exuat se uitae huius expositae ad errorem sollicitudine et nudus malitiae athleta pietatis oleo spiritali uelut [*]( C ) quaedam animae membra perfusus suscipiat certamina ueritatis, haut dubie perpetua promerebitur sacratarum praemia coronarum. bonorum enim laborum nobilis fructus est et quanto plura certamina tanto praecellentior corona uirtutum.

Sed ad propositum reuertamur. historico stilo diximus hunc euangelii librum esse digestum. denique describendis magis rebus quam exprimendis praeceptis studium uberius conparatione aliorum uidemus iupensum. et ipse euangelista [*]( D ) historico more a narratione sumsit exordium. fuit inquit in diebus Herodis regis Iudaeae sacerdos quidam nomine Zaccharias eamque historiam plena digestione persequitur. unde etiam hi qui quattuor animalium formas quae in Apocalypsi reuelantur quattuor euangelii libros intellegendos arbitrati sunt hunc librum uolunt uituli specie figurari; uitulus enim sacerdotalis est uictima. et bene congruit uitulo hic euangelii liber, quia a sacerdotibus inchoauit[*]( E ) et consummauit in uitulo, qui omnium peccata suscipiens pro totius mundi uita est inmolatus; sacerdotalis enim est ille uitulus. idem quippe et uitulus et sacerdos: sacerdos, quia propitiator est noster — aduocatum enim ipsum habemus [*]( 6 Sap. 3, 15 7 II Tira. 4, 8 13 Luc. 1, 5 17 Apoc. 4, 6 sqq. 21 I Petro 2, 24, I Ioh. 2, 2 24 I Ioh. 2, 1 ) [*]( 1 sacramentarum F sacrarum r 2 huius uitae PL exposito G ab erroris sollicitudine a errore (om. ad) ac sollicitudine G ad errorem (v 8. e alt. V) sollicitudinem FLnV 3 atleta PL 5 haut (h 8. u.) P 9 stilo] libro B 13 historiae C a] de χ, om. aX narrationis X 14 iudeae (e pr. s. u.) V iudei (i eras.) G sacerdos (0 ex u) P 15 digestio (i alt. s. u.) P 16 •IIII∙ PX animalium formas in ras. P animalia F et (v 8. a ult. M2) KV 17 •IIII∙ P 18 speciem αFπ et (-e corr.) V 20 hic (c in ras.) P quia ΕγΤ qui cet. a 8. u. G 22 est PL, et V (est corr.) cet. 23 et alt.l est a est et CG )

aput patrem — uitulus, quia suo sanguine nos diluit et redemit et bene accidit, ut quoniam euangelii librum secundum Matthaeum diximus esse moralem, opinio huiuscemodi non praetermitteretur; mores enim proprie dicuntur humani.

[*]( F ) plerique tamen putant ipsum dominum nostrum in quattuor euangelii libris quattuor formis animalium figurari, quod idem homo, idem leo, idem uitulus, idem aquila: homo, quia natus ex Maria est, leo, quia fortis est, uitulus, quia hostia est, aquila, quia resurrectio est. atque ita in libris singulis forma animalium figuratur, ut uniuscuiusque libri series propositorum uideatur animalium aut naturae aut uirtuti aut gratiae aut miraculo conuenire. quae licet omnia in omnibus sint, tamen [*]( 126 ) plenitudo quaedam in singulis uirtutum est singularum. ortum hominis alius descripsit uberius, mores quoque hominis praeceptis uberioribus erudiuit; alius a potentiae coepit expressione diuinae, quod ex rege rex, fortis ex forte, uerus ex uero uiuida mortem uirtute contempserit; tertius sacrificium [*]( 1266 ) sacerdotale praemisit et ipsam uituli inmolationem stilo quodam pleniore diffudit; quartus copiosius ceteris diuinae miracula resurrectionis expressit. unus igitur omnia et unus in omnibus, sicut lectum est, non dissimilis in singulis, sed uerus in cunctis. sed iam ipsum sermonem adoriamur euangelii. [*]( 1 Hebr. 9, 12 sqq., Aioc. o, 9 8 cf. Iudd. 14, 14 et 18, Luc. 3, 16 9 Ps. 102, 5 20 Coloss. 3, 11 ) [*]( 1 diluit et X doluit et a, om. cet. 2 accidit (ac in ras.) P accedit E; X 4 praetermitteretur (ter pr. 8. u.) P 5 nostrum om. B •IIII∙ P 6 ∙IIII∙ formis P quadriformis LX (quattuor 8. quadri m2 Οπ) 7 aquila αΒCΧχ (post aquila ras. 4 litt. π) esse aquila comprobatur PL 8 est ei maria FrO, est (ea:tra u.) ex mariae (e ult. eras.) V fortis PCL fortior cet. 9 quia s. u. m3 P 10 libri om. L 11 uidetur cnEGX (-eatur m2 EOttV) uirtute X (-i m3 OK) 13 uirtutum est ante in singulis transponit B 14 alius (B S. U.) P describit P discrib*sit L dissciipait FOV (descr. 0 m2) discripsit (e 8. i pr. vi2) π 15 uberrioribus (r pr. eras.) P potentia coepit et a 16 forti P 19 diuina X 20 expraessit (s pr. 8, u.) P et unus om. B 22 post euangelii add. Incipit euangelium a Incip prologus G inicium luce (in mg. m2) V )