Expositio Evangelii secundum Lucan

nonne temtatio [*]( E ) loseph uirtutis est consecratio, nonne iniuria carceris corona est castitatis? quemadmodum regni in Aegypto consortium potuisset adipisci, nisi uenditus fuisset a fratribus? quod dei factum arbitrio, ut iustus probaretur, ipse monstrauit dicens: quemadmodum fieret in hodierno ut pasceretur populus multus ? non debemus igitur temtationes saeculi pro malis timere, quibus bona praemia conparantur, sed magis rogare contemplatione condicionis humanae, ut eas temtationes[*]( F ) subeamus quas ferre possimus.

Et regressus lesus in uirtute spiritus in [*](4,14) Galilaeam. conpletur hoc loco prophetia Esaiae dicentis: regio Zabulon et terra Neptalim et ceteri paraliam inhabitantes et qui secus maritima et trans Iordanen[*]( 1346 A ) Galilaeae gentium, populus qui sedebat in umbra mortis, lucem uiderunt magnam. quis est enim lux magna nisi Christus, qui inluminat omnem hominem uenientem in hunc mundum? deinde librum accepit, ut ostenderet

se ipsum esse qui locutus est in prophetis et remoueret [*](4,17) sacrilegia perfidorum, qui alium deum dicunt ueteris testamenti, alium noui uel qui initium Christi dicunt esse de uirgine; quomodo enim coepit ex uirgine qui ante uirginem loquebatur: [*]( B ) spiritus domini super me? uides trinitatem coaeternam atque perfectam.

ipsum loquitur scriptura legum deum [*](4,18) [*]( 2 Gen. 39, 7 sqq. et 20 4 Gen. 41, 43 5 Gen. 37, 28 7 Gen. 50, 20 13 Esai. 9. 1 sq. 18 lob. 1, 9 ) [*]( 1 martyrium PLX (i eras. P, exp. F, -ii m2 0) 4 quaeadmodum P (quem- m3) L quemadmodum (e in ras.) B 5 possit X fuisset om. X 6 factum est FOV 8 temptationes (s s. u. m3) P 9 conputantur X 13 profetiae suoedicentis (m3 profetia isaie dicentia) P 14 nepthalim BLX et om. B paraliam Erasmus parsaliam aL parsalia BX pharsaliam C farsaliam PE farsalia Gr1\' 15 maritimam BFLOV iorda.nem (n eras.) P iordanem EGγΧ 20 loquutus FOV 22 de] ex χ )

Amen dico uobis quod nemo propheta acceptus [*](4,21) est in patria sua. non mediocriter inuidia proditur, quae ciuicae caritatis oblita in acerba odia causas amoris inflectit. [*]( E ) simul hoc exemplo pariter et oraculo declaratur quod frustra opem misericordiae caelestis exspectes, si alienae fructibus uirtutis inuideas; aspernator enim dominus inuidorum est et ab his qui diuina beneficia in aliis persecuntur miracula suae potestatis auertit. dominicae quippe carnis actus diuinitatis exemplum est et inuisibilia nobis eius per ea quae sunt uisibilia demonstrantur.

non otiose itaque saluator excusat quod nulla in patria sua miracula uirtutis operatus sit, ne fortassis [*]( F ) aliquis uiliorem patriae nobis esse debere putaret adfectum. [*]( U Luc. 3. 22 6 II Petro 1, 21 13 Luc. 2, 46 24 Rom. 1, 20 ) [*]( 1 utrumque X deum loquitur PL 2 scm spm X sps enim scs y 3 discendit (deac. m3) P 4 filium (rp eras., e 8. ras. m3) P dr caelo X 8 captiuitatem post caccitatem transponunt P (corr. m3) L 9 animarum GγΧ 12 ita ille se ad omnia X 13 ne] nec X neglectoris eiusdem B 15 contemplationem (m exp. m3) P 18 ciuicae ΡαΒχ auice L uice a uices F (in mg. ciue), 0 (s m3), V (8 8. u., in mg. cine, del. m2) ciuilitatia quae C odio P (i 8. 0 alt. m2) L. 21 deus PL 24 eius nobis X ) [*]( XXXII. Ambr. para 4. ) [*]( 11 )

In ueritate dico uobis: multae uiduae fuerunt [*](4,25) in diebus Heliae. non quia Heliae dies fuerunt, sed in quibus Helias operatus est aut quia dies faciebat illis qui in eius operibus lucem uidebant gratiae spiritalis et [*]( B ) conuertebantur ad dominum, et ideo aperiebatur caelum uidentibus aeterna et diuina mysteria, claudebatur quando fames erat, quia nulla erat cognoscendae diuinitatis ubertas.

sed de hoc[*](4,25) plenius scripsimus, cum de uiduis scriberemus. e t multi leprosi erant temporibus Helisaei prophetae, et [*](4,27) nemo eorum mundatus est nisi Neman Syrus. euidenter hic sermo nos domini salutaris informat et ad studium [*]( c ) uenerandae diuinitatis hortatur, quod nemo sanatus ostenditur et maculosi morbo corporis absolutus nisi qui religioso officio studuit sanitati; non enim dormientibus diuina beneficia, sed obseruantibus deferuntur. et bene apto conparationis exemplo adrogantia ciuium retunditur inuidorum dominicumque factum scripturis docetur ueteribus conuenire, quod in libris quoque Regnorum legimus gentilem uirum Neman prophetico oraculo [*]( D ) [*]( 2 I Cor. 13,4 13 loh. 1,51; cr. Gen. 28, 12; Reg. III 17,1; 18, 1 16 cr. de uiduis 3, 17-20 26 Reg. IIII 5, 14 ) [*]( 14 claudebantur (n eras.) P, (n exp. m2) B famis BEGγΧ (-es corr. ΒΕγπ) 15 sed...scriberemus om. P 17 heli.sei (h 8. u. m3; s eras.) P elisaei L .18 neman Ρπ neaman Εγ T neeman C naeman B naanman (a alt. in ras.) G naaman αΟ et (aa ex e) LV naman F 19 studium om. X (culttl post diuinitatis 8. u. m2 add. V) 21 macnloso LX religiosum P (-ao m2) L officium L 24 recondetur X (-ditur m2 n, x retunditur 8. u, m2 V) 26 neman ΡΒγπ neeman CE . neaman T naaman V (aa ex e) eet. )

sed quamuis simplex expositio moralem informet adfectum, gratia tamen non est occulta mysterii. etenim cum posteriora a superioribus deriuentur, tum etiam superiora posterioribus adstruuntur. diximus enim in libro alio in uidua illa ad quam Helias directus est typum ecclesiae praemissum. populus ecclesiam congruit ut sequatur. populus ille ex alienigenis congregatus, [*]( F ) populus ille ante leprosus, populus ille ante maculosus, priusquam mystico baptizaretur in flumine, idem post sacramenta baptismatis maculis corporis et mentis ablutus iam non lepra, sed inmaculata uirgo coepit esse sine ruga. merito ergo magnus Neman in conspectu domini sui et admirabilis facie describitur, quoniam in eius typo salus futura gentibus declaratur, [*]( 2 Reg. IIII 7, 3 sqq. 14 cf. de uiduis 3, 16 20 Ephes. 5, 25 21 Reg. IIII 5, 1 sqq. ) [*]( 2 adsumeret P (abB. m3) LX (abs. graphio corr. V) etiam om. P IIII PCL 3 primi post Syriae transponit ed. Rom. 4 tradat P ml BLX (i 8. a alt. E) tradit P m3 a tradidit C tradet X (-it m2 V) hystoria P leprosos (-os ex -us; p ex b m3) P 9 disce xpiane C fastidiosos (os alt. ex us) P 10 numerum FO et (mun 8. num m2) r. munerum (mune in ras. et 8. mane ras.) V sequuntur αFLOTV et (quu ex cu) E 14 in uidua illa] uiduam X 16 populus (o 8. u alt. rn2) π populos B et (08 ex us m2) 0 populos.. (v s. 0 alt.) V ecclesiam (ł ecclę 8. u. m3) P ecclesiae T et (ae ex am) E ad ecclesiam 0 (ad 8. u.) a congregauit BX 17 populos (v 8. 0 alt. m3) P 19 ablutum (s 8. m m3) P 20 sed inmaculata om. P 21 ueman ΡΒπ neeman E neęman C neaman iT naaman V (aa ex e) eet. ) [*]( 11* )

cur mystico numero mergere iubetur? cur Iordanis flumen eligitur? nonne bonus inquit Abana et Pharphar fluuii Damasci prae Iordane? sed iratus hos praetulit, Iordanem meditatus elegit; nescit enim ira mysterium, fides nouit. disce baptismatis gratiam salutaris: qui leprosus merserat fidelis emersit. disce spiritalia sacramenta signari: corporis remedium petitur, mentis adquiritur[*](. B ) abluitur caro, adfectus abluitur. non enim magis corporis quam mentis lepram uideo fuisse mundatam, quando post baptismum ueteris erroris conluuione detersa negat se diis alienis hostias, quas spondet domino, litaturum.

disce etiam congruae praecepta uirtutis: probauit fidem qui praemia recusauit. disce utroque dictorum factorumque magisterio quid sequaris. habes domini praeceptum, uatis exemplum gratis accipere, gratis [*]( c ) dare nec uendere ministerium, sed offerre; non enim pretio taxatur dei gratia nec in sacramentis lucrum quaeritur, sed obsequium sacerdotis.

Non tamen sat est si lucrum ipse non quaeras: familiae quoque tuae cohibendae manus sunt. nec hoc solum exposcitur. ut te solum castum inmaculatumque custodias; non enim [*]( 5 Reg. IIII 5, 12 18 Reg. IIII 5, 17 17 Matth. 10, 8 ) [*]( 1 solutae P (o ex a m3) L sacre G sacrati X (-0 m2) frac.tis P 3 commonitus (o alt. ex u) P, (ex cominutns m2) G 4 sanetur FO et (e ex a) V mergere (i s. e alt. et re expo m3) P mergeri V 5 fluuius Βλ boni BC et (i ex us) T abana aBFLO et (in mg. m2 abrana) T, (a alt. in ras. 2 litt.) Y, abanna (anna m. ant. inras.) P, abanam r, abrathon G, abrana π., abranam E, abaron C 6 pharphar P (in ras. m. ant.) T (r pr. in ras., in mg. m2 phartbam) farfhar FO farshar (r alt. 8. M., farsh in ras.) V pharfan L phardan G pharatham (a alt. eras.) r phartham E parthan αΒπ et (s. m1 farfan) C iordanem (m expo m3) P 8 spiritalis C 14 spondit Xy (-et corr. E) spoponderat aC 18 mysterium PLX 21 satis CFO et (is 8. u. m2) α V )

sed cum illi qui in deum idolatriae errore deliquerunt in quartam generationem uideantur esse multati, profecto durior uidetur esse sententia, qua Giezi semen usque in aeternum pro cupiditate habendi [*]( 11 Tim. 5, 22 3 1 Tim. 3, 2-5 11 Reg. IIII 5, 26 sq. 17 Deut. 23, 3 ) [*]( 4 domus aY bene om. X 7 ecclesiae dei LX, recte puto habebit (b alt. in ras.) P familiam tuam C 13 uinea F uineas (8 8. u. m2) V uineta 0 neman B (qui add. syri) π neeman PE neeman 0 neaman IT naaman V (aa ex e) cet. adherebit tibi et χ. 14 et in (in eras. 0) semini (-e m2 π V) X usque om. G 18 post intrabunt add. ecclesiam a, in ecclesiam ed. Rom., in ecclesiam dei Maurini ex Gratiano; cf. p. 120, 22 21 idolatria P (0 8. a alt. m2) L dereliquerunt T de∗∗liquerint E deliquerint X delinquerint aG )

[*](4,28 sq]. ) Et repleti sunt ira omnes in synagoga haec audientes et surrexerunt et eiecerunt illum extra ciuitatem .

sacrilegia Iudaeorum, quae multo ante dominus praenuntiauerat per prophetam et psalmi uersiculo declarauerat quae passurus esset in corpore constitutus dicens: retribuebant mihi mala pro bonis, in euangelio docet esse [*]( c ) conpleta. nam cum ipse per populos beneficia diffunderet, illi iniurias inrogabant. nec mirum si perdiderunt salutem, qui eiecerunt de suis finibus salutarem; moralis enim dominus et qui docuerit exemplo sui apostolos suos omnibus omnia fieri nec uolentes repudiat nec inuitos alligat nec eicientibus [*]( 2 Tit. 3, 5 4 Rom. 9, 8, Galat. 4, 28 6 loll. 8, 44 12 I Cor. 6, 9 sq. 18 Ps. 34, 12 22 Matth. 8, 84 23 I Cor. 9, 22 ) [*]( 1 noster om. X 3 post peccatorum add. Gratianus cur ergo Giezi aemen in etemum dampnatur 4 promissiollum Gratianus 4 et 5 eIÎstimantur Gratianus 5 filii om. Gratianus 6 diabolo sunt Gratianus 8 quaesitam mercedem X 9 patrimonio FπV patrimonii facultatem Gratianus thensaurum (n eras.) B 10 congregauerunt X 11 poenam (m eras.) P 14 omnes ira X et (siglis λ. 8. positis) E 17 prophetas C 22 saluatorem PL salutarem (Baluatorem corr.) i 23 docuerat CGLO docuemnt (a 8. un m2) P. )

simul intellege non ex necessitate fuisse, sed [*]( D ) uoluntariam corporis passionem nec captum a Iudaeis, sed a se oblatum. etenim quando uult capitur, quando uult labitur, [*](4,29) quando uult suspenditur, quando uult non tenetur. et hic in supercilium montis praecipitandus ascenderat et ecce per medium illorum mutata subito uel obstupefacta furentium mente descendit; nondum enim hora uenerat passionis. quin etiam malebat adhuc Iudaeos sanare quam perdere, ut inefficaci [*]( E ) furoris exitu desinerent uelle quod inplere non possent. uides igitur et hic diuinitatis esse quod operatus est et illic uoluntatis esse quod captus est. nam quemadmodum a paucis teneri potuit, qui a populo non tenetur? sed noluit sacrilegium esse multorum. ut in auctores culpae crucis inuidiam retorqueret atque a paucis quidem adfigeretur, sed pro toto orbe moreretur.

[*](4,33.38 ) Et in synagoga erat homo habens spiritum in [*]( F ) mundum et infra: surgens autem de synagoga intrauit in domum Simonis et Andreae. socrus autem Simon i s tenebatur magnis febribus.

uide clementi am domini saluatoris. nec indignatione commotus nec scelere offensus nec iniuria uiolatus Iudaeam deserit, quin etiam inmemor iniuriae, memor clementiae nunc docendo nunc liberando nunc sanando infidae plebis corda demulcet. et bene sanctus Lucas uirum ab spiritu nequitiae liberatum ante praemisit et substituit feminae sanitatem. utrumque enim sexum dominus curaturus [*]( 1350 A ) aduenerat et prior sanari debuit qui prior creatus est nec [*]( 1 Luc. 8, 37 5 loh. 18, 7 sq. 9 loh. 8, 20 ) [*]( 5 helabitur (h eras.) a 8 eorum X 9 uenerat hora (om. enim) r 12 operatus] non captus y (non del. m2 G) 13 a extra u. P, s. u. 0, om. FπV 16 adfigitur X (-geretur m2 V) 18 spum (m add. m3) P 22 saluatoris T (atoris in ras. m2) et (m2 ex salutaris) γV commo∗tus P 25 lucas (as in ras. 3 litt. m2) I uirum (ui add. in uersus in. m2) P 26 liberatu (to in rase m2) P subdidit X . 28 prior pr. ex pro P\' )

sabbato medicinae dominicae opera coepta significat, [*](4,31) ut inde noua creatura coeperit, ubi uetus creatura ante desiuit nec sub lege esse dei filium, sed supra legem in ipso principio designaret nec solui legem, sed inpleri. neque enim per legem, sed uerbo factus est mundus, sicut legimus: uerbo [*]( B ) domini caeli firmati sunt. non soluitur ergo lex, sed inpletur, ut fiat renouatio hominis iam labentis. unde et apostolus ait: exspoliantes uos ueterem hominem induite nouum, qui secundum Christum creatus est. et bene sabbato coepit, ut ipsum se ostenderet creatorem, qui opera operibus intexeret et persequeretur opus, quod ipse iam coeperat, ut si domum faber renouare disponat, non a fundamentis, sed a culminibus incipit soluere uetustatem. itaque ibi prius manum admouet, ubi ante desierat.

deinde a [*]( c ) minonbus incipit, ut ad maiora perueniat. liberare a daemone et homines, sed in uerbo dei possunt, resurrectionem mortuis imperare diuinae solius est potestatis.

Nec quemquam mouere debet quod Iesu Nazareni nomen [*](4,34) in hoc libro diabolus dixisse primus inducitur. nec enim ab eo Christus nomen accepit, quod de caelo angelus ad uirginem detulit: est huius inpudentiae ut inter homines aliquid primus [*]( D ) usurpet et ad homines quasi nouum deferat, quo terrorem suae potestatis incutiat. denique et in Genesi primus deum [*]( 5 Matth. 5, 17 6 Ps. 32, 6 9 Coloss. 3,9 sq.; cf. Ephes. 4, 22 et 24 21 Luc. 1, 31 ) [*]( 3 ubi] unde P desiit PL 8 ut (a. unde m3) et P 9 expoliantea P (ex 8. u.; exspoliantes... hominem in mg. inf.) C expoliantes X spoliantes cet. 10 Christum] deum BZ est om. a 11 se om. P ostenderet ex ostenditur m3 P 12 intexerat (-ret corr. G) X prosequeretur ΕγΤ 16 maioribus (a 8. ibus) P perueniat (a 8. u.) P liberare P (i s. e alt.) B (-ri corr.) EGjX liberari cet. 16 et om. αΒCL 20 libro hoc Εγ T 21 accepit nomen γ 22 est enim X et (enim 8. u. m2) V inpudentia G inpudentiae huius T 23 quod X )