Expositio Evangelii secundum Lucan

merito igitur dominus noster Iesus ieiunio suo nos atque deserto aduersus uoluptatum informat inlecebras et temtari se a diabolo dominus omnium patitur, ut in illo omnes uince.re disceremus. aduertamus igitur quia tria non otiose a domino principaliter ordinata [*]( D ) euangelista descripsit. tria sunt enim quae ad usum proficiunt salutis humanae, sacramentum desertum ieiunium; nemo enim nisi qui legitime certauerit coronatur, nemo autem ad certamen uirtutis admittitur, nisi prius ab omnibus ablutus maculis delictorum gratiae caelestis munere consecretur.

uenit igitur dominus ad lauacrum, ut mysterii gratia nobis et uisu probaretur et sensu. et quoniam lex caelo et terris testibus promulgatur, ut mysterium diuinitatis absconditum a saeculis [*]( E ) in deo plus crederes esse quam legem, non iam ad testimonium caelum uocatur, sed utitur testis officio, cum uox dei defertur e caelo. simul ne fidei mysterium dubio mentis offendas, inuisibilia tibi uisibiliter declarantur operari.

uenit dominus ad lauacrum; omnia enim pro te factus est. his qui sub lege sunt, quasi sub lege esset, cum ipse sub lege non esset, circumcisus est, ut eos qui sub lege sunt lucrifaceret, his [*]( F ) qui sine lege erant conuiuii conmunitate sociatus est. ut lucraretur eos qui sine lege uiuebant. factus est infirmibus infirmus per corporis passionem, ut lucrifaceret eos, omnibus [*]( 3 Matth. 4, 1 sq., Luc. 4, 1 aqq. 9 II Tim. 2, 5 14 Deut. 30. 12 sq. 15 Coloss. 1, 26 18 Hebr. 11, & 20 I Cor. 9, 20 sqq. 24 I Cor. 9, 22. ) [*]( 1 saeculari 0 et (is m2) FV 2 animo P 3 noster om. X, natua L 4 ihs xps EFγΤ Ö omnis X (-es m2 Οπ V) 8 discripserit X enim sunt X 11 ablutis (v 8. i m3) P 14 sensum (m exp. m2) P 16 lege A legemus (us in ras. in u. extr. m2) P ad (d 8. 14.) m2 π V. m3 O. a F 17 caelum] saeculum X cum (c ex d) V dum π 23 comuiuii A 24 infirmibus da et (8 a. bus m2) P infirmis eet. 25 lucrifaceret eos A intirmos lucrifacerft eet. omnia postremo omnibus B )

Tunc lesus ductus est in desertum a spiritu, ut [*](4,1) temtaretur a diabolo. conuenit recordari quemadmodum de paradiso in desertum Adam primus eiectus sit, ut aduertas quemadmodum de desel\'to ad paradisum Adam secundus reuerterit. uidete enim quemadmodum suis nodis praeiudicia resoluantur et suis diuina beneficia uestigiis reformentur. ex terra [*]( B ) uirgine Adam, Christus ex uirgine, ille ad imaginem dei factus. hic imago dei, ille omnibus inrationabilibus animalibus, hic omnibus animantibus antelatus - per mulierem stultitia, per uirginem sapientia, mors per arborem, uita per crucem - ille spiritalium nudus arboris se texit exuuiis, hic saecularium nudus corporis non desiderauit exuuias. in deserto Adam, in deserto Christus; sciebat enim ubi posset inuenire damnatum, [*]( c ) quem ad paradisum resoluto errore reuocaret. sed quoniam saecularibus indutus exuuiis redire non poterat nec paradisi [*]( 1 II Cor. 8, 9, Rom. 12, 15, I Cor. 4, 11 3 Matth. 25, 36, lob. 11, 85 4 Matth. 26, 20, lob. 4, 7, Matth. 4, 2 6 Gen. 2, 9 10 Gen. 3. 23 sq., I Cor. 15, 45 14 Gen. 2, 7 15 Gen. 1, 27 16 II Cor. 4, 4, Gen. 1, 28 17 Gen. 3, 6 19 Gen. 3, 7 ) [*]( 1 eat Αχ, om. cet. 4 operatur X samaritanis FO et (t a m2 8. is) V 5 esurit (e et t in ras.) P cibum X praeuaricationem aGX (m del. V) per praeuaricationem Εγ T gustauerit (a 8. i m3) P 6 ieiunium F et (-0 m3) 0 ieiunio (v 8. o) V nostro] non X 7 emolumento (o alt. ex um) P 10 a] ab PBCGLX 11 de] in X (m2 d. a K, m2 8. de V) deserto aX (v 8. 0 m2 αΟπV) 12 de 8. u. m3 0, m2 π, om. FV 18 uide PX, om. L etenim Å praeiudicia (i ult. a. u.) P resoluuntor PL soluantur X 17 antelatus ante hic transponunt X 19 arboreis αΒΧ 20 nudus∗∗∗∗ A 23 nec ad (ad eras.) P )

sed quia in paradiso sine duce iter amisit acceptum, quemadmodum de deserto sine duce iter repetere posset amissum, ubi temtationes plurimae. nisus ad uirtutem difficilis, lapsus facilis ad errorem, cum [*]( D ) eadem sit uirtutis natura quae nemorum, ut si adhuc exigua de terrenis ad superna se subrigunt, dum teneris aetas adolescit frondibus, saeui ueneno dentis obnoxia facile aut succidi possit aut uri, si uero alta se radice fundauerit et ramorum sublimitate sustulerit, frustra iam uel ferarum morsibus uel lacertis agrestium uel diuersorum flatuum procellis arbos robusta temtetur.

Quem igitur adponeret ducem contra tot inlecebras saeculi, [*]( E ) contra tot uersutias diaboli, cum sciret nobis primo contra carnem et sanguinem, deinde contra potestates, contra rectores mundi tenebrarum harum, aduersus spiritalia nequitiae quae sunt in caelestibus esse luctamen? angelum adponeret? et ipse lapsus est; legiones angelorum uix singulis profuerunt. seraphin dirigeret? et ipse descendit in terris in medium populi inmunda labia habentis et unius tantum prophetae adposito labia carbone mundauit. [*]( F ) alius dux requirendus fuit, quem sequeremur omnes. quis tantus esset dux, qui prodesset omnibus, nisi ille qui supra omnes est? quis me supra mundum constitueret nisi qui maior est mundo? quis tantus esset dux, qui posset masculum et [*]( 1 Coloss. 3, 9 sqq. 15 Ephes. 6, 11. 12 19 Matth.26, 53; cf. Reg. IIII 6, 17 sq. 21 Esai. 6, 6 sq. 24 loh. 3, 31 ) [*]( 2 ut] et χ secreta G; deinde add. placuit dὸ ut χ 6 et lapsus PL 8 etas 8. u. A adolescet Εγ T 9 facilia ut (m3 facile aut) P 12 arbos A (o incertum; an arbus?) B (o ex n) aΕγΤ arbus G arbusta X arbor PCL 13 rubusta A 15 uersutiae (s a. e alt. m3) P 20 sillgulis (is 8. u.) P seraphim FX derigeret A dilegeret X (e pr. ex i 0, dirigeret m.1 0, m2 a, in mg. m2 V) ipse T ipsum cet, 21 terris AX terrae cet. 22 apposita A et (0 8. a alt.) i 26 possit X )

multi enim laquei quacumque progredimÚr: laquei in corpore, laquei in lege, laquei in pinnis templorum, in [*]( 1337A ) crepidinibus parietum tenduntur a diabolo, laquei in philosophis, laquei in cupiditatibus - oculus enim meretricis laqueus est peccatoris -, laqueus in pecunia, laqueus in religione. laqueus in studio castitatis. exiguis enim momentis mens inclinatur humana et hue atque illuc pro uersutia suadentis frequenter inpellitur. uidet aliquem diabolus religiosum uirum, deo uenerabiliter deferentem et quod sacrosanctum est aestimantem, nullius capacem iniuriae: in ipsa eum religione. subplantat, ut [*]( B ) faciat non credere quod dei filius uere hanc nostram susceperit carnem, hoc nostrum corpus, hanc nostrorum membrorum fragilitatem, cum utique passio corporis fuerit, diuinitas exsors iniuriae manserit. ita de religione fit culpa; omnis enim qui negat Iesum \'Christum in carne uenisse de deo non est. uidet integrum et inlibatum castimoniae uirum: suadet ut nuptias damnet, quo eiciatur ab ecclesia et studio. castitatis a casto corpore separetur. audiuit alius quia unus deus. [*]( i ) ex quo omnia, adorat atque ueneratur: insidiatur ei diabolus, claudit aures ne audiat quia unus dominus, per quem omnia; ita nimia pietate inpium esse conpellit, ut dum patrem a filio separat, patrem filiumque confundat et personam unam putet esse, non potestatem. itaque dum mensuram fidei nescit, perfidiae incurrit aerumnam. [*]( 1 Coloss. 3, 11 3 Sir. 9, 13 (20) 4 Luc. 4, 9 6 cf. de Cain et Abel I 4, 14, Prouerb. 7, 21 16 I loh. 4, 3 18 I Tim. 4, 3 20 et 22 I Cor. 8, 6 ) [*]( 1 et barbarum X 2 et (alt.) A in 8. ras. 2 litt. m3 P . 6 est AX, om. cet. 7 peccatori FOV peccatoribus C 9 pro uersutia d (deinde 5 lilt. eras... tis) B (pro eras.) aCXz per uersutias PL inpellitur frequenter PL 10 relegiosom P 11 est om. PL 12 capacê (ê ex et m2) P subplantat ABT supplantat cet. 13 ausciperit (e ex i pr. m3) P susciperet X 14 membrorum nostrorum B 17 non est ex dõ a 18 uidit FY et (-et m3) PO et s. u. m3 A inlibatae Erasmus 22 dns ex dš A, da Cχ )

Quomodo igitur hos laqueos euitabimus, ut possimus et [*]( D ) nos dicere: anima nostra sicut passer erepta est de laqueo uenantium; laqueus contritus est, et nos liberati sumuś? non dicit: (ego contriui laqueum\', non ausus est hoc dicere Dauid, sed: adiutorium nostrum in nomine domini, ut ostenderet unde laqueus solueretur, ut prophetaret quod uenturus esset in hanc uitam qui contereret laqueum fraude diaboli praeparatum.

sed non potuit melius conteri laqueus, nisi praedam aliquam diabolo demonstrasset, ut dum ille festinat ad praedam, suis laqueis ligaretur, ut ego possem [*]( E ) dicere: laqueos parauerunt pedibus meis, et ipsi inciderunt t in eos. quae potuit esse praeda nisi corpus? oportuit igitur hanc fraudem diabolo fieri, ut susciperet corpus dominus Iesus et corpus hoc corruptibile, corpus infirmum, ut crucifigeretur ex infirmitate. si enim fuisset spiritale corpus, non dixisset: spiritus promtus, caro autem infirma. audi igitur utramque uocem et carnis infirmae et spiritus promti. pater, si possibile est, transeat hic calix a me: haec [*]( F ) carnis est uox. sed non quod ego uolo, sed quod tu uis: habes deuotionem spiritus et uigorem. quid repudias dignationem domini? dignationis est quod suscepit corpus meum, dignationis est quod suscepit iniurias meas, suscepit infirmitates meas, quas utique natura dei sentire non potuit, cum etiam natura hominis contemnere didicerit uel sustinere ac [*]( 2 Ps. 123, 7 5 Ps. 123, 8 7 I loh. 3, 8 11 Ps. 56, 7 14 I Cor. 15, 53 16 Matth. 26, 41 18 et 19 Matth. 26, 89 ) [*]( 3 contri..tus (ti eras.) P 5 dicere hoc π adiutorium (ad 8. u.) P 7 quod ... contereret 8. u. m2 A contereret (re \'pr. ungue 8. u.) P conteret G contineret X (-triueret m2 π, -tereret m2 V) 8 diabolum X (iab eras. 0, 8. m2 laqueum π V) 10 possem APB possim cet. 11 laqueus (o 8. u alt. m3) P praeparauerunt X 13 fieri] offerri X 15 corpus spiritale X 16 promtus (v 8. 0 m3) P promptus est (est 8. u.) m3 A, m1 tt, promptus cet. 17 promti A et (v 8. 0 m3) P prompti cet. 18 a me calix hic B, a me calix iste ET 19 quod] sicut n 20 post habes add. quemadmodum A (8. U. m3) ax doceamur add. post deuotionem αχ, post spiritus 8. M. m3 A ) [*]( XXXII. Ambr. pars 4. ) [*]( 10 )

uidete quibus itineribus reducamur. nunc in deserto Christus est, agit hominem, instruit, informat, exercet, unguit oleo spiritali. tali; ubi uidit robustiorem, per sata et fructuosa transducit, quando querebantur Iudaei quod discipuli eius sabbato de segete spicas uellerent - iam enim apostolos suos in agro culto et fructuoso opere collocauerat - postea in paradiso [*]( B ) constituit tempore passionis; sic enim habes: haec cum dixisset Iesus, cum discipulis suis transiuit trans torrentem cedri, ubi erat hortus, in quem introiuit ipse cum discipulis suis. agro enim fecundo hortum esse potiorem docet propheta in Canticis canticorum dicens: hortus clausus soror mea sponsa, hortus clausus, fons signatus; emissiones tuae paradisus. illa est enim animae pura et inmaculata uirginitas, quae nullo terrore poenarum, nullis a fide saecularis uoluptatis inlecebris, nullo uitae[*]( c ) amore transducitur. denique uirtute domini hominem esse reuocatum prae ceteris hic euangelista testatur, qui solus inducit dominum dicentem latroni: amen dico tibi, hodie mecum eris in paradiso.

plenus igitur Jesus spiritu sancto agitur in desertum consilio, ut diabolum prouocaret - nam nisi ille certasset, non mihi iste uicisset - mysterio, ut illum Adam de exilio liberaret, exemplo, ut ostenderet nobis diabolum ad [*]( 2 Deut. 13, 4 3ICor. 6, 17 8 Mattb. 12, 1 sq. 12 lob. 18, 1 16 Cant. 4, 12 sq. 23 Luc. 23, 43 ) [*]( 3 scs Paulus PL dixit] ait PjL 6 et uidete A (et m2) PLXX dedocamur (d pr. eras.) A 7 instruit (s 8. u.) P unguit A (i 8. u.) aBCT ungit P m1 unget P m2 L et (i a. p) π ungaet E (-uit corr.) eet. 8 oidet FX fructuosa (sa 8 u.) P 9 quaerebantor AP de segete 8. u. m3 A spicas (s alt. 8 u. m3) P 14 cedri E (on 8. i) cedron LX 18 emissionis GγΧ (-es corr. GV) enim est X 19 anima A 24 agebatur PL 25 deserto X )

Quadraginta autem dies: mysticum numerum recognoecis. [*](4,2) tot enim diebus aquas abyssi effusas esse meministi et tot ieiunio dierum sanctificato propheta refusam caeli serenioris esse clementiam; tot ieiunio dierum sanctus Moyses perceptionem legis emeruit; tot annos in heremo constituti patres [*]( E ) panem angelorum et caelestis alimoniae gratiam consecuti sunt nec antequam mystici numeri tempus explerent, terram repromissionis intrare meruerunt; tot ieiunio dierum domini nobis in euangelium patescit ingressus. unde si quis euangelii gloriam fructumque resurrectionis optat adipisci, mystici ieiunii praeuaricator esse non debet, quod et in lege Moyses et in euangelio suo Christus utriusque testamenti auctoritate [*]( F ) praescripsit fidele uirtutis esse certamen.

quid uero sibi uult quod euangelista dominum esurisse signauit, cum de Moysi atque Heliae ieiunio nihil tale uideamus expressum? numquid hominum patientia deo fortior est? sed qui XL diebus esurire non potuit ostendit non cibum esurisse se corporis, sed salutem, simul ut aduersarium lacesseret iam timentem, qui XL fuerat dierum ieiunio uulneratus. et ideo famis domini pia fraus est, ut in quo diabolus maiora metuens iam cauebat, famis specie lactatus temtaret ut hominem, ne inpediretur triumphus. simul [*]( 1339 A ) illud disce mysterium sancti spiritus. opus hoc unum fuisse iudicium, ut temtandum se diabolo Christus offerret. [*]( 4 Gen. 7, 12 5 Reg. III 19, 8 6 Exod. 84, 28 7 Num. 14, 83 sq. 8 PII. 77, 25 9 Hebr. 11, 9 ) [*]( 3 XL APLπ 5 refusa dX (-I m2 V) 6 tot...perceptionem a. u. m2 A moses  11 gloriam (in mg. m3 gratiarn) A 12 optat∗∗∗∗∗  16 6ignauit ΑαВC et ml P signiftcauit P m2 cet. 18 est APL, om. cet. XL APCγLπ quadraginta eet. 20 XL APCFγLπ quadraginta cet, fuerat dierum ieiunio POL dierum (8. u. m3 A) fuerat ieiunio dX diebus fuerat ieiunio aB diebua (8. dierum m2 Y, dierum eorr. m3 0) ieiunio fuerat X 21 famia AFV et (es corr.) m2 Bre, m3 0, famee cet. pia (in m9. quia) A 24 sancti om. Gr hoc PFL hoc esse y. hoc est cet. 25 a diabolo L ) [*]( 10* )

Dixit autem illi diabolus: si filius es dei, dic lapidi [*](4,3) huic ut fiat panis. tria praecipue docemur tela diaboli, quibus ad conuulnerandam mentem hominis consueuit armari, gulae unum, aliud iactantiae, ambitionis tertium. inde autem coepit, unde iam uicit. et ideo inde incipio in Christo uincere, [*]( B ) unde in Adam uictus sum, si tamen mihi Christus, imago patris, uirtutis exemplum sit. discamus igitur cauere gulam, cauere luxuriam, quia telum est diaboli. laqueus tenditur. cum mensa regalis conuiuii praeparatur, quae constantiam saepe mentis inclinat. non solum enim cum audimus uerba diaboli, sed etiam cum uidemus eius copias, laqueum uitare debemus. didicisti igitur diaboli telum: sume scutum fidei. loricam [*]( c ) abstinentiae.

sed quid sibi uult talis sermonis exorsus: ei filius dei es, nisi quia cognouerat dei filium esse uenturum? sed uenisse per hanc infirmitatem corporis non putabat. aliud explorantis, aliud temtantis est et deo se profitetur credere et homini conatur inludere.

sed uide arma Christi, quibus tibi, non sibi uicit. nam qui maiestate sua lapides in panem posse conuerti naturae alterius transfusione monstrauit docet [*]( D ) nihil tibi pro diaboli arbitrio nec declarandae uirtutis contemplatione faciendum. simul in ipsa temtatione artificem diaboli disce uersutiam. sic temtat ut exploret, sic explorat ut temtet. contra dominus sic fallit, ut uincat, sic adhuc uincit, ut fallat. nam si conuertisset naturam, prodiderat creatorem. medie ergo respondit dicens: scriptum est quia non in pane 4,4 [*]( \' 6 II Cor. 4, 4, Col. 1, 15 12 Ephes. 6, 14 et 16 ) [*]( 1 ea dei Aa dei es cet. 2 panis fiat Χχ. trea (i 8. e m2) P 4 aliam A, fort. alium scribendum 7 gylam A 8 cauere (re s. u. ml) luxoriam (v 8. 0 m3) P est om. X 10 mentes (i 8. e alt.) 4 audiuimus GX (ui expo m2 G V) 13 si 8. u. P 16 ideo (in mg. m3 al. deo) A profitetur ae E 20 contentione (8. m2 contemplatione) A 21 artificis A et (is in rase m2) T 22 uersutiam (e ex i m3) P explorat) explor∗t (F eras., a s. ras.) P cxploret π et (a 8. e alt. m2) V 23 et contra Gr eccontra ET at (t m2 ex d F, ad π) contra X adhoc (u s. o) A 24 prodiderat (8. m3 ł prodidisset) )

uides quo [*]( E ) genere utatur armorum, quo hominem ab spiritalis nequitiae incursione defendat aduersus incitamenta gulae saeptum atque munitum. non enim quasi deus utitur potestate - quid enim mihi proderat? - sed quasi homo conmune sibi arcessit auxilium, ut diuinae pabulo lectionis intentus famem corporis neclegat, alimentum uerbi caelestis adquirat. huic intentus Moyses panem non desiderauit, huic intentus Helias famem [*]( F ) prolixioris non sensit ieiunii. non enim potest qui uerbum sequitur panem desiderare terrenum, cum panis substantiam caelestis accipiat - humanis enim diuina praestare non dubium est et corporalibus spiritalia - et ideo qui uitam ueram desiderat illum panem expectat, qui per insensibilem substantiam humana corda confirmat. simul cum dicit: non in pane solo uiuit homo ostendit hominem esse temtatum, hoc est susceptionem nostram, non suam diuinitatem.

Sequitur iactantiae telum, quo procliue delinquitur, quia [*]( 1340 A ) dum homines gloriam uirtutis suae iactare desiderant, de [*](4,9) loco meritorum suorum et statione decedunt. et duxit inquit illum in Hierusalem et statuit eum supra pinnam templi.

ita enim est iactantia, ut dum se putat unusquisque ad altiora conscendere, sublimium usurpatione factorum ad inferiora trudatur. et dixit illi: si filius dei es, mitte te [*]( B ) [*]( 2 Ephes. 6, 12 7 EIOd. 24, 18 8 Reg. III 19, 4 11 lob. 6, 32. 50 14 Ps. 103, 15 ) [*]( 1 uiuet X dei om. P 2 quod hominem A ab (b eras.) E, a T 3 aduersum PL incitamenta A iuritamenta cet., fort. recte saeptum] reptum 0 ereptum F (ere in ras.) repertum V septum cd. 5 comunis in (bi 8. n m2) hoc (8. ar m2) cessit A 6 diuinis P (-ę m3) L pabolo (v 8. 0 pr. m3) P parabolae (m2 pabulo) A intentius (in mg. m3 al. intentns) A 7 neclegat d neglegat cet. 13 elpeçtat V 14 dixit L 15 ostendit (os in ras.) P 16 nostra (ă ex ū m2) P 19 decidunt LX et (i ex e) BOV inquit illum A illum inquit cet. 20 pinnaculum a0 21 item (a 8. em m2) A ea G 23 trudatur (t pr. in ras.) P tradatur X (v a. a pro m2 V) trahatur e )