De Paradiso

Ambrose, Saint, Bishop of Milan

Ambrose. Sanctii Ambrosii Opera, Pars Prima, (Corpus scriptorum ecclesiasticorum Latinorum, Volume 32.1). Schenkl, Karl, editor. Prague; Vienna; Leipzig: F. Tempsky; G. Freytag, 1896.

Iterum alia quaestio, quia dixit dominus non esse bonum [*]( E ) solum esse hominem. primo omnium cognosce quia in superioribus, ubi hominem finxit deus de limo terrae, non addidit: uidit deus quia bonum est quemadmodum in [*]( F ) singulis operibus suis. nam si dixisset illic bonum esse quia homo factus est, inueniretur hoc esse contrarium, ut hic bonum non esse diceret, cum in superioribus bonum esse dixisset. sed hoc ibi cognosce, ubi solum Adam fecit. ceterum ubi communiter conprehendit uirum et mulierem factos, licet ne ibi quidem dixerit specialiter, tamen quia postea habet: uidit deus omnia quae fecit, et ecce bona ualde, euidenter est declaratum bonum esse quod et uir sit factus et mulier.

sed ex hac quaestione alia quaestio rursus emersit. [*]( 166 A ) quomodo enim quando solus factus Adam, non dictum est bonum esse factum Adam, quando autem et mulier ex eo facta est, tunc esse bona omnia conprehensum est? licet illic omnem laudauerit creaturam et uniuersitatis creatio sit probata, quoniam in homine naturae praedicata communitas est, tamen non uidetur otiosum, qua ratione, ubi solus factus est Adam. non solum nequaquam praedicatio boni conplacito operi adiecta sit, sed etiam dictum sit non esse bonum solum hominem. [*]( B ) cum sciamus quia antequam fieret mulier non errauerit Adam. posteaquam uero mulier facta est, prior diuinum praeuaricata [*]( 1 Gen. 2, 18 cf. Philo Legg. alleg. II 1 sq. (66 sq.; I 90 sq. r.) Quaest. I 17 4 Gen. 1, 4 sqq. 10 Gen. 1, 31 ) [*]( 1 ds B 2 esse om. RV\' primo IIM primum cet. 4 et (8. u. m2 3f) uidit N deus #*. u. A 5 si om. RV\' dixisse (om. si) APVD 6 inuenitur IT hoc post contrarium transponit R 8 hoc om. RV 9 uirum II et uirum N 10 habes (s ex t) M et uidit RV\' 11 dS (§ m2 in ras. 2 litt.) A ecce erant 8 (ecce m mg.) P\'C\' erant (om. ecce) C 12 et pr. om. RV 13 rursus (sus 8. u.) A 14 factus AR et ml P factus est Pm2 (est s. ft.) eet. bonum om. RV\' 15 Adam om. M et om. SBP\' 20 conplacito (tn. ant. ex conpletio) A coplaciti SB 22 quia om. APV errauerit (r pr. s. u.) A errauerat RV 23 postea quęm (quom s. u., a 8. e m2) -uero P postea ucro quam D postea uoro quam .BPCe\' uero s. ft. A, om. R, uiro V facta est ABD <3Ht facta M (facta s. ft. m2) cet. )

305
mandatum etiam uirum suum traxerit in errorem et incentiuum eius extiterit. si igitur uiro culpae auctor est mulier, quemadmodum pro bono uidetur adiecta? uerum si consideres quia deo uniuersitatis est cura, inuenies plus placere domino debuisse id in quo esset causa uniuersitatis quam condemnandum fuisse illud in quo esset causa peccati. et ideo quia [*]( u ) ex uiro solo non poterat humani esse generis propagatio, pronuntiauit dominus non esse bonum solum hominem esse. maluit enim deus plures esse quos saluos facere posset, quibus donaret peccatum quam unum solum Adam, qui liber esset a culpa. denique quia idem utriusque auctor est operis, uenit in hunc mundum, ut saluos faceret peccatores. postremo nec Cain parricidii rerum, priusquam generaret filios, passus est [*]( I) ) interire. ergo propter generationem successionis humanae debuit mulier adici uiro. denique hoc ipsa uerba declarant dicentis dei non bonum esse solum hominem esse. nam si mulier prior peccatura erat, tamen redemptionem sibi paritura non debuit ab usu diuinae operationis excludi. quamuis enim Adam non est seductus, mulier autem seducta in praeuaricatione fuerit, salua tamen inquit erit per filiorum generationem, inter quos generauit et Christum. [*]( 2 Augustinus contra Iul. Pel. II 7, 20 (si igitur ... adici uiro) 12 I Tim. 1, 15 13 Gen. 4, 15 sqq. 18 I Tim. 2, 14 sq. ) [*]( 1 mandatum ... errorem et om. P\' (in quo in uerbo incentiuum in ni2 8. u. scriptum est) et om. APVlJ 2 uiri SBP1 3 si (i 8. fl.) A 4 dominoI dõ B 5 condemnandam A et corr. ml PV 6 et om. M Augustinus 7 propagatio m2 ecc probatio A 8 solum hominem esse SF\' Augustinus hominem solum esse M, esse om. cet. 9 dfis B posset A (e ex i) PV D possit R VI posset et MP\'CC\' possit et SB 11 auctor est utriusque M (in quo et ante quia) utriusque est auctor B 12 nee] ne SBC 13 filios om. B pasua A 16 alt. esse om. APVD, esse hominem a sil etsi N 17 prior om. APVD prius C adtamen M ml attamen M m2 P\' 18 enimj autem B 19 seducta MBP\'CC\' seducta et APVD seducta est R seductau V4 praeuaricatione uiri M (uiri 8. u. m2) P\' 20 inquit om. B regenerationem APV ..generationem VI ) [*]( XXXII. Ambr. pars 1, fasc. 1. ) [*]( 20 )
306

i Nec illud otiosum, quod non de eadem terra, de qua pla- [*]( E ) smatus est Adam, sed ae ipsius Adae costa facta sit mulier, ut sciremus unam in uiro et muliere corporis esse naturam, unum fontem generis humani. ideo non duo a principio facti uir et mulier neque duo uiri neque duae mulieres, sed primum uir, deinde ex eo mulier. unam enim naturam uolens hominum constituere deus ab uno principio creaturae huius incipiens [*]( F ) multarum et disparium naturarum eripuit facultatem. faciamus inquit ei adiutorium simile sibi. adiutorium ad generationem constitutionis humanae intellegimus, et uere bonum adiutorium. nam si pro meliore accipis adiutorium. maior quaedam in causa generationis operatio mulieris repperitur sicut istius terrae, quae semina primo accepta cohibendo paulatim fotu suo adolescere facit et producit in segetem. in eo igitur adiutorium bonum mulieris, quamquam etiam inferior dicatur adiutor, ut et in usu repperimus humano, quia dignitate potiores plerumque adiutorem menti inferioris adsciscunt. [*]( 167 A )

I Specta nunc cur deus adhuc finxerit de terra omnes bestias agri et omnia uolatilia caeli et adduxerit ea ad Adam, ut [*]( B ) uideret quid uocaret ea. qua ratione hoc factum est, cum tantummodo bestias agri et uolatilia caeli ad Adam adduxerit deus? erant enim pecora secundum suum genus. denique habes infra quia inposuit Adam nomina omnibus pecoribus et omnibus bestiis agri; Adae autem non est inuentus adiutor similis illi. quae igitur absolutio [*]( 1 Philo Quaest. I 25 8 Gen. 2, 18 18 Gen. 2, 19 23 Gen. 2, 20 ) [*]( 1 odiosum A 2 adam s. u. m2 M Adae om. M 3 uiro (i s., u.) A muliere (e alt. postea add.) A 6 ex eo om. RV hominem A (v s. e) M 9 adiutorem RSBV\' simile CC\'D similem M (m alt. exp.) P\' (m alt. eras.) cet. 11 accipies M 12 casa A 13 sicuti M 14 fetu MC et (m2 fotu) P1 segetes B uerba in eo usque ad repperisti (p. 309 u. 7) om. VI 16 dicatur... (d .. eras.) A et] etiam MP1 reperimua ABC humano s. u. m2 M 17 menti APV 18 exspecta P finxerat (i s. ł) A 19 utj et P 22 genus suum SBPCI 23 nomina om. R 24 et JSBP\'C, om. cet. 25 inuentos (0 ex a et u 8. 9) A )

307
est nisi quia indomitae bestiae et uolatilia caeli diuina potestate ad hominem deducuntur? de pecoribus autem domitis [*]( C ) congregandis et homo habuit potestatem. itaque illud diuinae operationis fuerit, hoc humanae diligentiae. simul accipe qua causa omnia deducta sint ad Adam, ut in omnibus uideret ex utroque sexu substantiam constare naturae, id est ex masculo et femina et ipse usu exemploque cognosceret necessarium sibi consortium mulieris adiectum.

Et inmisit inquit deus soporem in Adam, et obdormiuit. quis est iste sopor nisi quia paulisper, ad [*](D) coniugium copulandum cum intendimus animum, ueluti intentos oculos ad dei regnum inclinare atque inflectere uidemur ad quendam somnum istius mundi et paulisper obdormire diuinis, dum in saecularibus mundanisque requiescimus? denique posteaquam soporem, inquit, inmisit in Adam et dormiuit, tunc aedificauit dominus deus costam, quam sumpsit de Adam, in mulierem. bene aedificauit dixit, ubi de mulieris creatione loquebatur, quia in uiro et muliere domus uidetur quaedam plena esse perfectio. qui sine uxore [*]( E ) est quasi sine domo sit sic habetur; sicut enim uir publicis officiis ita mulier domesticis ministeriis habilior aestimatur. considera quia ex corpore costam sumpsit, non ex anima portionem, hoc est:

non anima ex anima, sed os de ossibus meis et caro de carne mea haec uocabitur mulier. ergo causam humanae generationis agnouimus. set quia plerosque mouet. [*]( 9 Gen. 2, 21 16 Gen. 2, 22 23 Gen. 2, 23 ) [*]( 2 ad (eras.) ominem A 3 congregando R 4 operationis (ation 8. u. m2) V hoc om. R (illud in mg. m2) humanae (h s. u. m. ant.) A qua** A 5 adducta BC eunt MB 6 constarse (a s. u.) A 7 ipso BPx ipse (o s. e) M usu* A necesarium P 9 inquit om. B 10 quia s. u. A 11 uelut R ad (d ex t) P coniangium P (n alt. eras.) V (n alt. exp.) 14 cum SBP\' 15 inquit om. CC inmisit dS N 16 et 22 sumsit AD 17 muliere RSBP\' dixit om. R 18 creationg (om. de) R & (eras.) quia A 24 cause A causa (& ut uidetur ex a m2) P 25 sed A (d ex t) cet. yomouet A ) [*]( 20* )

308
qui diligentius intuentur, quomodo si uel primo magnum [*]( F ) munus dei fuit circa homines, ut in paradiso homines collocarentur uel postea magnorum remuneratio uideretur esse meritorum, ut ad paradisum iustus unusquisque rapiatur, dicuntur etiam bestiae et pecora agri et uolatilia caeli in paradiso fuisse. unde plerique paradisum animam hominis esse uoluerunt, in qua uirtutum quaedam germina pullulauerint, hominem autem et ad operandum et ad custodiendum paradisum esse positum, hoc est mentem hominis. cuius uirtus animam uidetur excolere, non solum excolere, sed etiam cum excoluerit custodire. bestiae autem agri et uolatilia [*]( 168 A ) caeli, quae adducuntur ad Adam, nostri inrationabiles motus sunt, eo quod bestiae uel pecora quaedam diuersae Sint corporis passiones uel turbulentiores uel etiam languidiores. uolatilia autem caeli quid aliud aestimamus nisi inanes cogitationes, quae uelut uolatilium more nostram circumuolant animam et huc atque illuc uario motu saepe transducunt? propterea nullus inuentus est menti nostrae similis adiutor nisi sensus, hoc est αἴσθησις. similem sibi solam voo? noster [*]( RI ) potuit inuenire.

Sed forte arguas quia haec quoque deus in tali paradiso locauit, hoc est passiones corporis et uanitatem quandam fluctuantium uel inanium cogitationum, quod ipse nostri fuerit [*]( 13 Philo Legg. alleg. II 4 68, 30 et 42; I 92, 13 et 21 C.) ) [*]( ,1 quia R uel si RM 3 locarentur N uideretur Y (re s. u. m2) D (in ras.) uideatur R (post esse t-ranspositum) M uidetur SBP\'Px 4 iustus A (s alt. postea add.) 6 anime (a s. ę) A 7 hominis om. R 8 pullulauerint (i ex u) V et pr. om. RMC ad alt. om. R 9 est s. u. A 10 uirtutis A et non BI) sed] uerum SB et (rx uero m2) P1 13 uell et R corporeae R 14 etiam om. B 17 uariV motus AVJ) uario motns P transducant  V et (-unt corr.) P 19 AECBECIC S aesthesis PV ehesin R aestesin P1 athe∗∗∗∗ M aestesis uel estesis cet. NOTC M NiuHC S noys cet. 22 possessiones AP]) ct (corr.) ml V m2 C 23 ipsi AC\']) noster R fuerint AI) et (n del. m2) P )

309
auctor erroris. considera quid dicat. habete inquit potestatem piscium maris et uolatilium caeli et omnium repentium, quae repunt super terram. uides quod ille tibi tribuerit potestatem, ut de omnibus iudicare tu debeas, singulorum genera iudicii tui sobria definitione discernere. [*]( C ) uocauit ad te omnia deus, ut supra omnia mentem tuam esse cognosceres. cur quae tibi similia minime repperisti adsciscere tibi et copulare uoluisti? dedit tibi certe sensum, quo uniuersa cognosceres et de cognitis iudicares, meritoque de illo fecundo paradisi agro eiectus es, quia non potuisti seruare mandatum. sciebat enim deus esse te fragilem, sciebat iudicare non posse: ideo dixit quasi fragilioribus: nolite iudicare, ut non iudicemini. ergo quia sciuit infirmum te esse ad [*]( D ) iudicandum, uoluit oboedientem esse mandato: ideo praeceptum posuit. quod si non praeuaricatus esses, periculum incerti iudicii incidere nequiuisses. itaque quoniam iudicare uoluisti, ideo addidit: ecce Adam factus est quasi unus ex nobis, ut sciat bonum et malum. uoluisti tibi adrogare iudicium: poenam praui iudicii refutare non debes.

posuit tamen te contra paradisum, ne memoriam eius posses abolere. denique iusti in paradisum rapiuntur, sicut Paulus [*]( E ) raptus est in paradisum et audiuit uerba ineffabilia. et tu si a primo [*]( 1 Gen. 1, 28 12 Matth. 7, 1 17 Gen. 3, 22 21 II Cor. 12, 2-6 ) [*]( 1 consiaerat (si s. u., t erus. A habet A 6 reptilium SUlr uideor (s 8. or) A 4 tibi s. u. A tu s. u. A 5 singulorumque B 6 esse om. BCI 7 similis (m2 disimilia, om. minime) R 8 certũ RP\'V\' quol ut M 9 cogitatibus J2 10 es otn. RY\' 11 te MSBJP4 & B, om. cet. 13 quia in ras. P sciebat SBPC intirmante esse A et (v s. ạṇ m2) P et (infiimfl te in mg. m2) Y 14 noluit V uoluit te RB obedientem te C obedientê. (s eras.) A 15 es.ses (e eras.) A 16 iudicis BV\' inciderel iudicare A itaque om. BYI noluisti APVD 17 quisi A (a 8. i) quasi CD, om. PVM, tamquam cet. 18 scias .APYMC\' sciebat (eb eras.) P4 sciat B (t s. u.) cet. 20 te tamen SBP, tamen om. B 21 rapiuntur APVD saepe rapiuntur cet. sicut et SBP1 22 ineffabilia A (a alt. ex fl), que non licet homini loqui add. pol )

310
caelo ad secundum, a secundo caelo ad tertium mentis tuae uigore rapiaris, hoc est quia primum unusquisque homo est corporalis, secundo animalis, tertio spiritalis, si ita rapiaris ad tertium caelum, ut uideas fulgorem gratiae spiritalis — animalis enim homo quae sunt spiritus nescit, et ideo tertii caeli ascensio tibi est necessaria, ut rapiaris in paradisum — [*]( F ) rapieris iam sine periculo, ut possis diiudicare omnia, quia spiritalis diiudicat omnia, ipse autem a nemine diiudicatur, et fortasse quasi adhuc fragilis audies uerba ineffabilia, quae non liceat homini loqui, et tunc quod acceperis reseruato et quod audieris custodi. Paulus apostolus custodiebat, ne laberetur uel alios certe faceret errare. aut fortasse ideo dixit Paulus: quae non licet h omini loqui, quia erat adhuc in corpore constitutus, hoc est uidebat istius corporis passiones, uidebat legem carnis suae repugnantem legi mentis suae. hoc enim malo intellegi, ne uideamur quendam adhuc futuri periculi [*]( 169 A ) iactare terrorem; sit enim uel propter hanc uitam securitas, ut nullos praeuaricationis posthac futurae laqueos formidemus. ergo quicumque fuerit in paradiso ascensione uirtutis audiet mysteria dei arcana illa atque secreta, audiet dicentem dominum tamquam latroni illi a scelere ad confessionem et ad fidem a latrocinio reuertenti: hodie mecum eris in paradiso. [*]( 5 I Cor. 2, 14 8 I Cor. 2, 15 12 Augustinus contra lul. Pelag. II 5, 13 (fortasse... mentis suae) 13 II Cor. 12, 4 14 Rom. 7, 23 20 Luc. 23, 43 ) [*]( 1 a secundo om. R caelum RVI, caelo om. C 2 liunusquisque A (h eras.) 4 fulgore P 5 spiritus dei N (ra ro5 πνεύματος tou ϑεοῡ). 6 rapieris (om. ut) APVD 7 rapieris APVD rapiaris cet. 8 autem] enim R iudicatur RMCVI 9 fragilis A (r 8. u.) 11 custodito X 12 dicit C 13 quae Augustinns qui V quia cet. 14 passiones AI (e ex i) 15 car**nis A (ci eras.) repugnantem ... suae om. hoc siglo * adscripto A ( fuit in mg. inf. nunc absciso) 16 iutellegi malo B 17 siç\\lt A sic RC 18 posthac SBP\'V\' post hanc cet. 19 fverit fuerit A ascensionjs (e s. ag m2) A 20 audiet pr. ] audit AP/J arcana M archana cet. dicente domino M 21 dum in ras. A a] ab RMSBVI et ad fidem a latrocinio m2 PP", om. C. et ad fidei latrocinium ml PP" eet. 22 peruertenti R reuerti B )
311

Serpens autem erat sapientior omnium [*]( B ) bestiarum, quae erant super terram, quas fecit dominus deus. et dixit serpens mulieri: quid utique dixit deus, needatis ab omni ligno quod est in paradiso? cum dicit sapientiorem serpentem, intellegis quem loquatur, [*]( C ) id est illum aduersarium nostrum, qui tamen habet huius sapientiam mundi. sed et uoluptas atque delectatio bene sapiens dicitur, quia et carnis appellatur sapientia, sicut habes quia sapientia huius carnis inimica est deo et ad exquirenda delectationum genera astuti sunt qui adpetentes sunt uoluptatum. siue ergo delectationem intellegas, quaedam est diuino aduersa mandato et inimica sensibus nostris, unde [*]( D ) sanctus Paulus ait: uideo aliam legem m membris meis repugnantem legi mentis meae et captiuantem me in lege peccati, si autem ad diabolum referas, uerus inimicus est generis humani. quae causa autem inimicitiarum nisi inuidia? sicut Solomon ait quia inuidia diaboli mors introiuit in orbem terrarum. inuidiae autem causa beatitudo hominis in paradiso positi et ideo, quoniam ipse. diabolus acceptam gratiam tenere non potuit, inuidit homini eo quod figuratus e limo, ut incola paradisi esset, electus est. [*](E) considerabat enim diabolus quod ipse, qui fuisset superioris [*]( 1 Gen. 3, 1 5 Augustinus contra Iul. Pelag. II 5, 13 (cum dicit ... lege peccati); cf. III 21, 48 9 Rom. 8, 7 13 Rom. 7, 23 17 Sap. 2, 24 ) [*](1 erat om. RV\' 2 erant] repunt R V quas RSBP\'C\'V\' quam cet. 5 quemJ quae RV\' loquebatur BC et eb exp. S 6 illum] ilico SB et (e. m2 illfl) P\' sapientiam huius RCC\'V\' 7 uoluntas RMV 8 et II et sapientia M sapientia cet. 9 quia A (i 8. u.) huius om. SBPCC, fort. recte in dell R, om. Y\' 11 sunt s. m. m2 M 12 aduersata RV mandato A (n in ras., da 8. u.) 13 paulus AC\'D et 8. u. m2 S apfs 8. u. M apostolus Paulus P\', om. cet. menbris A 15 me om. RV 16 autem causa SBP\' 17 solomon M salemon V\' salomon cet. 18 introiuit A (i alt. 8. u.) introuit (m2 intrauit) S introibit (v a. b) R autem] enim M 19 beatitudo est B siti RV et ipse BP\' 21 est om. PVCC )

312
naturae, in haec saecularia et mundana deciderat, homo autem inferioris creaturae sperabat aeterna. hoc est ergo quod inuidit dicens: \'iste inferior adipiscetur quod ego seruare non potui? iste de terris migrabit ad caelum, cum ego de caelo lapsus in terras sim? multas uias habeo quibus hominem decipere possim. de limo factus est, terra ei mater est, coruptibilibus inuolutus est. etsi anima superioris naturae, tamen et ipsa [*](F) lapsui potest esse obnoxia in corporis carcere constituta, quando ego lapsum uitare non potui. est igitur uia prima, ut decipiatur. dum condicione sua maiora desiderat. hic enim quidam est conatus industriae. deinde carnis est quod non habeat desiderare. postremo in quo uideor ego omnibus esse sapientior, nisi circumscribam hominem et uersutia et fraude contendam?1 itaque machinatus est ut non primo Adam adoriretur, sed Adam per mulierem circumscribere conaretur. non adorsus est eum qui coram acceperat caeleste mandatum. [*]( 170 A ) sed eam adorsus est quae a uiro didicerat, non a deo quid obseruaret acceperat. neque enim habes quia mulieri dixit deus, sed quia Adae dixit, et ideo per Adam cognouisse mulier aestimanda est.