Tusculanae Disputationes

legimus librum Clitomachi, quem ille eversa Karthagine misit consolandi causa ad captivos, cives suos; in eo est disputatio scripta Carneadis, quam se ait in commentarium rettulisse.[*](retulisse G1K (ex retullisse1) V) cum ita positum esset, videri[*](vidi G1 ) fore in aegritudine sapientem patria capta, quae Carneades contra dixerit, scripta sunt. tanta igitur calamitatis praesentis adhibetur a philosopho medicina, quanta inveteratae[*](inveterata X corr. s (in inveterata al.) desideraretur V2 ) ne desideratur quidem, nec, si aliquot[*](aliquod G) annis post idem ille liber captivis missus esset, volneribus mederetur, sed cicatricibus. sensim

Quid ergo opus est, dicet aliquis, omnino ratione aut consolatione illa,[*](ratione aut omnino consolatione ulla X illa s (idem men- dum p. 353, 29 al.) omnino ratione aut Po. ) qua solemus uti, cum levare dolorem maerentium volumus?

hoc enim fere tum habemus in promptu,[*](promtu GR) nihil oportere inopinatum videri. aut[*](aut R, sed u del. Rc ) qui[*](sic VBMs videantur y non quia G1R1, in mg. eodem signo addito quia recentia sunt, maiora videntur G2 quia recentia sunt Rvet (c ?) quia recentia sunt in textu habet K1 maiora videntur add. K2 (item P)) tolerabilius feret incommodum, qui cognoverit[*](cognoverint X corr. R2Vc ) necesse esse homini tale aliquid accidere? haec enim oratio de ipsa summa mali nihil detrahit, tantum modo adfert, nihil evenisse quod non opinandum fuisset. neque tamen genus id orationis in consolando non valet, sed id haud sciam an plurimum. * ergo ista necopinata non habent tantam vim, ut aegritudo ex is omnis oriatur; feriunt enim fortasse gravius, non id efficiunt, ut ea, quae accidant maiora videantur:[*](sic VBMs videantur y non quia G1R1, in mg. eodem signo addito quia recentia sunt, maiora videntur G2 quia recentia sunt Rvet (c ?) quia recentia sunt in textu habet K1 maiora videntur add. K2 (item P)) quia recentia sunt, maiora videntur, non quia repentina.[*](Ergo... 18 repentinaverba ipsa sana sunt (cf. Herm. XLI p. 324), sed non suo loco posita. a Cicerone ipso, ut argumentationem §§ 52–54 concluderent, in chiro- grapho postea adscripta, ab Attici librariis autem falso loco inserta esse videntur. (nam id efficiunt ... videantur, sed maiora videntur, quia recentia sunt, non quia repentina We. ut ea quae accidant, mala videantur ... non quia repentina, mala Se, Jb. d. ph. V. 24 p. 244))

* Duplex est igitur ratio veri reperiendi non in is[*](non his (G1 is) solum X in add, K2RcVc aut 1 ) solum, quae mala, sed in is etiam, quae bona videntur. nam aut[*](aut ut X corr. B 1 ) ipsius rei natura qualis et quanta sit, quaerimus, ut de paupertate non numquam, cuius onus disputando levamus docentes,

saepe est etiam sub palliolo sordido sapientia.

huic igitur alteri generi similis est ea ratio consolandi, quae docet humana esse quae acciderint. non enim id solum continet ea disputatio, ut cognitionem[*](cogitationem G1 ) adferat generis humani, sed significat tolerabilia[*](tollerabilia GKRV tolerabiliora H) esse, quae et tulerint et ferant ceteri. de paupertate agitur:[*](agitur igitur H) multi patientes pauperes commemorantur; de contemnendo honore: multi inhonorati proferuntur, et quidem propter id ipsum beatiores, eorumque, qui privatum[*](eorumquae qui p. R1V eorumquae p. G1K1H) otium negotiis publicis antetulerunt, nominatim[*](nominati GKV1 (- add. c) H) vita laudatur,[*](Duplex igitur ratio est ... 346, 16 laudatur (sine 346, 5 cum ... 346, 7 posse) H) nec siletur illud potentissimi regis anapaestum, qui[*](Eurip. Iph. Aul. 16) laudat senem et fortunatum esse dicit, quod inglorius[*](inglorious G (exp. 2) inglorius V) [*](ingloriosus K1R) sit atque ignobilis ad supremum diem perventurus;

similiter commemorandis exemplis orbitates quoque liberum[*](liberorum Vc ) praedicantur, eorumque,[*](eorumquoque K1 ) qui gravius ferunt, luctus aliorum exemplis leniuntur. sic perpessio ceterorum facit, ut ea quae acciderint multo minora[*](maiora ex minora Vc ) quam quanta sint existimata, videantur. ita fit, sensim cogitantibus ut, quantum sit ementita opinio, appareat. atque hoc idem et Telamo ille declarat:

ego cum genui ---

futuras mecum commentabar miserias

sciebam me genuisse mortalem.

hoc igitur efficitur, ut ex illo necopinato plaga maior sit, non, ut illi putant, ut, cum duobus pares casus evenerint, is modo aegritudine adficiatur,[*](aff. KR) cui ille necopinato casus evenerit.

Itaque dicuntur non nulli in maerore, cum de hac communi hominum condicione audivissent, ea lege esse nos natos, ut nemo in perpetuum esse posset expers mali, gravius etiam tulisse. quocirca Carneades, ut video nostrum scribere Antiochum,[*](anthiochum KR) reprendere[*](reprehendere KVc ) Chrysippum[*](crysippum X Chr. fr. eth. 487 ) solebat laudantem Euripideum carmen illud:[*](Eurip. Hypsip. fr. 757 (S. Eur. ed. Arn. p. 62))

1. Morta/lis nemo est que/m non[*](non om. X add. K2Vc ) attinga/t[*](attingit W (attigit K) vix recte, cf. Mue. in Seyfferti Laelio p. 143 ) dolor
2. Morbu/sque; multis[*](multis Lb. multi) su/nt humandi li/beri,
3. Rursu/m creandi, mo/rsque[*](mors quae GK (morsquę) R1V (s in r. c)) est finita o/mnibus.
4. Quae ge/neri[*](genere X corr. V3 ) humano ango/rem nequicquam a/dferunt:[*](adferant V2 )
5. Redde/nda terrae est te/rra, tum[*](tum tam Sey. nam Küh. ) vita o/mnibus
6. Mete/nda ut fruges. si/c iubet Nece/ssitas.

negabat genus hoc orationis quicquam omnino ad levandam aegritudinem pertinere. id enim ipsum dolendum esse dicebat, quod in tam crudelem necessitatem incidissemus; nam illam quidem orationem ex commemoratione[*](ex commemoratione V (sed com in r. c) K2 ex quo memoratione K1R) [*](ex quo nemo ratione G) alienorum malorum ad malivolos consolandos[*](cf. Sen. ad Marc. 12, 5)

Omnibus enim modis fulciendi sunt, qui ruunt nec cohaerere possunt propter magnitudinem aegritudinis. ex quo ipsam aegritudinem lu/phn [*](a\gPHN fere X (L ex A V)) Chrysippus quasi[*](Chrys. fr. eth. 485) solutionem totius hominis appellatam[*](omnibus modis... 12 appellat) putat.[*](appellat amputat KR1V (cf. H et praef.)) Quae tota poterit evelli explicata, ut[*](ut aut V1 ) principio dixi,[*](dixi cf. p. 329, 2sqq. ) causa aegritudinis; est enim nulla alia nisi opinio et iudicium magni praesentis atque urgentis mali.[*](est... 15 mali) itaque et dolor corporis, cuius est morsus acerrumus, perferetur[*](perferetur X (cf. Po. comm. ad 1, 29) perfertur Vc ) spe proposita boni, et acta aetas honeste ac splendide tantam adfert consolationem, ut eos qui ita vixerint aut non attingat aegritudo[*](aegritudo del. Dav. ) aut perleviter pungat animi dolor.

Sed ad hanc opinionem magni mali cum illa etiam opinio accessit oportere, rectum esse,[*](rectū esseesse scr. Vc ) ad officium pertinere ferre[*](perferre V (sed per in r. rec)) illud aegre quod acciderit, tum denique efficitur illa gravis aegritudinis perturbatio.[*](tum ... 23 perturbatio om. H)

ex hac opinione sunt illa varia et detestabilia genera[*](genere KR1H) lugendi: paedores,[*](pedores KH cf. p. 331, 1 ) muliebres lacerationes genarum, pectoris feminum capitis percussiones;[*](sed ... 26 percussiones H) hinc ille Agamemno Homericus[*](K 15) et idem Accianus

scindens dolore identidem[*](Accius fr. inc. 672) intonsam comam

Sed haec omnia faciunt opinantes ita fieri oportere. itaque et Aeschines[*](aescinnes X corr. Vc ) in[*](de cor. 77) Demosthenem[*](demostenem X (de- monstenem K)) invehitur, quod is septimo die post filiae mortem hostias immolavisset. at quam[*](quam excopiose X (ex del. V1 aut c) quam et copiose s (et in r. B)) rhetorice, quam[*](cf. Hier. epist. 60, 14 (qui Cic. consolationem sequitur)) copiose! quas sententias colligit, quae verba contorquet! ut licere quidvis[*](quodvis V1 ) rhetori intellegas. quae nemo probaret, nisi insitum illud in animis haberemus, omnis bonos interitu suorum quam gravissime maerere oportere. ex hoc evenit, ut in animi doloribus alii solitudines captent, ut ait Homerus de Bellerophonte:

1. Qui miser in campis maerens errabat Aleis[*](Z 201) [*](Aleis Be- roaldus alienis (unde Vc errat, tum errat maerens Vrec))
2. Ipse suum cor edens,[*](edens V2M evidens X) hominum vestigia vitans;[*](vitas X corr. Vc )

1. Cupi/do cepit mi/seram nunc me pro/loqui
2. Caelo a/tque terrae Me/deai[*](Medeai Turn. Medeae) mi/serias.

haec omnia recta vera debita putantes faciunt in dolore, maximeque declaratur[*](declaratur hoc sana cf. Mue. (off. 1, 61)) hoc quasi officii iudicio fieri, quod, si qui forte, cum se in luctu esse vellent, aliquid fecerunt humanius aut si hilarius locuti sunt, revocant se rursus ad maestitiam peccatique se insimulant, quod dolere[*](dolore K1V1 ) intermiserint. pueros vero matres et magistri castigare etiam solent, nec verbis solum, sed etiam verberibus, si quid in domestico luctu

Quid ille Terentianus[*](terentianus K2 mg. Vrec ) [*](terrentianus X)

ipse se poeniens

1. Decre/vi tantispe/r[*](decrevitant. V (prius t Vc)) me minus iniu/riae,
2. Chreme/s,[*](me ... 7 Chremes Vcin r. (s scr. V1)) meo gnato fa/cere, dum fia/m miser.

malo quidem me quovis dignum deputem—

1. Namque nimis multos atque omni luce cadentis[*](T 226) [*](cadentis (i/ptousin) Man. carentis)
2. Cernimus, ut nemo possit maerore vacare.
3. Quo magis est aequum tumulis mandare peremptos
4. Firmo animo et luctum lacrimis finire diurnis.

Ergo in potestate est abicere dolorem, cum velis, tempori servientem. an est ullum tempus, quoniam quidem res in nostra potestate est, cui[*](cui cum V) non ponendae curae et aegritudinis[*](add. Dav. exs. aut aegritudinis aut curae del. alii (iam in V curaer sec. Str. ut vid.)) causa serviamus?[*](vides ... 22 serviamus) constabat eos, qui concidentem volneribus Cn. Pompeium vidissent,[*](GN. X) cum in illo ipso acerbissimo miserrimoque spectaculo sibi timerent, quod se classe hostium circumfusos viderent, nihil aliud tum egisse, nisi ut remiges hortarentur et ut salutem adipiscerentur fuga; posteaquam Tyrum venissent, tum adflictari lamentarique coepisse. timor igitur ab his aegritudinem potuit repellere,

Idque[*](idque itaque K1 ) indicatur eorum patientia, qui cum multa sint saepe perpessi, facilius ferunt[*](ferant X cf. praef. ) quicquid accidit, obduruisseque[*](obduruisseque iam Tr. obduruisse quam X (e ex am corr. V2)) iam sese[*](sese V) contra fortunam arbitrantur, ut ille apud Euripidem:[*](Eur. Phrix. fr. 821 (Chrys. fr. eth. 482))

1. Si mi/hi nunc tristis pri/mum inluxisse/t dies
2. Nec tam ae/rumnoso na/vigavisse/m[*](navigassem X) salo,
3. Esse/t dolendi cau/sa, ut iniecto e/culei
4. Freno/ repente ta/ctu exagitantu/r novo;
5. Sed ia/m subactus[*](subiactus GV1 (i del. 2) sub- iectus KRP) mi/seriis opto/rpui.[*](obt. KRc )

Philosophi summi nequedum[*](neque nondum X corr. V3 ) tamen sapientiam consecuti nonne intellegunt in summo se malo esse? sunt enim insipientes, neque insipientia ullum maius malum est. neque tamen lugent. quid ita? quia huic generi malorum non adfingitur[*](non affingitur V (non af in r. Vc n ante g del. idem) nodfingitur R1 ) illa opinio, rectum esse et aequum et ad officium pertinere aegre ferre, quod sapiens non sis, quod idem adfingimus huic aegritudini, in qua luctus inest, quae omnium maxuma est.

itaque Aristoteles veteres philosophos[*](Arist. fr. 53) accusans, qui existumavissent philosophiam suis ingeniis esse perfectam, ait eos aut stultissimos aut

neque tamen, cum se in media stultitia, qua nihil[*](quia n. G1 ) est peius, haerere intellegant, aegritudine premuntur; nulla enim admiscetur opinio officiosi doloris. Quid, qui non putant lugendum[*](lungendum GV1 (prius n eras.) iungen- dum KR) viris?[*](sqq. cf. Hier. epist. 60, 5 ) qualis fuit Q. Maxumus[*](fuitque maxumus G2 (quae G1) KV ( ss. m. 3) ac fortasse R1 (Q post fuit in r. m. al.)) efferens[*](efferrens GR1V) filium consularem, qualis L. Paulus[*](paullus RG1 e corr. V1 (l eras.) cf.p. 263, 17; 274, 19; 457, 7 ) duobus paucis[*](lucius et marcus X) diebus amissis[*](amisis G1R1V1 ) filiis, qualis M. Cato praetore designato mortuo filio, quales reliqui, quos in Consolatione[*](consolationem G -ne V) conlegimus.

quid hos aliud placavit nisi quod luctum et maerorem esse non putabant viri? ergo id, quod alii rectum opinantes aegritudini se solent dedere, id hi turpe putantes aegritudinem reppulerunt. ex quo intellegitur non in natura, sed in opinione esse aegritudinem.

Contra dicuntur haec: quis tam demens, ut sua voluntate maereat? natura adfert dolorem, cui quidem Crantor, inquiunt, vester cedendum putat; premit enim atque instat, nec resisti potest. itaque Oileus[*](oileus V) ille apud

1. Nec ve/ro tanta prae/ditus sapie/ntia[*](Soph.fr. 666)
2. Quisqua/m est,[*](quisquamst edd. ) qui aliorum aeru/mnam dictis a/dlevans
3. Non i/dem, cum fortu/na mutata i/mpetum
4. Conve/rtat,[*](convertit Sey. clade ut subita X corr. s ) clade su/bita frangatu/r sua,
5. Ut i/lla ad alios di/cta et praecepta e/xcidant.[*](ex p. G2 )

Sed plures sunt causae suscipiendi doloris: primum illa opinio mali, quo viso atque persuaso aegritudo[*](aegritudo add. Vc ) insequitur necessario. deinde etiam gratum mortuis se facere, si graviter eos lugeant, arbitrantur.[*](sed ... 16 arbitrantur H) accedit superstitio muliebris quaedam; existumant enim diis inmortalibus se facilius satis facturos, si eorum plaga perculsi adflictos se et stratos esse fateantur. sed haec inter se quam repugnent, plerique non vident. laudant enim eos, qui aequo animo moriantur; qui alterius mortem aequo animo ferant, eos putant vituperandos. quasi fieri ullo modo possit, quod in amatorio sermone dici solet, ut quisquam plus alterum diligat quam se.

praeclarum[*](seipsū G) illud est et, si quaeris, rectum quoque et verum, ut eos, qui nobis carissimi esse debeant, aeque ac nosmet ipsos amemus; ut[*](ut s at X (ad K)) vero plus, fieri nullo pacto potest. ne optandum quidem est in amicitia, ut me ille plus quam se, ego illum[*](ullum V) plus quam me; perturbatio vitae, si ita sit, atque officiorum omnium