Pro T. Annio Milone

quid? comitiis in campo quotiens potestas fuit! cum ille in saepta inrupisset[*](irrupisset ΣBHb2: ruisset ETα: irruisset b1), gladios destringendos, lapides iaciendos curasset[*](curasset ΣBH: curavisset ETδ), dein subito voltu Milonis perterritus fugeret ad Tiberim, vos et omnes boni vota faceretis ut Miloni uti virtute sua liberet. quem igitur cum omnium gratia noluit, hunc voluit cum aliquorum querela, quem iure, quem loco, quem tempore, quem impune non est ausus, hunc iniuria, iniquo loco, alieno tempore, periculo capitis non dubitavit occidere?

praesertim, iudices, cum honoris amplissimi contentio et dies comitiorum subesset, quo quidem tempore—scio enim quam timida sit ambitio quantaque et quam sollicita sit cupiditas consulatus —omnia non modo quae reprehendi palam sed etiam quae obscure[*](obsc. quae Twδ) cogitari possunt timemus, rumorem, fabulam falsam, fictam, levem[*](rumorem fabulam falsam fictam levem BE: rum. fab. fictam falsam levem T: rum. fictam levem H: rum. fab. fictam falsam δ) perhorrescimus, ora omnium atque oculos intuemur. nihil est enim[*](enim est Tδ) tam molle, tam tenerum, tam aut fragile aut flexibile quam voluntas erga nos sensusque civium, qui non modo improbitati irascuntur candidatorum sed etiam in recte factis saepe fastidiunt.

hunc igitur diem[*](diem igitur Tδ) campi speratum atque exoptatum sibi proponens Milo, cruentis manibus scelus et facinus prae se ferens et confitens ad illa augusta centuriarum auspicia veniebat? quam hoc non credibile est[*](est H: om. ETδ) in hoc, quam idem in Clodio non dubitandum, qui se ipse[*](qui se ipse Stangl: qui se ille ΣH: quin se ille ET: quin se δ) interfecto Milone regnaturum putaret! quid? quod caput est audaciae[*](audaciae hoc loco hab. HE, Severianus Rhet. L. p. 361, ante est Tδ, om. unus Ox., del. Ferrarius (fort. ex iud. ortum)), iudices, quis ignorat maximam inlecebram esse peccandi impunitatis spem? in utro igitur haec fuit? in Milone qui etiam nunc reus est facti aut praeclari aut certe necessarii, an in Clodio qui ita iudicia poenamque contempserat ut eum nihil delectaret quod aut per naturam fas esset aut per leges liceret?

sed quid ego argumentor, quid plura disputo? te, Q. Petili[*](Petili om. H), appello, optimum et fortissimum civem; te, M. Cato, testor, quos mihi divina quaedam sors dedit iudices. vos ex M. Favonio audistis Clodium sibi dixisse, et audistis vivo Clodio, periturum Milonem triduo. post diem tertium gesta res est quam dixerat. cum ille non dubitarit[*](dubitarit Severian.: -aret codd.) aperire quid cogitaret[*](cogitaret H: -arit ET (quid ... dubitare om. ab1)), vos potestis dubitare[*](dubitare cogitare H) quid fecerit?

quem ad modum igitur eum dies non fefellit? dixi equidem modo. dictatoris Lanuvini stata sacrificia nosse negoti nihil erat. vidit necesse esse Miloni proficisci Lanuvium illo ipso quo est profectus die: itaque antevertit[*](antevenit E). at quo die? quo, ut ante dixi, fuit insanissima contio ab ipsius mercennario tribuno plebis concitata: quem diem ille, quam contionem, quos clamores, nisi ad cogitatum facinus approperaret, numquam reliquisset. ergo illi ne causa quidem itineris, etiam causa manendi[*](manendi (post Mil.) om. Tδ); Miloni manendi nulla facultas, exeundi non causa solum[*](solum causa ΣH) sed etiam necessitas fuit[*](fuit fort. delendum (cf. Zielinski, p. 136)). quid si, ut ille scivit Milonem fore eo die in via, sic Clodium Milo ne suspicari quidem[*](quidem om. H) potuit?

primum quaero qui id scire[*](qui id scire Halm: quid scire ETα: qui scire Σb: qui H) potuerit? quod vos idem in Clodio quaerere non potestis. Vt enim neminem alium nisi T. Patinam, familiarissimum suum, rogasset, scire potuit illo ipso die Lanuvi a dictatore Milone prodi flaminem necesse esse. sed erant permulti[*](multi T) alii ex quibus id facillime scire posset: omnes[*](omnes (homines ΣH) scilicet Lanuvini (om. Lanuvini H) codd.: del. Lambinus (clausula bona est)) scilicet Lanuvini. Milo de Clodi reditu unde quaesivit? quaesierit sane[*](sane om. H)—videte quid vobis largiar—servum etiam, ut Q.[*](Q. om. ΣH) Arrius, amicus meus[*](amicus meus H: meus amicus ETδ), dixit, corruperit. legite testimonia testium vestrorum. dixit C. Causinius[*](Ausinius ΣH) schola, Interamnanus, familiarissimus et idem comes Clodi[*](Clodi H, Ascon.: cuius iam pridem testimonio Clodius eadem hora Interamna fuerat et Romae add. ETδ), P. Clodium illo die in Albano mansurum fuisse, sed subito ei esse[*](esse ei E) nuntiatum Cyrum architectum esse mortuum, itaque repente Romam constituisse proficisci. dixit hoc item comes[*](item comes ΣH: comes item cett.) P. Clodi, C. Clodius.

videte, iudices, quantae res his testimoniis sint confectae. primum certe liberatur Milo non eo consilio profectus[*](profectum E2) esse ut insidiaretur in via Clodio: quippe, si ille obvius ei futurus omnino non erat. deinde—non enim video cur non meum quoque agam negotium—scitis, iudices, fuisse qui in hac rogatione suadenda diceret[*](diceret ΣH, Ascon. et Schol.: -erent cett.) Milonis manu caedem esse factam, consilio vero maioris alicuius. me videlicet latronem ac[*](ac et Ascon.) sicarium abiecti homines et[*](et ac ΣBH: om. codd. SM Asconii) perditi describebant. iacent[*](iaceant Σ) suis testibus qui[*](qui Garatoni: hi (ii Σ) qui ΣHETδ: iis qui k, Richter: fort. hi=#h## (omissionis nota, cf. Phil. i. 11, vii. 6)) Clodium negant eo die Romam, nisi de Cyro audisset, fuisse rediturum. respiravi, liberatus sum[*](lib. sum, respiravi Quint. ix. 2. 26); non vereor ne, quod ne suspicari quidem potuerim, videar id cogitasse.

nunc persequar cetera; nam occurrit illud: igitur ne Clodius quidem de insidiis cogitavit, quoniam fuit in Albano mansurus. si quidem exiturus[*](ex ΣH) ad caedem e villa non fuisset. video enim illum qui dicatur de Cyri morte nuntiasse non id nuntiasse, sed Milonem appropinquare. nam quid de Cyro nuntiaret quem Clodius Roma[*](Roma om. Schol.) proficiscens reliquerat morientem? testamentum simul obsignavi, una fui[*](testam. simul obsign., una fui scripsi: test. Cyri simul obsign. cum Clodio una fui Σ(?)BH: una fui test. Cyri simul obsign. cum Clodio E: eod. ordine sed om. Cyri Tδ); testamentum autem palam fecerat et illum heredem et me scripserat. quem pridie hora tertia animam efflantem reliquisset, eum mortuum postridie hora decima denique ei nuntiabatur?

age, sit ita factum: quae causa fuit[*](fuit ΣH: om. ETδ) cur Romam properaret, cur in noctem se coniceret[*](coiceret Σ)? quid adferebat festinationis[*](causa festinationis H) quod heres erat? primum nihil erat[*](nihil erat ΣBH et Schol.: erat nihil cett.) cur properato opus esset; deinde si quid esset, quid tandem erat quod ea nocte consequi posset, amitteret autem, si postridie Romam mane[*](mane Roman Hδ) venisset? atqui[*](atqui Ascon.: atque codd.) ut illi nocturnus ad urbem adventus vitandus potius quam expetendus[*](expectandus Σ (potius quam exp. om. codd. Asconii)) fuit, sic Miloni, cum insidiator esset, si illum ad urbem noctu[*](noctu ΣH: nocte ETwδ) accessurum sciebat, subsidendum atque exspectandum fuit.

noctu occidisset[*](noctu occidisset Σb2: noctu occidisset, nemo ei neganti non credidisset H: om. cett.): insidioso et pleno latronum in loco occidisset[*](insidioso ... occidisset ΣHb2: om. cett.). nemo ei neganti non credidisset quem esse omnes salvum etiam confitentem volunt. sustinuisset crimen[*](crimen ΣH: hoc crimen cett.) primum ipse ille latronum occultator et receptor[*](receptor ex repertor H cum Ernesti) locus, tum neque muta solitudo indicasset neque caeca nox ostendisset Milonem; deinde[*](deinde ΣH: deinde ibi E: deinde ubi Tδ) multi ab illo violati, spoliati, bonis expulsi, multi haec etiam timentes in suspicionem caderent, tota denique rea citaretur[*](reacitaretur H: re agitaretur Σ) Etruria.

atque illo die certe Aricia rediens devertit Clodius ad se[*](se (sua Σ) in ΣH: om. cett.) in Albanum. quod ut sciret Milo illum Ariciae fuisse, suspicari tamen debuit eum, etiam si Romam illo die reverti vellet, ad villam suam quae viam tangeret deversurum. cur nec[*](nec ΣH: neque cett.) ante occurrit ne ille in villa resideret, nec[*](nec neque ΣH) eo in loco subsedit quo ille noctu venturus esset?

video adhuc constare[*](constare adhuc E), iudices, omnia: Miloni etiam utile fuisse Clodium vivere, illi ad ea quae concupierat optatissimum interitum Milonis; odium fuisse illius in hunc acerbissimum, nullum huius in illum; consuetudinem illius perpetuam in vi inferenda[*](ferenda ΣH), huius tantum in repellenda; mortem ab illo Miloni denuntiatam[*](Mil. denunt. ΣH: denunt. Mil. cett.) et praedicatam[*](praedictam b, Gruter) palam, nihil umquam auditum ex Milone; profectionis huius diem illi notum, reditum[*](reditum Hb2: -tus ETab1) illius huic ignotum fuisse; huius iter necessarium, illius etiam potius alienum; hunc prae se tulisse se illo die[*](illo die Roman add. HETδ (Roma ed. R): ego delevi) exiturum, illum eo die se[*](se ΣH: om. cett.) dissimulasse rediturum; hunc nullius rei mutasse consilium, illum causam mutandi consili finxisse; huic, si insidiaretur, noctem prope urbem exspectandam, illi, etiam si hunc non timeret, tamen accessum ad urbem nocturnum fuisse metuendum.

videamus nunc id quod caput est, locus ad insidias ille ipse ubi congressi sunt utri tandem fuerit aptior. id vero, iudices, etiam dubitandum et diutius cogitandum est? ante fundum Clodi quo in fundo propter insanas illas substructiones facile hominum mille versabatur[*](versabatur ΣBα, Aul. Gell. i. 16. 5, Macrob. i. 5. 5: -bantur HETb) valentium, edito adversarii atque excelso loco superiorem se fore putabat[*](putabat Hδ: -arat ETw) Milo, et ob eam rem eum locum ad pugnam[*](ad pugnandum E) potissimum elegerat[*](legerat Tw), an in eo loco est potius exspectatus ab eo qui ipsius loci spe facere impetum cogitarat? res loquitur ipsa, iudices, quae semper valet plurimum.

si haec non gesta[*](gesta non T) audiretis[*](audiritis (-ior- B) ΣBH videritis Σ), sed picta videretis, tamen appareret uter esset insidiator, uter nihil mali cogitaret[*](mali cogit. ΣH: cogit mali cett.), cum alter veheretur in raeda paenulatus, una sederet uxor. quid horum non impeditissimum[*](impeditum Σ)? vestitus an vehiculum an comes? quid minus promptum ad pugnam, cum paenula inretitus, raeda impeditus, uxore paene constrictus esset?—videte nunc illum, primum egredientem e villa, subito: cur? vesperi[*](vespere ΣH): quid necesse est? tarde: qui convenit, praesertim id temporis? devertit in villam Pompei. Pompeium ut videret? sciebat in Alsiensi esse; villam ut perspiceret? miliens in ea fuerat. quid ergo erat[*](erat om. E)? mora[*](mora H: morae ETδ) et tergiversatio[*](tergiversatio H: -tionis ETδ: -tiones Baiter): dum hic veniret, locum relinquere noluit.

age nunc iter expediti latronis cum Milonis impedimentis comparate. semper ille antea cum uxore, tum sine ea; numquam nisi in raeda, tum in equo; comites Graeculi, quocumque ibat, etiam cum in castra Etrusca properabat, tum nugarum in comitatu[*](in comitatu nugarum E) nihil. Milo qui numquam, tum casu pueros symphoniacos uxoris ducebat et ancillarum greges; ille qui semper secum scorta, semper exoletos, semper lupas duceret, tum neminem, nisi ut virum a viro lectum esse diceres. cur igitur victus est? quia non semper viator a latrone, non numquam etiam latro a viatore occiditur; quia, quamquam paratus in imparatos Clodius, ipse Clodius[*](Clodius, ipse Clodius H: Clodius ETδ: del. Richter) tamen mulier inciderat in viros.

nec vero sic erat umquam non paratus Milo contra illum[*](illum ipsum ΣH) ut non satis fere esset paratus. semper ipse[*](ipse scripsi (ita Reid): ille codd.: del. Garatoni) et quantum interesset P. Clodii se interire[*](interire ΣH: perire ETδ) et quanto illi odio esset et quantum ille auderet cogitabat. quam ob rem vitam suam quam maximis praemiis propositam et paene addictam sciebat numquam in periculum sine praesidio et sine custodia proiciebat[*](se proiciebat H). adde casus, adde incertos exitus pugnarum Martemque communem, qui saepe spoliantem iam et exsultantem evertit et perculit ab abiecto; adde inscitiam pransi, poti, oscitantis ducis qui, cum a tergo hostem interclusum reliquisset, nihil de eius extremis comitibus cogitavit, in quos incensos ira vitamque domini desperantis cum incidisset, haesit in eis[*](eis Manutius: his codd.) poenis quas ab eo servi fideles pro domini vita expetiverunt.

cur igitur eos manu misit? metuebat scilicet ne indicaretur, ne dolorem perferre non possent, ne tormentis cogerentur occisum esse a servis Milonis in Appia via P. Clodium confiteri. quid opus est terrore[*](terrore H: tortore ETδ)? quid quaeris? occideritne[*](occideritne om. H)? occidit[*](occidit om. E). iure an iniuria? nihil ad tortorem: facti enim in eculeo quaestio est, iuris in iudicio. quod igitur in causa quaerendum est, id agamus[*](id agamus indagamus Mommsen) hic; quod tormentis inveniri[*](inveniri ΣH: -ire cett.) vis, id fatemur. manu vero cur miserit, si id potius quaeris quam cur parum amplis adfecerit praemiis, nescis inimici factum reprehendere.

dixit enim hic idem qui semper omnia[*](semper omnia H: omnia semper cett.) constanter et fortiter, M.[*](M. om. H) Cato, et[*](et om. H) dixit in turbulenta contione, quae tamen huius auctoritate placata est, non libertate solum sed etiam omnibus praemiis dignissimos fuisse qui domini caput defendissent. quod enim praemium satis magnum est tam benevolis, tam bonis, tam fidelibus servis, propter quos vivit? etsi id quidem non tanti est quam quod propter eosdem non sanguine et volneribus suis crudelissimi inimici mentem oculosque satiavit. quos nisi manu misisset, tormentis etiam dedendi fuerunt[*](fuerunt fuissent Σ) conservatores domini, ultores sceleris, defensores necis. hic vero nihil habet in his malis quod minus moleste ferat quam, etiam si quid ipsi accidat, esse tamen illis meritum praemium persolutum.

sed quaestiones urgent Milonem, quae sunt habitae nunc in atrio libertatis. quibusnam de servis? rogas? de P. Clodi. quis[*](qui H) eos postulavit? Appius. quis produxit? Appius. Vnde? ab Appio. di boni! quid potest agi severius[*](severius de servis nulla lege (om. lege Tδ) quaestio est in dominum nisi incesti (ita ΣHb2: de incestu ET: de interitu ab1) ut fuit in Coldium add. codd., del. Heumann)? proxime deos[*](in deos E) Clodius accessit[*](accessit Clod. Tδ), propius quam tum cum ad ipsos penetrarat, cuius de morte tamquam de caerimoniis violatis quaeritur. sed tamen maiores nostri in dominum[*](dominum HE: dominum de servo Tδ) quaeri noluerunt, non quia non[*](quia non Hδ: quin non ET: quin Halm possit Σ) posset verum inveniri, sed quia videbatur indignum[*](indignum ΣH: indignum esse cett.) et dominis[*](dominis ΣH (i. e. mori mallent domini): domini TEδ) morte ipsa tristius: in reum de servo accusatoris cum quaeritur, verum inveniri potest?

age vero, quae erat aut qualis quaestio? Heus tu, Rufio, verbi causa, cave sis mentiare[*](mentiare ΣHb2: -aris ET (cave ... ment. om. ab1)): Clodius insidias fecit Miloni? fecit; certa crux. nullas fecit: sperata libertas. quid hac quaestione certius? subito adrepti[*](abrepti E) in quaestionem tamen separantur ceteri[*](ceteri scripsi: a ceteris codd.) et in arcas coniciuntur ne quis cum eis conloqui possit: hi centum[*](centum C. H) dies penes accusatorem cum fuissent ab eo ipso accusatore[*](accusatore del. Halm) producti sunt[*](sunt om. a, cf. Zielinski, p. 211). quid hac quaestione dici potest integrius, quid incorruptius?