Pro L. Murena

summa in utroque est honestas, summa dignitas; quam ego, si mihi per Servium liceat, pari[*](pari parem Bake) atque eadem in[*](eadem in Lambinus: in eadem codd.) laude ponam. sed non licet; agitat rem militarem, insectatur totam hanc legationem, adsiduitatis et operarum harum cotidianarum putat esse consulatum. 'apud exercitum mihi fueris' inquit; 'tot annos forum[*](tot annos, forum Halm: tot annis Quintil v. 13. 27) non attigeris; afueris tam diu et[*](et Quintil.: ut codd.), cum longo[*](cum tam longo Quintil.) intervallo veneris, cum his qui in foro habitarint[*](habitarint Spy1w: habitarunt Axy2, Quintil.) de dignitate contendas?' primum ista nostra adsiduitas, Servi, nescis quantum interdum adferat hominibus fastidi, quantum satietatis. mihi quidem vehementer expediit[*](expediit Lambinus: expedit codd.) positam in oculis esse gratiam; sed tamen ego mei satietatem magno meo labore superavi et tu item[*](item Orelli: idem codd.) fortasse; verum tamen utrique nostrum desiderium nihil obfuisset.

sed ut hoc omisso ad studiorum atque artium contentionem revertamur, qui potest dubitari[*](potest dubitari Beroaldus: potest dubitare codd: potes dubitare Zumpt) quin ad consulatum adipiscendum multo plus adferat dignitatis rei militaris quam iuris civilis gloria? vigilas tu de nocte ut tuis consultoribus respondeas, ille ut eo quo[*](ille vero ut quo B contendit Quintil. ix. 2. 100 (idem intendit ix. 3. 32)) intendit mature cum exercitu perveniat; te gallorum, illum bucinarum cantus exsuscitat; tu actionem instituis, ille aciem instruit; tu caves ne tui consultores[*](consultores tui Quintil. ix. 3. 32), ille ne urbes aut castra capiantur; ille tenet et scit ut hostium copiae, tu ut aquae pluviae arceantur; ille exercitatus est in[*](exercitatur in Quintil.) propagandis finibus, tuque in[*](tuque in (quin S) mei: tu in w, ed. R cum Quintil.) regendis. ac nimirum — dicendum est enim quod sentio — rei militaris virtus praestat ceteris omnibus. haec nomen populo Romano, haec huic urbi aeternam gloriam peperit, haec orbem terrarum parere huic imperio coegit; omnes urbanae res, omnia haec nostra praeclara studia et haec forensis laus et industria latet[*](latet scripsi: latent codd.) in tutela ac praesidio bellicae virtutis. simul atque increpuit suspicio tumultus, artes ilico nostrae conticiscunt[*](conticiscunt Spx: conticescunt cett.).

et quoniam mihi videris istam scientiam iuris tamquam filiolam osculari tuam, non patiar te in tanto errore versari ut istud nescio quid quod tanto opere didicisti[*](didicisti dilexisti Campe) praeclarum aliquid esse arbitrere. Aliis ego te virtutibus, continentiae, gravitatis, iustitiae, fidei, ceteris omnibus, consulatu et omni honore semper dignissimum iudicavi; quod quidem ius civile didicisti, non dicam operam perdidisti, sed illud dicam, nullam esse in ista[*](ista Halm: illa codd.) disciplina munitam ad consulatum viam. omnes enim artes, quae nobis populi Romani studia concilient[*](concilient Ernesti: conciliant codd.), et admirabilem dignitatem et pergratam utilitatem debent habere.

summa dignitas est in eis[*](iis ed. R: his mei) qui militari laude antecellunt; omnia enim quae sunt in imperio et in statu civitatis ab his defendi et firmari putantur; summa etiam utilitas, si quidem eorum consilio et periculo cum re publica tum etiam nostris rebus perfrui possumus. gravis etiam illa est et plena dignitatis dicendi facultas quae saepe valuit in consule deligendo, posse consilio atque oratione et senatus et populi et eorum qui res iudicant mentis permovere. quaeritur consul qui dicendo non numquam comprimat tribunicios furores, qui concitatum populum flectat, qui largitioni[*](largitioni y2: largitione cett.) resistat. non mirum, si ob hanc facultatem homines saepe etiam non nobiles consulatum consecuti sunt, praesertim cum haec eadem res plurimas gratias, firmissimas amicitias, maxima studia pariat. quorum in isto vestro artificio, Sulpici, nihil est.

primum dignitas in tam tenui scientia non potest esse; res enim sunt parvae, prope in singulis litteris atque interpunctionibus verborum occupatae. deinde, etiam si quid apud maiores nostros fuit in isto studio[*](in isto studio y2: in istros (iis tres y1) duo cett.) admirationis[*](admirationis y2: admiserationis (miser- y1) cett. id enuntiatis] i (et x) denuntiatis Sx), id enuntiatis vestris mysteriis totum est contemptum et abiectum. posset agi lege necne pauci quondam sciebant; fastos enim volgo non habebant. erant in magna potentia qui consulebantur; a quibus etiam dies tamquam a Chaldaeis petebatur[*](petebantur y: petebant w). inventus est scriba quidam, Cn.(Gnaeus) Flavius, qui cornicum oculos confixerit et singulis diebus ediscendis[*](ediscendis w: discendis w: eliscendis (eli- p2 in ras.) cett.) fastos populo proposuerit et ab ipsis his[*](his scripsi: om. codd.) cautis[*](cautis Beroaldus. causis mei: capsis cod. Sambuci, Madvig, catis Manutius consultis eorum]consultorum Madvig) iuris consultis eorum sapientiam compilarit. itaque irati illi, quod sunt veriti ne dierum ratione pervolgata[*](promulgata fw) et cognita sine sua opera lege agi[*](lege agi ed. Guar.: lege codd.) posset[*](posset edd. VR: possit mei), verba quaedam[*](verba quaedam Niebuhr: vero (vere x1) acaedam (attedam y2) codd.) composuerunt ut omnibus in rebus ipsi interessent.

cum hoc fieri bellissime posset: 'fundus Sabinus meus est.' 'immo meus,' deinde iudicium, noluerunt. 'Fvndvs' inquit '

qui est in agro qui sabinus vocatur.

eum ego ex iure Quiritium[*](iure Quiritium Lambinus (cf. Gaium iv. 16): iureque codd.) meum esse aio[*](aios SA).

inde ibi[*](ibi om. Ap) ego te ex iure manum[*](manum Gellius xx. 10: manu codd.) consertum voco.

Vnde tu me

ex iure manum consertum vocasti, inde ibi ego te revoco.

Suis[*](in illo suis nullo usui y2) utrisque superstitibus praesentibus istam viam dico; ite[*](ite Arusianus (s. v. it illam viam): inite codd.) viam.

redite viam.

Quando te in iure conspicio[*](conspicios SA)

anne tu dicas[*](tu dicas Halm: tudiciis Sp: tu dicus Afw: tu dicis xy: dicas Gaius) qua ex[*](qua ex Gaius: qui codd.) causa vindicaveris?

nam, cum permulta praeclare legibus essent constituta, ea iure consultorum ingeniis pleraque corrupta ac depravata sunt. mulieres omnis propter infirmitatem consili maiores in tutorum potestate esse voluerunt; hi invenerunt genera tutorum quae potestate mulierum continerentur. sacra interire illi noluerunt; horum ingenio senes ad coemptiones faciendas interimendorum sacrorum causa reperti sunt. in omni denique iure civili aequitatem reliquerunt, verba ipsa tenuerunt, ut, quia[*](quia p1y2w: cuia cett.) in alicuius libris exempli causa id nomen invenerant, putarunt[*](putarunt ed. R: putarent codd.) omnis mulieres quae coemptionem facerent 'Gaias' vocari. iam illud mihi quidem mirum videri solet, tot homines, tam ingeniosos, post[*](post Pluygers: per codd.) tot annos etiam nunc statuere non potuisse utrum 'diem tertium' an 'perendinum,' 'iudicem' an 'arbitrum,' 'rem' an 'litem' dici oporteret.

itaque, ut dixi, dignitas in ista scientia consularis numquam fuit, quae tota ex rebus fictis commenticiisque constaret, gratiae vero multo etiam minus[*](minus Angelius: minores codd.: inanior est Zumpt). quod enim omnibus patet et aeque promptum est mihi et adversario meo, id esse gratum nullo pacto potest. itaque non modo benefici conlocandi[*](collocandi Ay2w: collocandis cett.) spem sed etiam illud quod aliquamdiu[*](aliquando x1) fuit '

licet consulere?

Qua de re agitur

quapropter non solum illa gloria militaris vestris formulis atque actionibus anteponenda est verum etiam dicendi consuetudo longe et multum isti vestrae exercitationi ad honorem antecellit[*](antecellit B, Lambinus: antecellet cett.). itaque mihi videntur plerique initio multo hoc maluisse, post, cum id adsequi non potuissent, istuc potissimum sunt delapsi. Vt aiunt in Graecis artificibus eos auloedos esse qui citharoedi fieri non potuerint, sic nos[*](nos Quintil.: nonnullos codd.) videmus, qui oratores evadere non potuerint[*](potuerunt... potuerunt xy (variant codd. Quintil. viii. 3. 79)), eos ad iuris studium devenire. Magnus dicendi labor, magna res, magna dignitas, summa autem gratia. etenim a vobis salubritas quaedam, ab eis qui dicunt salus ipsa petitur. deinde vestra responsa atque decreta et evertuntur saepe dicendo et sine defensione orationis[*](orationis scripsi: oratoris codd. qua] qua re Naugerius: quo Zumpt) firma esse non possunt. in qua si satis profecissem, parcius de eius laude dicerem; nunc nihil de me dico, sed de eis qui in dicendo magni sunt aut fuerunt.

duae sint artes igitur[*](sint artes igitur scripsi: sint artes (ante lac. 4 litt. S) SA: sunt artes cett.) quae possint[*](possint SAp: possunt cett.) locare homines in amplissimo gradu dignitatis, una imperatoris, altera oratoris boni. ab hoc enim pacis ornamenta retinentur, ab illo belli pericula repelluntur. ceterae tamen virtutes ipsae per se multum valent, iustitia, fides, pudor, temperantia; quibus te, Servi, excellere omnes intellegunt. sed nunc[*](nunc non nunc S: non y2) de studiis ad honorem[*](ad honorem x: ab honorem S: ab honore cett. appositis Lambinus: depositis (deposs. S) codd.: potissimis Kayser) appositis, non de insita cuiusque virtute disputo. omnia ista nobis studia de manibus excutiuntur, simul atque aliqui motus novus[*](novus y2: novos cett.) bellicum canere coepit. etenim, ut ait ingeniosus poeta et auctor valde bonus, 'proeliis promulgatis pellitur[*](pellitur y2, Gellius xx. 10: bellitur S: tollitur cett.) e medio' non solum ista vestra verbosa simulatio prudentiae sed etiam ipsa illa domina rerum, 'sapientia; vi geritur res, spernitur[*](vi geritur res, spernitur Gellius: videtur (videre w) respernitur SApy1w: videtur et spernitur f: videtur resperni x: videtur respui spernitur y2) orator' non solum odiosus in dicendo ac loquax verum etiam 'bonus; horridus miles amatur,' vestrum vero studium totum iacet. 'non ex iure manum[*](manum Spf: manu cett.) consertum, sed mage[*](mage Ascens. (3) ex Gellio: om. codd.) ferro' inquit 'rem repetunt.' quod si ita est, cedat, opinor, Sulpici[*](Sulpici om. w, del. Halm), forum castris, otium militiae, stilus gladio, umbra soli; sit denique in civitate ea prima res propter quam ipsa est civitas omnium princeps.

verum haec Cato nimium nos[*](nos y2: vos cett.) nostris verbis magna facere demonstrat et oblitos esse bellum illud omne Mithridaticum cum mulierculis esse gestum. quod ego longe secus existimo, iudices; deque eo pauca disseram; neque enim causa in hoc continetur. nam si omnia bella quae cum Graecis gessimus contemnenda sunt, derideatur de rege Pyrrho triumphus M'.(Manlii) Curi, de Philippo T.(Titi) Flaminini[*](Flaminini Manutius: Flamini codd.), de Aetolis M.(Marci) Fulvi, de rege Perse L.(Lucii) Pauli, de Pseudophilippo Q.(Quinti) Metelli, de Corinthiis L.(Lucii) Mummi. sin[*](sin s: si mei) haec bella gravissima victoriaeque eorum bellorum gratissimae[*](gratissimae Lag. 13: gravissimae mei) fuerunt, cur Asiaticae nationes atque ille a te hostis contemnitur? atqui ex veterum rerum monumentis vel maximum bellum populum Romanum cum Antiocho[*](cum rege Antiocho Priscian. (K. iii. p. 74)) gessisse video; cuius belli victor L.(Lucio) Scipio aequa parta[*](aequa parta Kayser: si qua parta (partha S) codd.: aequiparata Madvig) cum P. fratre gloria, quam laudem ille Africa oppressa cognomine ipso prae se ferebat, eandem hic sibi ex Asiae nomine adsumpsit.

quo quidem in bello virtus enituit egregia M.(Marci) Catonis, proavi tui; quo ille, cum esset, ut ego mihi[*](ego mihifort. egomet) statuo[*](statuo s, Angelius: statuam mei), talis qualem te esse video, numquam cum Scipione[*](cum Scipione cum Glabrione Klotz (cf. Liv. xxxvii. 57): del. Ernesti) esset profectus, si cum mulierculis bellandum arbitraretur. neque vero cum P.(Publio) Africano senatus egisset ut legatus fratri proficisceretur, cum ipse paulo ante Hannibale ex Italia expulso, ex Africa eiecto, Carthagine oppressa maximis periculis rem publicam liberasset, nisi illud grave bellum et vehemens putaretur. atqui si diligenter quid Mithridates potuerit et quid effecerit et qui vir fuerit consideraris, omnibus quibuscum[*](omnibus quibuscum scripsi: omnibus quibus regibus cum S: omnibus quibuscum regibus Axy: omnibus regibus quibuscum pfw) populus Romanus bellum gessit hunc regem[*](regem om. w) nimirum antepones. quem L.(Lucius) Sulla maximo et fortissimo exercitu, pugnax et acer et[*](pugnax et acer et Niebuhr: pugna exetaceret (exaceraret xy2) Sxy2: pugna excitaret cett. (om. w)) non rudis imperator, ut aliud nihil dicam, cum bello[*](bello Naugerius (2): bellum mei) invectum totam in Asiam cum pace dimisit; quem L.(Lucius) Murena, pater huiusce, vehementissime vigilantissimeque vexatum repressum magna ex parte, non oppressum reliquit; qui[*](qui s, ed. R: quid mei) rex sibi aliquot annis sumptis ad confirmandas rationes et copias belli tantum spe[*](spe Klotz: ipse codd.) conatuque valuit ut se Oceanum cum Ponto, Sertori copias cum suis coniuncturum putaret.

ad quod bellum duobus consulibus ita missis ut alter Mithridatem[*](Mithridatem s, Ascens. (1): Mithrydate non S: Mithridatem non cett.) persequeretur, alter Bithyniam tueretur, alterius res et terra et mari calamitosae vehementer et opes regis et nomen auxerunt; L.(Lucii) Luculli vero res tantae exstiterunt ut neque maius bellum commemorari possit neque maiore consilio et virtute gestum. nam cum totius impetus belli ad Cyzicenorum moenia constitisset[*](constitisset Angelius: exstitisset codd.) eamque urbem sibi Mithridates Asiae ianuam fore putasset qua effracta et revolsa tota pateret provincia, perfecta a Lucullo haec sunt omnia ut[*](ut et Halm) urbs fidelissimorum sociorum defenderetur et[*](et cod. Graevii: ut mei) omnes copiae regis diuturnitate obsessionis consumerentur. quid? illam pugnam navalem ad Tenedum[*](ad Tenedum ed. R: attenedum pxw: attened. SAf: attenedo y), cum contento cursu acerrimis ducibus hostium classis Italiam spe atque animis inflata peteret, mediocri certamine et parva dimicatione commissam arbitraris? Mitto proelia, praetereo oppugnationes oppidorum; expulsus regno tandem aliquando tantum tamen consilio atque auctoritate valuit ut se rege Armeniorum adiuncto novis opibus copiisque renovarit[*](renovaret cod. Graevii). ac si mihi nunc de rebus gestis esset nostri exercitus imperatorisque dicendum, plurima et maxima proelia commemorare possem; sed non id agimus. hoc dico:

si bellum hoc, si hic hostis, si ille rex contemnendus fuisset, neque tanta cura senatus et populus Romanus suscipiendum putasset neque tot annos gessisset[*](gessisset ed. R: cessisset codd.) neque tanta gloria L. Lucullus[*](L. Lucullus Angelius: Luculli y2: L. (ante lac. x) cett.), neque vero eius belli conficiendum exitum[*](conficiendum exitum mei: conficiendi exitum s: conficiendi negotium Boot) tanto studio populus Romanus ad Cn.(Gnaeum) Pompeium detulisset. cuius ex omnibus pugnis, quae sunt innumerabiles, vel[*](vel valde S) acerrima mihi videtur illa quae cum rege commissa est et summa contentione pugnata. qua ex pugna cum se ille eripuisset et Bosphorum confugisset quo exercitus adire non posset, etiam in extrema fortuna et fuga nomen tamen retinuit regium. itaque ipse[*](ipse w, Angelius: ipso cett.) Pompeius regno possesso ex omnibus oris ac notis sedibus hoste pulso tamen tantum in unius anima posuit ut, cum ipse[*](ipse scripsi: ille codd.: illa Zumpt (omnia quae ille Manutius)) omnia quae tenuerat, adierat, sperarat, victoria possideret, tamen non ante quam illum vita expulit[*](expulisset Ernesti) bellum confectum iudicarit. hunc tu hostem, Cato, contemnis quocum per tot annos tot proeliis tot imperatores bella gesserunt, cuius expulsi et eiecti vita tanti aestimata[*](aestimata Ascens. (1): existimata codd.) est ut morte eius nuntiata denique bellum confectum arbitrarentur[*](arbitrarentur Zumpt: arbitraretur codd.: arbitraremur Manutius)? hoc igitur in bello L.(Lucium) Murenam legatum fortissimi animi, summi consili, maximi laboris cognitum esse defendimus, et hanc eius operam non minus ad consulatum adipiscendum quam hanc nostram forensem industriam dignitatis habuisse.

at enim in praeturae petitione prior renuntiatus est Servius. pergitisne vos tamquam ex syngrapha agere cum populo ut, quem locum semel honoris cuipiam dederit, eundem in reliquis[*](in reliquis Ernesti: reliquis codd.: reliquis in ed. V) honoribus debeat? quod enim fretum, quem[*](quem Quintil. viii. 6. 49: quod codd.) Euripum tot motus, tantas, tam varias habere putatis[*](putatis creditis Quintil.) agitationes commutationesque fluctuum[*](agitationes commutationesque fluctuum Kayser: agitationes commutationes fluctus Quintil.: agitationes quos fluctus y2: agitationesque (om. que pfw) fluctuum cett.), quantas perturbationes et quantos aestus habet ratio comitiorum? dies intermissus aut[*](aut unus aut Quintil. saepe et Quintil.) nox interposita saepe perturbat omnia, et totam opinionem parva non numquam commutat aura rumoris[*](commutat aura rumoris Quintil.: commutata aura rumores (comm. vestrarum mores S) codd.). saepe etiam sine ulla aperta causa fit[*](fit y: sit cett.) aliud atque existimaris, ut non numquam ita factum esse etiam populus admiretur, quasi vero non ipse fecerit[*](quasi... fecerit del. y2).

nihil est incertius volgo, nihil obscurius voluntate hominum, nihil fallacius ratione tota comitiorum. quis L.(Lucium) Philippum summo ingenio, opera[*](opera opibus Hotoman), gratia, nobilitate a M.(Marco) Herennio superari posse arbitratus est? quis Q.(Quintum) Catulum humanitate, sapientia, integritate antecellentem a Cn.(Gnaeo) Mallio? quis M.(Marcum) Scaurum, hominem gravissimum, civem egregium, fortissimum senatorem, a Q.(Quinto) Maximo? non modo horum nihil ita fore putatum est sed, ne cum esset factum quidem, qua re ita factum esset intellegi potuit. nam, ut tempestates saepe certo aliquo caeli signo commoventur, saepe improviso nulla ex certa ratione obscura aliqua ex causa concitantur[*](excitantur xy1), sic in hac comitiorum tempestate populari saepe intellegas quo signo commota sit, saepe ita obscura causa est[*](causa est scripsi (fort. vis est): in est S: est cett.: est causa Lambinus) ut casu[*](casu sine causa Quintil. viii. 3. 80) excitata esse[*](esse om. Quintil.) videatur.

sed tamen si est reddenda ratio, duae res vehementer in praetura desideratae sunt quae ambae in consulatu multum[*](consulatu multum Orelli: consulatum ut tum S: consulatu tum cett.) Murenae profuerunt, una exspectatio muneris quae et[*](quae et quae ex Afw) rumore non nullo et studiis sermonibusque competitorum creverat, altera[*](altera y: om. cett.) quod ei quos in provincia ac legatione omni[*](omni S: omnis cett.) et liberalitatis et virtutis suae testis habuerat nondum decesserant[*](decesserant exercitum Luculli significat add. codd. (y1): del. y2). Horum utrumque ei fortuna ad consulatus petitionem reservavit. nam et L. Luculli exercitus qui ad triumphum convenerat idem comitiis[*](comitiis Hotoman: comes codd.) L.(Lucio) Murenae praesto fuit, et munus amplissimum quod petitio praeturae desiderarat[*](desiderarat Ernesti: desiderabat codd.) praetura restituit.

num tibi haec parva videntur adiumenta et subsidia consulatus, voluntas militum, quaeque[*](quaeque scripsi: quae codd.: et illa quae Reid) cum per se valet multitudine, cum apud suos gratia, tum vero in consule declarando multum etiam apud universum populum Romanum auctoritatis habet, suffragatio militaris? imperatores enim comitiis consularibus, non verborum interpretes deliguntur[*](deliguntur xy: diliguntur cett.). qua re gravis est illa oratio: 'me saucium recreavit, me praeda donavit; hoc duce castra cepimus, signa contulimus; numquam iste plus militi laboris imposuit quam sibi sumpsit, ipse cum[*](sumpsit ipse, cum Gulielmius) fortis[*](fortis est Nohl) tum etiam felix.' hoc quanti putas esse ad famam hominum ac voluntatem? etenim, si tanta illis comitiis religio est ut adhuc semper omen valuerit praerogativum[*](praerogativae Zumpt), quid mirum est in hoc felicitatis famam sermonemque valuisse? sed si haec leviora ducis quae sunt gravissima et hanc urbanam suffragationem militari anteponis, noli ludorum huius elegantiam et scaenae magnificentiam tam[*](magnificentiam tam Wrampelmeyer: magnificentiam a S: magnificentiam cett.) valde contemnere; quae huic admodum profuerunt. nam quid ego dicam populum ac volgus imperitorum[*](imperitum Ernesti) ludis magno opere delectari? minus est mirandum. quamquam huic causae id satis est; sunt enim populi ac multitudinis comitia. qua re, si populo ludorum magnificentia voluptati est, non est mirandum eam L.(Lucio) Murenae apud populum profuisse.

sed si nosmet ipsi qui et ab delectatione[*](oblectatione A) communi[*](communi Benecke: omni codd.) negotiis impedimur et in ipsa occupatione delectationes alias multas habere possumus, ludis tamen oblectamur et ducimur, quid tu admirere[*](admirere Ay: admirare cett.) de multitudine indocta?

L.(Lucio) Otho[*](Otho xy: Otito cett.), vir fortis, meus necessarius, equestri ordini restituit non solum dignitatem sed etiam voluptatem. itaque lex haec quae ad ludos pertinet est omnium gratissima, quod honestissimo ordini cum splendore fructus quoque iucunditatis est restitutus. qua re delectant homines, mihi crede, ludi, etiam illos qui dissimulant, non solum eos qui fatentur; quod ego in mea petitione sensi. nam nos quoque habuimus scaenam competitricem. quod si ego qui trinos ludos aedilis feceram tamen Antoni ludis commovebar, tibi qui casu nullos feceras nihil huius istam ipsam quam inrides argenteam scaenam adversatam putas?