Pro A. Cluentio

cum tabulas prehendisset Oppianicus, qui gener eius[*](huius Sa) fuisset, digito legata delevit et, cum id multis locis fecisset, post mortem eius ne lituris coargui posset testamentum in alias tabulas transcriptum signis adulterinis obsignavit. multa praetereo consulto; etenim vereor ne haec ipsa nimium multa esse videantur. vos tamen similem sui eum[*](similem sui eum Sa: eum similem sui (om. sui b1s) Mm) fuisse in ceteris quoque vitae partibus existimare debetis. illum tabulas publicas Larini censorias corrupisse decuriones universi iudicaverunt; cum illo nemo iam[*](nemo iam Sa: iam nemo Mm: nemo Quintil. ix. 3. 38) rationem, nemo rem ullam contrahebat; nemo illum ex tam multis cognatis et adfinibus tutorem umquam liberis suis scripsit, nemo illum aditu, nemo congressione, nemo sermone, nemo convivio dignum iudicabat[*](iudicavit a (? S)); omnes aspernabantur, omnes abhorrebant, omnes ut aliquam immanem ac perniciosam bestiam pestemque fugiebant.

hunc tamen hominem tam audacem, tam nefarium, tam nocentem numquam accusasset habitus, iudices, si id praetermittere suo salvo capite[*](suo salvo capite Sa: salvo capite suo Mm (cf. Zielinski p. 199)) potuisset. erat huic inimicus Oppianicus, erat, sed[*](erat sed erat t1) tamen erat vitricus; crudelis et huic infesta mater, at mater; postremo nihil tam remotum ab accusatione quam Cluentius et natura et voluntate et instituta ratione vitae. sed cum esset haec ei[*](ei Sbs: illi Msy: om. t) proposita condicio ut aut iuste pieque accusaret aut acerbe indigneque moreretur, accusare quoquo modo posset quam illo modo emori maluit.

atque ut hoc ita esse perspicere possitis exponam vobis Oppianici facinus manifesto compertum atque deprensum; ex quo simul utrumque, et huic accusare et illi[*](illi Sb2a: illum Mm) condemnari, necesse fuisse intellegetis. Martiales quidam Larini appellabantur, ministri publici Martis atque ei deo[*](ei deo Mm: ideo SBs: adeo t) veteribus institutis religionibusque Larinatium consecrati. quorum cum satis magnus numerus esset, cumque item ut in Sicilia permulti Venerii sunt, sic illi Larini in Martis familia numerarentur, repente Oppianicus eos omnis liberos esse civisque Romanos coepit defendere. graviter id decuriones Larinatium cunctique municipes tulerunt. itaque ab habito petiverunt ut eam causam susciperet publiceque defenderet. habitus cum se ab omni eius modi negotio removisset, tamen pro loco, pro antiquitate generis sui, pro eo quod se non suis[*](suis Sa: suis solum (solum suis y) Mm) commodis sed etiam suorum municipum ceterorumque necessariorum natum esse arbitrabatur, tantae[*](tantae Mm: antea Sa) voluntati universorum Larinatium deesse noluit.

suscepta causa Romamque delata magnae cotidie contentiones inter habitum et Oppianicum ex utriusque studio defensionis excitabantur. erat ipse immani acerbaque natura Oppianicus; incendebat eius amentiam infesta atque inimica filio mater habiti. Magni autem illi sua interesse arbitrabantur hunc a causa Martialium demoveri[*](demoveri Klotz: demovere Mm: removeri aa (cf. Zielinski p. 166)). suberat etiam alia causa maior quae Oppianici, hominis avarissimi atque audacissimi[*](atque audacissimi om. s1, del. Baiter), mentem maxime commovebat.

namhabitus usque ad illius iudici tempus nullum testamentum umquam fecerat; neque enim[*](enim Mm: om. SBa quicquam Arusian. (K. vii. 479): om. Mma) legare quicquam eius modi matri poterat in[*](in Arusian. (s. v. induco in): om. Mm) animum inducere neque testamento nomen omnino praetermittere parentis. id cum Oppianicus sciret — neque enim erat obscurum — intellegebat habito mortuo bona eius omnia ad matrem esse ventura; quae ab sese postea aucta pecunia maiore praemio, orbata filio minore periculo necaretur. itaque his rebus incensus qua ratione habitum veneno tollere conatus sit cognoscite.

C. et L.(Lucii) Fabricii fratres gemini fuerunt ex municipio Aletrinati[*](Aletrinati Priscian. (K. ii. 348): Allerinati S: Aletrinate Msy1: Larinati by2a), homines inter se cum forma tum moribus similes, municipum autem suorum dissimillimi; in quibus quantus splendor sit, quam prope aequabilis, quam fere omnium constans et moderata ratio vitae nemo vestrum, ut mea fert opinio, ignorat. his Fabriciis semper est usus[*](est usus Sa: usus est Mm) Oppianicus familiarissime. iam[*](iam nam Madvig) hoc fere scitis omnes quantam vim habeat ad coniungendas amicitias studiorum ac naturae similitudo. cum illi ita viverent ut nullum quaestum esse turpem[*](esse turpem Sa: turpem esse Mm) arbitrarentur, cum omnis ab eis[*](iis a: his Mm) fraus, omnes insidiae circumscriptionesque adulescentium nascerentur, cumque essent vitiis atque improbitate omnibus noti, studiose[*](studiose Sa: studio Mm), ut dixi, ad eorum se familiaritatem multis iam ante annis Oppianicus applicarat. itaque tum sic statuit, per C.

Fabricium — nam L. erat mortuus — insidias habito comparare. erat illo tempore infirma valetudine habitus. Vtebatur autem medico non[*](non aa: om. Mm) ignobili sed[*](sed del. Müller) spectato homine, Cleophanto; cuius servum Diogenem Fabricius ad venenum habito dandum spe et pretio sollicitare coepit. servus non incallidus et, ut[*](et ut Sy2a: sed ut Mm) res ipsa[*](ipsa res a) declaravit[*](declarat B), frugi atque integer sermonem Fabrici non est aspernatus; rem ad dominum detulit; Cleophantus autem cum habito est conlocutus[*](collocutus Sa: locutus Mm). habitus statim cum M.(Marco) Baebio[*](Baebio (Be-) aa: Bebrio Mm) senatore, familiarissimo suo, communicavit; qui qua fide, qua prudentia, qua diligentia[*](diligentia aa: dignitate Mm) fuerit meminisse vos arbitror. ei placuit ut Diogenem habitus emeret a Cleophanto, quo facilius aut comprehenderetur res eius indicio aut falsa esse cognosceretur. ne multa, Diogenes emitur, venenum diebus paucis comparatur[*](comparatur aa: om. Mm); multi viri boni cum ex occulto intervenissent, pecunia[*](pecunia a: pecuniaque Mm) obsignata quae ob eam rem dabatur in manibus Scamandri, liberti Fabriciorum, deprehenditur.

pro di immortales! Oppianicum quisquam his rebus cognitis circumventum esse dicet[*](esse dicet (diceret t) Sa: dicit esse Mm)? quis umquam audacior, quis nocentior, quis apertior in iudicium adductus est? quod ingenium, quae facultas dicendi, quae a quoquam excogitata defensio huic uni crimini potuit obsistere? simul et illud quis est qui dubitet quin hac re comperta manifestoque[*](manifesteque Sa) deprehensa aut obeunda mors Cluentio aut suscipienda accusatio fuerit?

satis esse arbitror demonstratum, iudices, eis criminibus accusatum esse Oppianicum uti[*](uti Sa: ut Mm) honeste absolvi nullo modo potuerit. cognoscite nunc ita reum citatum esse illum ut re semel atque iterum praeiudicata condemnatus in iudicium venerit[*](venerit Mm: veniret Sa). nam Cluentius, iudices, primum nomen eius detulit cuius in manibus venenum deprenderat. is erat libertus Fabriciorum, Scamander. integrum consilium, iudici corrupti nulla suspicio; simplex in iudicium causa, certa res, unum[*](unum verum Angelius) crimen adlatum est. hic tum C.(Gaius) Fabricius[*](tum C. Baiter: cum C. y2s: cum causa S: cum causa C. t: tum M: tamen bs), is de quo ante dixi, qui liberto damnato sibi illud impendere periculum videret, quod mihi cum Aletrinatibus[*](cum Larinatibus b2y2a) vicinitatem et cum plerisque eorum magnum usum esse sciebat, frequentis eos ad me domum adduxit. qui quamquam de homine sic ut necesse erat existimabant, tamen quod erat ex eodem municipio, suae dignitatis esse arbitrabantur eum quibus rebus possent[*](possint Sa) defendere, idque a me ut facerem et ut causam Scamandri susciperem petebant, in qua causa patroni omne periculum continebatur.

ego, qui neque illis talibus viris ac tam amantibus mei rem possem ullam negare neque illud crimen tantum ac tam manifestum esse arbitrarer, sicut ne illi ipsi quidem[*](ipsi quidem Sa: quidem ipsi Mm) qui mihi tum illam causam commendabant arbitrabantur, pollicitus eis sum me[*](sum me Sa: his sum me (sum me his b) Mm) omnia quae vellent esse facturum. res agi coepta est; citatus est Scamander reus. accusabat P.(Publius) Cannutius, homo in primis ingeniosus et in dicendo exercitatus; accusabat autem ille quidem Scamandrum verbis tribus, venenum esse deprensum. omnia tela totius accusationis in Oppianicum coniciebantur[*](coniciebantur Mm: constituebantur Sa), aperiebatur causa insidiarum, Fabriciorum familiaritas commemorabatur, hominis vita et audacia proferebatur, denique omnis accusatio varie graviterque tractata ad extremum manifesta veneni deprehensione conclusa est. hic ego tum[*](tum SMs: cum b2sy: tamen b1) ad respondendum surrexi qua cura, di immortales!

qua sollicitudine animi, quo timore! semper equidem magno cum metu incipio dicere; quotienscumque dico, totiens mihi videor in iudicium venire non ingeni solum sed etiam virtutis atque offici, ne aut id profiteri videar quod non possim[*](possim aBa: possim implere Mm), quod est impudentiae[*](imprudentiae SBa1a), aut non id[*](non id SBa: id non Mm) efficere quod possim, quod est aut perfidiae aut neglegentiae. tum vero ita sum perturbatus ut omnia timerem, si nihil dixissem ne infantissimus, si multa in eius modi causa dixissem ne impudentissimus existimarer. conlegi me aliquando et ita constitui, fortiter esse agendum; illi aetati qua tum eram solere laudi dari[*](laudi dari Mb2a: laudari (-e b1) Sb1ya), etiam si in minus firmis causis hominum periculis non defuissem. itaque feci; sic pugnavi, sic omni ratione contendi, sic ad omnia confugi, quantum ego adsequi potui, remedia ac perfugia causarum ut hoc quod timide dicam consecutus sim, ne quis illi causae patronum defuisse arbitraretur.

sed ut quidquid[*](quidquid quidque Ascens. (i), cf. Madvig. Fin. v. 24) ego apprehenderam[*](apprehenderam Mm: reprehenderam as), statim accusator extorquebat e manibus. si quaesiveram quae[*](quaesiveram Sa: quaesieram Mm) inimicitiae Scamandro cum habito, fatebatur nullas fuisse, sed Oppianicum cuius ille minister fuisset huic inimicissimum fuisse atque esse dicebat. sin autem illud egeram, nullum ad Scamandrum morte habiti venturum emolumentum fuisse, concedebat, sed ad uxorem Oppianici, hominis in uxoribus necandis exercitati, omnia bona habiti ventura fuisse[*](fuisse Sa: esse Mm) dicebat. cum illa defensione usus essem quae in libertinorum causis honestissima semper existimata est, Scamandrum patrono esse probatum, fatebatur, sed quaerebat cui probatus esset ipse patronus[*](sed. . patronus om. a).

cum ego pluribus verbis in eo commoratus essem, Scamandro insidias factas[*](insidias factas Sa: factas insidias Mm) esse per Diogenem constitutumque inter eos alia de[*](alia de Sa: de alia Mm) re fuisse ut medicamentum, non venenum Diogenes adferret; hoc cuivis usu[*](cuivis usu (-us s) Mms: quo visus S: quovis usus t) venire posse[*](posse Mm: posset aa): quaerebat cur in eius modi locum tam abditum, cur solus, cur cum obsignata pecunia venisset. denique hoc loco causa testibus honestissimis hominibus premebatur. M.(Marcus) Baebius de suo consilio Diogenem emptum, se praesente Scamandrum cum veneno pecuniaque deprehensum esse dicebat. P.(Publius) Quintilius Varus[*](Quintilius C. Stephanus: Quintius Mma), homo summa religione et summa auctoritate praeditus, de insidiis quae fierent habito et de sollicitatione Diogenis recenti re secum Cleophantum[*](secum Cleophantum Mm: se cum Cleophanto a (? S)) locutum[*](locutum Mmt: collocutum b2s) esse dicebat.

atque in illo iudicio cum Scamandrum nos defendere videremur, verbo ille reus erat, re quidem vera et periculo tota[*](tota Sa: et tota Mm) accusatione Oppianicus. neque id obscure ferebat nec dissimulare ullo modo poterat; aderat frequens, advocabat, omni studio gratiaque pugnabat; postremo — id quod maximo malo illi causae fuit — hoc ipso in loco, quasi reus ipse esset, sedebat. oculi omnium iudicum non in Scamandrum sed in Oppianicum coniciebantur; timor eius, perturbatio, suspensus incertusque voltus, crebra coloris mutatio, quae erant antea suspiciosa, haec aperta et[*](et Sa: ac Mm) manifesta faciebant.

cum in consilium iri oporteret, quaesivit ab reo C.(Gaius) Iunius[*](C. Iunius Q. Iunius b2y2a: qui vuius S) quaesitor ex lege illa Cornelia quae tum erat clam an palam de se sententiam ferri vellet. de Oppianici sententia responsum est, quod is habiti familiarem Iunium esse dicebat, clam velle ferri. itum est in consilium. omnibus sententiis praeter unam quam suam Staienus esse dicebat Scamander prima actione condemnatus est. quis tum erat omnium qui Scamandro condemnato non iudicium de Oppianico factum esse arbitraretur? quid est illa damnatione iudicatum, nisi venenum id quod habito daretur esse quaesitum? quae porro[*](quae porro SMm (sup. lin. in S que orum porro): quae horum porro b2y2s) tenuissima suspicio conlata in Scamandrum est aut conferri potuit ut is sua sponte necare voluisse habitum putaretur?

atque hoc tum iudicio facto et Oppianico re et existimatione iam, lege et pronuntiatione nondum condemnato tamen habitus Oppianicum reum statim non fecit. voluit cognoscere utrum iudices in eos solos essent severi quos venenum habuisse ipsos comperissent, an etiam consilia conscientiasque eius modi facinorum supplicio dignas iudicarent. itaque C.(Gaium) Fabricium quem propter familiaritatem Oppianici conscium illi facinori fuisse arbitrabatur reum statim fecit, utique ei locus primus constitueretur propter causae coniunctionem impetravit. hic tum Fabricius non modo ad me meos vicinos et amicos Aletrinatis[*](Larinates by2a) non adduxit sed ipse eis neque defensoribus uti postea neque laudatoribus potuit.

rem enim integram hominis non alieni quamvis suspiciosam defendere humanitatis esse putabamus, iudicatam labefactare conari impudentiae. itaque tum ille inopia et necessitate coactus in causa eius modi ad Caepasios fratres confugit, homines industrios atque eo animo ut quaecumque dicendi potestas esset data in honore atque in beneficio ponerent. iam[*](iam nam Madvig) hoc prope iniquissime comparatum est quod in morbis corporis, ut quisque est difficillimus, ita medicus nobilissimus atque optimus quaeritur, in periculis capitis, ut quaeque causa difficillima est, ita deterrimus obscurissimusque patronus adhibetur. Nisi forte hoc causae[*](hoc causae Lambinus: hoc causa aa: haec causa Naugerius) est quod medici nihil praeter artificium, oratores etiam auctoritatem praestare debent[*](nisi... debent aa, om. Mm, edd. ante Angelium).

citatur reus, agitur causa[*](agitur causa om. s, post paucis hab. t, del. Baiter); paucis verbis accusat ut de re iudicata Cannutius; incipit longo et alte petito prooemio respondere maior Caepasius. primo attente auditur eius oratio. erigebat animum iam demissum et oppressum Oppianicus; gaudebat ipse Fabricius; non intellegebat animos iudicum non illius eloquentia sed defensionis impudentia commoveri. postea quam de re coepit dicere, ad ea quae erant in causa addebat etiam ipse nova quaedam volnera ut, quamquam sedulo faciebat, tamen interdum non defendere sed praevaricari[*](praevaricari accusationi add. Mma, del. Lambinus) videretur[*](ut... videretur a (? S): hoc... videbatur Mm). itaque cum callidissime se dicere putaret et cum illa verba gravissima ex intimo artificio deprompsisset: 'respicite, iudices, hominum fortunas, respicite dubios variosque casus, respicite C.(Gaii) Fabrici senectutem' — cum hoc 'respicite' ornandae orationis causa saepe dixisset, respexit ipse. at C.(Gaius) Fabricius a subselliis demisso capite discesserat.

hic iudices ridere, stomachari atque acerbe ferre patronus causam sibi eripi et se cetera de illo loco 'respicite, iudices' non posse dicere; nec quicquam propius est factum quam ut illum persequeretur et collo obtorto ad subsellia reduceret ut reliqua posset perorare. ita[*](ita Sb2a: iam Mm) tum Fabricius primum suo iudicio, quod est gravissimum, deinde legis vi et sententiis iudicum est condemnatus. quid est quod iam de Oppianici persona causaque[*](persona causaque aa: causa Mm) plura dicamus? apud eosdem iudices reus est factus, cum his duobus praeiudiciis iam damnatus esset; ab isdem autem iudicibus qui Fabriciorum damnatione de Oppianico iudicarant locus ei primus est constitutus. accusatus est criminibus gravissimis, et eis quae a me breviter dicta sunt et praeterea multis quae ego omnia nunc[*](nunc hoc loco hab. Mm, post ego S, ante ego s, om. t) omitto; accusatus est apud eos qui Scamandrum ministrum Oppianici, C.[*](C. aa: om. Mm) Fabricium conscium malefici condemnarant.

Vtrum per deos immortalis! magis est mirandum quod is condemnatus est, an quod omnino respondere ausus est? quid enim illi iudices facere potuerunt? qui si innocentis Fabricios condemnassent, tamen in Oppianico sibi constare et superioribus consentire[*](consentire aa: consistere Mm) iudiciis debuerunt. an vero illi sua per se[*](per se del. Lambinus) ipsi iudicia rescinderent[*](rescinderent (-unt b1) Mm: perscinderent (-unt s) a), cum ceteri soleant in iudicando ne ab aliorum iudiciis discrepent providere? et illi[*](illi Mb: ii ya: num s) qui Fabrici libertum, quia minister in maleficio fuerat, patronum, quia conscius[*](conscius esset Sy2a), condemnassent, ipsum principem atque architectum sceleris absolverent? et qui ceteros nullo praeiudicio facto tamen ex ipsa causa condemnassent, hunc quem bis iam condemnatum[*](bis iam condemn. Sa: iam bis condemn. b: bis condemn. iam Msy) acceperant liberarent?