Pro A. Cluentio

populi Romani suffragiis saepenumero censorias subscriptiones esse sublatas[*](sublatas Sa: delatas M: deletas m), verum etiam iudiciis eorum qui iurati statuere maiore cum religione et diligentia debuerunt. primum iudices, senatores equitesque Romani, in compluribus iam reis quos contra leges pecunias accepisse[*](accepisse Sa: cepisse Mm) subscriptum est suae potius religioni quam censorum opinioni paruerunt. deinde praetores urbani qui iurati debent optimum quemque in lectos[*](lectos Sa: selectos Mm) iudices referre numquam sibi[*](sibi numquam a) ad eam rem censoriam ignominiam impedimento esse oportere duxerunt.

censores denique ipsi saepe numero superiorum censorum iudiciis, si ista iudicia appellare[*](appellare Sa: appellari Mm) voltis, non steterunt. atque etiam ipsi inter se censores sua iudicia tanti esse arbitrantur ut alter alterius iudicium non modo reprehendat sed etiam rescindat[*](praescindat Sa), ut alter de senatu movere velit, alter retineat et ordine amplissimo dignum existimet, ut alter in aerarios[*](aerarios (-ium b1) referri Mb2s: aerario referre Sya) referri aut tribu[*](tribum S: tribus B) moveri[*](moveri Mm: movere SBa) iubeat, alter vetet. qua re qui vobis in mentem venit haec appellare iudicia quae a populo Romano[*](Romano om. a) rescindi, ab iuratis iudicibus repudiari, a magistratibus neglegi, ab eis qui eandem potestatem adepti sunt commutari, inter conlegas discrepare videatis?

quae cum ita sint, videamus quid tandem censores de illo iudicio corrupto iudicasse dicantur. ac primum illud statuamus utrum, quia censores[*](censores de illo corrupto iudicio add. b2y2s2) subscripserint, ita sit, an, quia ita fuerit, illi subscripserint. si quia[*](quia Ss: ideo quia Mm) subscripserint, videte quid agatis ne in unum quemque nostrum censoribus in posterum potestatem regiam permittatis, ne subscriptio censoria non minus calamitatis civibus quam illa acerbissima proscriptio possit adferre, ne censorium stilum cuius mucronem multis remediis maiores nostri rettuderunt aeque posthac atque illum dictatorium gladium[*](gladium om. s (contra B): del. Baiter) pertimescamus. sin autem quod subscriptum est,

quia verum est, idcirco grave debet esse, hoc quaeramus verum sit an falsum; removeantur auctoritates censoriae, tollatur id ex causa quod in causa non est; doce quam pecuniam Cluentius dederit, unde dederit, quem ad modum dederit[*](quem... dederit om. a); unum denique aliquod a Cluentio[*](aliquod a Cluentio Mm: a Cluentio aliquid SBs: a Cluentio t) profectae pecuniae vestigium ostende. vince deinde bonum virum[*](bonum virum Sa: virum bonum Mm) fuisse Oppianicum, hominem integrum, nihil de illo umquam secus esse existimatum, nihil denique praeiudicatum. tum auctoritatem censoriam[*](censoriam Sbya: censorum Ms) amplexato[*](amplexato by, Priscian. (K. ii. 393): amplexator Msa), tum illorum iudicium cum re coniunctum esse[*](cum re coniunctum esse Mm: coniunctum cum re esse s (? S): coniunctum esse cum re t) defendito.

dum vero eum fuisse Oppianicum constabit qui tabulas publicas municipi manu sua[*](manu sua a (? S): sui Mm) corrupisse iudicatus[*](iudicatum b1a) sit, qui testamentum interleverit, qui supposita persona falsum testamentum obsignandum curaverit, qui eum cuius nomine id obsignatum est interfecerit, qui avunculum fili sui in servitute ac vinculis necaverit[*](curaverit... necaverit aa: curarit... necarit Mm), qui municipes suos proscribendos occidendosque curaverit[*](curaverit y2s (? S): curarit Mm: curavit t), qui eius uxorem quem occiderat in matrimonium duxerit, qui pecuniam pro abortione[*](abortione aBa: potione Mm) dederit, qui socrum, qui uxores[*](uxores Sa: uxorem Mm), qui uno tempore fratris uxorem speratosque liberos fratremque ipsum, qui denique suos liberos interfecerit, qui, cum venenum privigno suo dare vellet[*](dare vellet aa: quaereret Mm), manifesto deprehensus sit[*](deprehensus sit Sa: sit deprehensus Mm), cuius ministris consciisque damnatis ipse adductus in iudicium pecuniam iudici dederit ad sententias iudicum corrumpendas, dum haec, inquam, de Oppianico constabunt neque[*](neque Sa: nec Mm) ullo argumento Cluentianae pecuniae crimen tenebitur, quid est quod te ista censoria sive voluntas sive opinio fuit adiuvare aut hunc innocentem opprimere posse videatur?

quid igitur censores secuti sunt? ne ipsi quidem, ut gravissime dicam, quicquam aliud dicent praeter sermonem atque famam. nihil se testibus, nihil tabulis, nihil aliquo gravi[*](aliquo gravi Sa: gravi aliquo Mm) argumento comperisse, nihil denique causa cognita statuisse dicent. quod si ita fecissent, tamen id non ita fixum esse deberet ut convelli non liceret. non utar exemplorum copia quae summa est, non rem veterem, non hominem potentem aliquem aut gratiosum proferam. nuper hominem tenuem, scribam aedilicium, D.(Decimum) Matrinium, cum defendissem apud M.(Marcum) Iunium[*](Macrinium (-inum s) Sb2s) Q.(Quintum) Publicium praetores et M.(Marcum) Plaetorium[*](Pretorium Ss) C.(Gaium) Flaminium aedilis curulis, persuasi ut scribam iurati legerent eum quem idem isti censores aerarium reliquissent[*](reliquissent Ms: reliquisse subscripserunt (scripserunt s) Sbya: reliquisse subscripserint b2y2). cum enim in homine nulla culpa inveniretur, quid ille meruisset, non quid de eo statutum esset, quaerendum esse duxerunt[*](dixerunt Sa).

nam haec quidem quae de iudicio corrupto[*](iudicio corruptohinc defic. Ms usque ad §132, opinione standum, lac. supplet S in pag. insuta, supplem. in textu hab. bxy a) subscripserint[*](subscripserunt cod. Graevii) quis est qui ab illis satis cognita et diligenter iudicata arbitretur? in M'.(Manlium) Aquilium[*](M'. Manutius: M. codd. Ti. Schütz: T. (Titum) codd., cf. §98) et in Ti.(Tiberium) Guttam video esse subscriptum. quid est hoc? duos esse corruptos solos pecunia iudicant[*](iudicant Madvig: dicant codd.: quid Angelius); ceteri videlicet gratiis[*](gratiis S: gratis cett.) condemnarunt. non est igitur circumventus, non oppressus pecunia, non, ut in illa Quinctiana contione habebatur[*](in illa Quinctiana contione habebatur Graevius: illa Quinctiana contiones habebantur (haberebantur S) Sxy: illae Quinctianae contiones habebantur cett.), omnes qui Oppianicum condemnarunt in culpa sunt ac suspicione ponendi. duos solos video auctoritate censorum adfinis ei turpitudini iudicari. aut illud adferant, aliquid eos[*](eos Peterson: esse codd.: sese Leclerc) quod de his duobus habuerint compertum de ceteris comperisse.

nam illud quidem minime probandum est, ad notationes auctoritatemque censoriam exemplum illos e[*](e Baiter: om. codd.: a Naugerius) consuetudine militari transtulisse. statuerunt enim ita maiores nostri ut, si a multis esset flagitium rei militaris admissum, sortito[*](sortito Classen: sortitio Sa: sortitione bxy (cf. §129)) in quosdam animadverteretur, ut metus videlicet ad omnis, poena ad paucos perveniret. quod idem facere censores in delectu dignitatis et in iudicio civium et in animadversione vitiorum qui convenit? nam miles qui locum non tenuit, qui hostium impetum vimque pertimuit, potest idem postea et miles esse melior et vir bonus et civis utilis. qua re ne quis in bello propter hostium metum delinqueret[*](ne quis... delinqueret scripsi: ne... delinqueret Sb1xy1: qui... deliquerat b2y2a), amplior ei mortis et supplici metus est a maioribus constitutus; ne autem nimium multi poenam capitis subirent, idcirco illa sortitio comparata est.

hoc tu idem facies censor in senatu legendo? si erunt plures qui ob innocentem condemnandum pecuniam acceperint, tu[*](tu ut Sb1y1) non animadvertes[*](animadvertes Lambinus: animadvertis (-tas b1y1) codd.) in omnis, sed carpes, ut velis, et paucos ex multis ad ignominiam sortiere? habebit igitur te sciente et vidente curia senatorem, populus Romanus iudicem, res publica civem sine ignominia quemquam qui ad perniciem innocentis fidem suam et religionem pecunia commutarit, et qui pretio adductus eripuerit patriam, fortunas, liberos civi innocenti, is censoriae severitatis nota non inuretur? tu es praefectus moribus, tu magister veteris disciplinae ac[*](ac P: et cett.) severitatis, si aut retines quemquam sciens in senatu scelere tanto contaminatum aut statuis qui in[*](quis in Sbya) eadem culpa sit non eadem poena adfici convenire? aut quam[*](convenire aut quam P: oportere convenire ut (ut ad a) quam cett.) condicionem supplici maiores in bello timiditati militis propositam esse voluerunt, eandem tu in pace constitues[*](constituas a) improbitati senatoris? quod si hoc exemplum ex re militari ad animadversionem censoriam transferendum fuit, sortito[*](sortito scripsi: sortitio S: sortitione cett. (cf. §128)) id ipsum factum esse oportuit. sin autem sortiri ad poenam et[*](et P: ad cett.) hominum delictum fortunae iudicio committere minime censorium est, certe in multorum peccato carpi paucos ad ignominiam et turpitudinem[*](et turpitudinem om. P (cf. Verr. 1. 23)) non oportet.

verum omnes intellegimus in istis subscriptionibus ventum quendam popularem esse quaesitum. iactata res erat in contione a tribuno seditioso[*](a tribuno seditioso om. P); incognita causa probatum erat illud[*](erat illud P: illud erat cett. multitudini nemini licitum P, Ant. Augustinus: multitudinem inilicitum S: multitudinem illicitum cett.) multitudini; nemini licitum est contra dicere, nemo denique ut defenderet contrariam partem laborabat. in invidiam porro magnam illa iudicia venerant. etenim paucis postea mensibus alia vehemens erat in iudiciis ex notatione tabellarum[*](tabellarum P, Garatoni: tabularum cett.) invidia versata. praetermitti ab[*](ab P: a cett.) censoribus et neglegi macula iudiciorum posse non videbatur. homines, quos ceteris vitiis atque omni dedecore infamis videbant, eos hac quoque subscriptione notare voluerunt, et eo magis quod illo ipso[*](ipso in Sb2y2a) tempore illis censoribus erant iudicia cum equestri ordine communicata, ut viderentur per hominum idoneorum ignominiam sua auctoritate rem[*](rem scripsi: iudicia P: illa iudicia cum equestri ordine cett. (cf. Zielinski p. 177)) reprendisse.

quod si hanc apud eosdem[*](eosdem P: eos cett.) ipsos censores mihi aut alii causam agere licuisset, hominibus tali prudentia praeditis[*](praeditis P: om. cett.) certe probavissem; res enim indicat nihil ipsos habuisse cogniti, nihil comperti; ex tota ista[*](ista Ernesti: ipsa codd.) subscriptione rumorem quendam et plausum popularem esse quaesitum. nam in P.(Publium) Popilium[*](P. Vrsinus: L. codd.) qui Oppianicum condemnarat subscripsit L.(Lucius) Gellius, quod is pecuniam accepisset quo innocentem condemnaret. iam id ipsum quantae divinationis est, scire innocentem fuisse reum quem fortasse numquam viderat, cum homines sapientissimi, iudices, ut nihil dicam de eis[*](iis bxy: his Sa) qui condemnarunt, causa cognita sibi[*](sibi bxy: sibi esse Sa) dixerint[*](dixerint ed. R: dixerunt codd.) non liquere!

verum esto; condemnat Popilium Gellius, iudicat eum[*](iudicat eum scripsi: iudicat... S: iudicat cett.) accepisse a Cluentio pecuniam. negat hoc Lentulus; nam Popilium, quod erat libertini filius, in senatum non legit, locum quidem senatorium ludis et cetera ornamenta relinquit[*](relinquit Lambinus: reliquit codd.) et eum omni ignominia liberat. quod cum facit, iudicat eius sententia gratiis[*](gratiis S: gratis cett.) esse Oppianicum condemnatum. et eundem Popilium postea Lentulus in ambitus iudicio pro testimonio diligentissime laudat. qua re si neque L.(Lucii) Gelli iudicio stetit Lentulus neque Lentuli existimatione contentus fuit Gellius, et si uterque censor censoris opinione standum non[*](standum ne Sb1xy) putavit, quid est quam ob rem quisquam nostrum censorias subscriptiones omnis fixas et in perpetuum ratas putet[*](putet Mm: putat Sa) esse oportere?

at in ipsum habitum animadverterunt. nullam quidem ob turpitudinem, nullum ob totius vitae non dicam vitium sed erratum. neque enim hoc homine sanctior neque probior neque in omnibus officiis retinendis diligentior esse quisquam potest; neque illi aliter dicunt, sed eandem illam famam iudici corrupti secuti sunt; neque ipsi secus existimant quam nos existimari volumus de huius pudore, integritate, virtute, sed putarunt praetermitti accusatorem non potuisse[*](potuisse posse Madvig), cum animadversum esset in iudices. qua de re tota[*](tota om. a) si unum factum ex omni antiquitate protulero, plura non dicam.

non enim mihi exemplum summi et clarissimi viri, P.(Publii) Africani, praetereundum videtur; qui cum esset censor et in equitum censu C.(Gaius) Licinius Sacerdos prodisset, clara voce ut omnis contio audire posset dixit se scire illum verbis conceptis peierasse[*](periurasse S); si qui contra vellet dicere[*](vellet dicere Sa: dicere vellet Mm), usurum esse eum suo testimonio. deinde cum nemo contra[*](nemo contra Sa: contra nemo Mm) diceret, iussit equum traducere. ita[*](ita Sa: itaque Mm) is cuius arbitrio et populus Romanus et exterae gentes contentae esse consuerunt[*](consuerunt Mma: consuerant Angelius) ipse sua scientia ad ignominiam alterius contentus non fuit. quod si hoc habito facere licuisset, facile illis ipsis iudicibus et falsae suspicioni et invidiae populariter excitatae restitisset.

Vnum etiam est quod me maxime perturbat[*](perturbat aa: conturbat Mm), cui loco respondere vix videor posse[*](vix videor posse Sy2a: posse vix videor Mm), quod elogium recitasti de testamento Cn.(Gnaei) Egnati patris, hominis honestissimi videlicet et sapientissimi, idcirco se exheredasse filium quod is ob[*](ob (ab t) aa: ad Mm) Oppianici condemnationem[*](condemn. Sy2a: damn. Mm) pecuniam accepisset. de cuius hominis levitate et inconstantia plura non dicam; hoc testamentum ipsum quod recitas eius modi est ut ille, cum eum filium exheredaret quem oderat, ei filio coheredes homines alienissimos adiungeret[*](adiungeret aa: coniungeret Mm) quem diligebat. sed tu, Atti, consideres censeo diligenter utrum censorium[*](censorium Sa, Quintil. v. 13. 33: censorum Mm) iudicium grave velis esse an Egnati. si Egnati, leve est quod censores de ceteris subscripserunt; ipsum enim Cn.(Gnaeum) Egnatium quem tu gravem esse vis ex senatu eiecerunt; sin autem censorium[*](censorium Quintil.: censorum (-rem b2s) Mma), hunc Egnatium quem pater censoria subscriptione exheredavit censores in senatu, cum patrem eicerent, retinuerunt.

at enim senatus universus iudicavit illud corruptum esse iudicium. quo modo? suscepit causam. an potuit rem delatam eius modi repudiare? cum tribunus plebis, populi concitator, rem[*](populi concitator rem scripsi: populi concitatorem S: populo concitato rem cett.) paene ad manus revocasset, cum vir optimus et homo innocentissimus pecunia circumventus diceretur[*](diceretur Sa: esse diceretur Mm), cum invidia flagraret ordo senatorius, potuit nihil decerni, potuit illa concitatio multitudinis sine summo periculo rei publicae repudiari? at quid est decretum? quam iuste, quam sapienter, quam diligenter!

si qui sunt quorum opera factum sit ut iudicium publicum corrumperetur.

sed quaero a vobis num istam legem ex isto senatus consulto L.(Lucius) Lucullus consul, homo sapientissimus, tulerit, num anno post M.(Marcus) Lucullus et C.(Gaius) Cassius, in quos tum consules designatos idem illud senatus decreverat[*](decreverat Sa: decreverit Mm). non tulerunt; et quod tu habiti pecunia factum esse arguis neque id ulla tenuissima suspicione confirmas, factum est primum illorum aequitate et sapientia consulum, ut, quod senatus decreverat ad illud invidiae praesens incendium restinguendum, id postea[*](ut quod... id postea Peterson: ut id quod... id postea Mma: fort. ut id quod... ii postea) referendum[*](referendum aa: perferendum Mm: ferendum Manutius) ad populum non arbitrarentur. ipse deinde populus Romanus qui L.(Lucii) Quincti[*](Quinctii Sa: Quinctii, tribuni plebis Mm) fictis querimoniis antea[*](ante Ss) concitatus rem illam et rogationem flagitarat, idem C.(Gaii) Iuni fili, pueri parvoli, lacrimis commotus maximo clamore et concursu totam quaestionem illam et legem[*](quaest. illam et legem Sa: illam legem et quaest. Mm) repudiavit.

ex quo intellegi potuit, id quod saepe dictum est, ut mare quod sua natura[*](natura sua Sa, contra Rufinian. (Rhet, M. p. 44)) tranquillum sit ventorum vi agitari atque turbari, sic[*](sic Sa, Rufinian.: sic et Mm) populum Romanum sua sponte esse placatum, hominum seditiosorum vocibus ut violentissimis tempestatibus concitari. est etiam reliqua permagna auctoritas quam ego turpiter paene praeterii; mea enim esse dicitur. recitavit ex oratione nescio qua Attius quam meam esse dicebat cohortationem quandam iudicum ad honeste iudicandum et commemorationem cum[*](cum SMs: tum by: om. st) aliorum[*](aliorum Ernesti: illorum Mma) iudiciorum quae probata non essent tum illius ipsius iudici Iuniani; proinde quasi ego non ab initio huius defensionis dixerim invidiosum illud iudicium fuisse[*](iudicium fuisse Sa: fuisse iudicium Mm) aut, cum de infamia iudiciorum disputarem, potuerim illud quod tam populare esset illo[*](illo a: in illo Mm) tempore praeterire.

ego vero si quid eius modi dixi, neque cognitum commemoravi neque pro testimonio dixi, et illa oratio potius temporis mei quam iudici et auctoritatis fuit. cum enim accusarem et mihi initio proposuissem ut animos et populi Romani et iudicum commoverem, cumque omnis offensiones iudiciorum non ex mea opinione sed ex hominum rumore proferrem, istam rem quae tam populariter esset agitata praeterire non potui. sed errat vehementer, si quis in orationibus nostris quas in iudiciis habuimus auctoritates nostras consignatas se habere arbitratur. omnes enim illae[*](illae SBs (om. t): illae orationes Mm) causarum ac temporum[*](temporis B) sunt, non hominum ipsorum aut[*](aut Sy2a: ac Mm) patronorum. nam si causae ipsae pro se loqui possent, nemo adhiberet oratorem. nunc adhibemur ut ea dicamus, non quae auctoritate nostra[*](auctoritate nostra Ma: nostra auctoritate m) constituantur sed quae ex re ipsa causaque ducantur[*](dicantur St).

hominem ingeniosum, M.(Marcum) Antonium, aiunt solitum esse dicere 'idcirco se nullam umquam[*](numquam ullam Ss) orationem scripsisse ut, si quid aliquando non opus esset ab se esse dictum, posset negare[*](negare SBa: se negare Mm) dixisse'; proinde quasi, si[*](quasi si aa: quasi Mm) quid a nobis dictum aut actum sit, id nisi litteris mandarimus[*](mandarimus Sa: mandaverimus Mm), hominum memoria non comprehendatur. ego vero in isto[*](isto Mm: ipso Sa) genere libentius cum multorum tum hominis eloquentissimi et sapientissimi, L.(Lucii) Crassi, auctoritatem sequor qui, cum Cn.(Gnaeum) Plancum[*](Cn. Cic. de Or. ii. 220: C. Sa, Quintil. vi. 3. 43: L. Mm) defenderet accusante M.(Marco) Bruto, homine in dicendo vehementi et callido, cum Brutus duobus recitatoribus constitutis ex duabus eius[*](eius om. SBa) orationibus capita alterna inter se contraria recitanda curasset, quod in dissuasione rogationis eius quae contra coloniam Narbonensem ferebatur quantum potest de auctoritate senatus detrahit, in suasione legis Serviliae summis ornat senatum laudibus, et multa in equites Romanos cum ex ea oratione asperius dicta recitasset quo animi illorum iudicum in Crassum incenderentur, aliquantum esse commotus dicitur.