Ad Ecclesiam Libri IIII

superioribus ac sequentibus dictis duo thesaurorum genera monstrantur, unum scilicet quo filiis thesaurizent patres, aliud quo sibi. filiis quo modo? ut erudiant [*]( 24 Marc. 10, 24 25 Marc. 10, 25 28 Matth. 6, 19 ) [*]( 1 pminentes A: preminentes B praeeminentea e. edd. Halimus 2 domus ex domos corr. m. 1 Å. 10 inquid AB 19, praeclara ex praeclare corr. m. 2 B 24 hii AB quei punct. e .A 25 regno B ■ • )

quid ad conquirenda. terrena et peritura distenderis? nihil maius : praestare filiis potes, quam si hoc bonum per te habeant, quod , numquam penitus amittant. non necesse est ergo ut filio tuo ! terrenos thesauros recondas: nulla re eum facies ditiorem ; quam si ipsum filium tuum thesaurum dei feceris.

V. Quamquam haec licet se ita habeant et sint uera ac saluberrima, tamen non ita dicam, quasi filios bonis et facultatibus paternis penitus excludam. sed de hoc postea disputabimus. interim quia reos se quidam futuros non putant, si substantias suas non ad euangelii honorem non ad salutem suam non ad ullum officium dei conferant, sed pro libidine et infidelitate quibuscumque heredibus passim uel inreligiosis uel locupletibus inpia et paganica (uanitate) transcribant, uideamus breuiter uel a quo sint datae facultates ipsae uel ob quid datae, ut cum et auctorem et causam datae rei ostenderimus, facilius et ad quem referenda et in quem usum conferenda sit adprobare possimus.

omnem substantiam [*]( 4 ament AB 19 euangeli B 21 inreligiosis ex -si corr. m. 2 B 22 locopletibua A ante inpia Halmius suppleuit mente; nos addidimus uanitate (ut g. 33: infidelissima uanitate, praeterea III 59 et 60 infelicissima et miserrima uanitate; cfr. quae de hoc loco disputauimus Site. - Ber. p. 34 sq.; ceterum memoratu dignum est, in Å post paganica s. scr. esse sollicitudine, ut uulgo Zegitur; suppleudsse hanc uocem ut supra g. 12 erit aliaque suspicor P. Pithoeum cuius nomen in prima codicis pagina bis adscriptum est quemque hoc codice usum esse uideri iam recte monuit Halmius praef. pag. VI 24 ob quid ex ob quod m. 1 corr. A 25 et in quem usum conferenda J. m. 1 (non 2) s. lin. addit et Signo I: post referenda (nonpost quem) relegat )

boc enim est agnoscere munus dei et diuinis beneficiis bene uti, ut datis suis illum honores, a quo data ipsa acceperis: quod quidem etiam humanarum rerum exempla edocent. si enim usus rerum aliquarum cuipiam homini alterius hominis beneficio ac largitate tribuatur isque inmemor illius, a quo fructum rerum indeptus est, auertere ab eo ipso proprietatem praestitae rei atque alienare conetur, nonne ingratissimus omnium atque infidelissimus iudicetur, qui oblitus scilicet hominis benefici ae liberalissimi. spoliare . illum iure dominii sui uelit. qui eum ipsum usus possessione ditauerit?

et nos itaque usum tantum earum rerum accepimus, quas tenemus; commodatis enim a deo facultatibus utimur et quasi precarii, possessores sumus. denique egredientes e mundo isto, uelimus nolimus, hic cuncta relinquimus. cur ergo cum possessores usufructuarii simus, quod nobiscum auferre non possumus auertere a proprietate domini atque alienare temptamus? cur non bona fide datis a deo resculis utimur? tenuimus quoad licuit, tenuimus quoad permisit ille qui praestitit.

quid rectius quid honestius, quam ut ubi res ab eo discedit, qui usum habuit, reuertatur ad eum possessio, qui utendam concessit? denique etiam ipsae hoc dei uoces per linguas litterarum sacrarum iubent dicentes [*](3 sapientiae vronice dictum esse iam Pithorus monuitf Halmius (ineipientiae praeter p etiam Paris. 2373) 6 dona (sic) accipimos S 8 enim est AB est enim Halmius nil adnotans in apparatu critioo 9 beneficiis ex beneficis corr. m. 2 A 20 praecaru lit. u ex parte eras. A 21 hi*c*cancta A hinc ouncta sed punct. n B 22 post poseessores s. l. m. 2 tantum add. A (quod recepit Balueius) usufructuari, (sic) s. i scr. 0 d 25 resculis priores punct. B 28 utendam cum p, ut uid., Halmius: utenda AB )

VI. Sed tamen ne hoc ipso humana mens insolesceret, quod substantiam hanc dominus nostram esse dixisset, adiecit: redde debitum tuum: hoc est, ut quem deuotio non inliceret ad largiendum necessitas cogeret ad exsoluendum, et quem ad opus sanctum fides sua ipsa non traheret saltim necessitas coartaret. prius ait: honora dominum de tua substantia, d-einde redde, inquit, debitum tuum. hoc est dicere: si deuotus es, da quasi tuum, si indeuotus, redde quasi non tuum. bene itaque posuit et dandi uoluntatem et soluendi necessitatem.

hoc est utique dicere omni homini: ad opus sanctum et hortatione innitaris et exactione constringeris: da, si uis, redde, si non uis. apostolus quόque id ipsum monens diuitibus praecipit, ne superbe sapiant neque sperent in incerto diuitiarum sed in deo uiuo: qui praestat nobis, inquit, omnia ad fruendum in uoluntate operum bonorum. uno dicto utrumque docuit, hoc est et qui daret diuitias et cur daret.

dicens enim sperandum a deo, qui praestet omnia, ostendit a deo diuites fieri, addens autem in uoluntate operum bonorum* docet id ipsum, quod dixit a deo tribui, propter bona tantum opera praestari: praestat [*]( 1 Prou. 3, 9 2 Eccles. 4, 8 23 I Tim. 6, 17 ) [*]( 2 inquid AB 3 pius AB: pius est HcUmius nil adnotans -4 inquid AB 5 doffiinam] dIñ B (idem pauJo ante dnrh) 7 merces ex mercis corr. m. 2 AB 12 inlieeret s. n ser. 1 m. 2 AJB 14 fides ex fidis corr. m. 2 A ipsa in B punct. 15 post prius 8. l. add. ergo m. 2 A (et sic ed. Baluaius) 16 inquid B 17 da] redde ex de corr. m. 2 B 24 inquid nobis B 27 praeatat B)

VII. Sic ergo hauendae sunt diuitiae sic petendae, sic tenendae sic propagandae: alioquin inaestimabile malum est bonis a deo datis non bene uti; auaro enim, inquit scriptura sacra, nihil est scelestius, et pessimum ac feralissimum morbi genus diuitiae conseruatae in malum domini sui. uerum est. quid enim peius aut quid miserius, quam si quis praesentia bona in mala futura conuertat, et quae ad hoc a deo data sunt, ut pararetur ex eis uitae beatitudo perpetua, per haec ipsa quaeratur mors ac damnatio sempiterna?

in quo et illud considerandum quod, si seruatae diuitiae ad malum hominis conseruantur, quanto utique ad maius malum coaceruantur. quotus enim quisque nunc diuitum tantae est continentiae, qui opes custodire contentus adcumulare iam nolit? o miseria temporis et ecclesiasticae plebis, ad quid redacta est! ubi cum scriptum sit, quod seruare opes genus sit magni criminis, non augere iam genus putatur esse uirtutis.

ergo, ut supra diximus, quo modo se quidam reos omnino non putant, si nec in morte sibimet per dispensationem substantiae consuluerint, cum etiam ex hoc rei sint, quod usque ad mortem cuncta seruauerint? aut quo modo rei non erunt, qui facultates suas ad quoscumque homines infidelissima uanitate [*]( 11 Eccles. 10, 9 ) [*]( 4 conlocantes] conculcantes operarum errore apud HcUmiutn 9 hauendae cum J. Meyero Halmius: habendae AB 18 post morbi s. I. add. genus m. 2 A; ex p recepit et Halmius ; sed fortasse nH excidit et Salu. scripsit in orbi uel orbe; pessimum enim uoci statim respondet quid enim peius cf. VI 72: in alio orbe remota et Ind. III 8. n. orbis 17 dampnatio B 22 ecleaiaticae A 24 non delendum censebat Bittershusius 27 quo usque B 28 seruauerunt B )

praeter illam, quae in mysterio latens maior est multo ac terribilior diuinorum uerborum seueritatem, sufficere ad metum ac tremorem omnibus puto illa, quae prompta sunt; ad diuites enim peculiariter loquitur. plangere eos praecipit mala futura nuntiat ignem perpetuum comminatur. et hoc, quo minae ipsae magis timendae sint, non propter homicidia non propter fornicationes, non ob sacrilegas inpietates aut alia postremo uitia letali gladio animas et perenni occisione iugulantia, sed propter solas tantummodo opes propter insanam cupiditatem propter auri atque argenti famem, ut ostenderet scilicet sufficere haec homini ad aeternam damnationem, etiamsi reatus alii non fuissent. quid dici simplicius quid euidentius potest?

non dicit diuiti: torquendus es, quia homicida es, torquendus es, quia fornicator, sed torquendus tantummodo, quia diues, hoc est quia diuitiis male uteris, quia datas tibi ad opus sanctum diuitias non intellegis. non enim ipsae diuitiae per se noxiae, sed mentes male utentium criminosae, nec ipsae opes homini poenae causa sunt, sed de opibus sibi poenas diuites faciunt, quia dum uti diuitiis bene nolunt, ipsas sibi diuitias in tormenta conuertunt. thesaurizatis, inquit, in nouissimis diebus.

bene, cum dixisset thesaurizatis, addidit in [*]( 4 Iac. 5, 1 ) [*]( 3 ostende B apoetolum AB: apostolum suum Halmius, qui in adn. erit. nihil adnotat 4 age s. scr. ite m. 2 A age B agite cum p et Vulgata Habnitts 8 eruginauit et erugo AB 13 prumta . Å prumpta B; cf. Boensch Itala u. Vulgata p. 460 26 noxie A 27 mentis puttet. s lit. B )

VIII. Durum fortasse aliquis sermonem meum hactenus iudicauit. et uere durus est, I si aliquid non ex testimoniorum sacrorum auctoritate commonuit: durus existimetur, si aliquid tale habuit, quale hic apostolus praedicauit: ut non addamus illud domini nostri dictum, quo omnes penitus indignos se esse dixit, qui non renuntiassent omnibus quae possederint.

quae cum ita sint, nonne, quaeso, indulgentissimum ac mollissimum existimari conuenit quod locuti sumus, scilicet qui hominibus, quibus perfectam incolumitatem tribuere non possumus, opem saltim desperatae salutis inquirimus, et quorum uitam sanare non possumus, mortem leuare temptamus ? quid est enim perfecta sanitas? quid nisi in uita hac bene agere? quid postrema curatio? quid nisi uel in extremis bonum uiaticum conparare? quid est perfecta sanitas? quid nisi rebus a deo traditis bene uti? quod ultimum remedium? quod nisi saltim postea facere quod paeniteas te non ante fecisse?

dura aliquis putat esse quae dico: dura, plane dura existimentur, nisi talia sunt, ut in comparatione apostolicae seueritatis mollia ac remissa uideantur. apostolus enim ad planctum diuites uocat, nos ad remedium: apostolus diuitias ignem [*]( .6 Exod. 20 Rom. 7. ) [*]( 5 nox est B 6 deus] dns (sic, non solum \'teste Balusio\' ut apud Halmium) B 7 coucupisces ex concupiscis corr. m. 2 AB 12 commoriit pwnct. nit et s. scr. m. 2 nuerit A 13 apostolus hic sed additis m. 1 signis transpositidnis A -15 possiderint B 16 quae] qui B 18 incolomitatem B 19 desperatae ex disperatae corr. m. 2 AB 24 quid nisi B 25 saltem ex saltim corr. m. 2 A )

apostolus in diuitiis male conseruatis damnationem esse testatur, ego ex his, quae dicit ille mortem aeternam, omnibus facere, uitam opto perpetuam conparare: non quidem quod ulli uitiis carnalibus inplicato sufficere ad uitam aeternam putem, si, cum usque ad mortem in. flagitiis consenuerit, in obitu bene cuncta dispenset, nisi antea et peccatis renuntiauerit et sordidam illam criminum tunicam lutulentamque proiecerit et nonam conuersionis ac sanctimoniae uestem de manu apostoli praedicantis acceperit.