De Gubernatione Dei

in quo quidem praeter ipsam rerum mielicitatem praesens iudicium dei patuit, ut quicquid facturum se usurparat ipse pateretur. nam quia sine diuinitatis auxilio ac dei nutu capiendum a se hostem credidit, ipse captus est: consilii ac sapientiae summam usurpauit ignominiam temeritatis incurrit uincla, quae aliis parauit, ipse sustinuit.

et quod, rogo, euidentius dei iudicium esse potuit, quam ut habens praedatoris fiduciam praeda fieret triumphum praesumens triumphus esset, circumdaretur corriperetur alligaretur, retorta tergo brachia gereret manus, quas bellicosas putabat, uinctas uideret, puerorum ac mulierum spectaculum fieret inludentes sibi barbaros cerneret, inrisionem sexus promiscui sustineret et qui maximum habuerat supercilium fortis uiri, mortem subiret ignaui ?

atque utinam hoc ipsum breue remedium malorum esset non diuturna toleratio. ille autem, quantum ad poenarum magnitudinem pertinet, longo tempore et diuturna in ergastulo barbarorum tabe consumptus in hanc miseriam redactus est, ut, quod plerumque homines etiam poenis ipsis grauius atque acerbius [*]( r. 6 Prou. 16, 9 et 20, 24 9 Psal. 106, 40 12 Psal. 57, 8 ) [*]( 3 itaque] Namque B 4 se intrat. se esse B 6 uia A (quod fugit Halmium) et Rittershusius: uita B 8 ne (cmte gressum) s. scr. c m. 2 A 11 uelud A 14 nutu] ductu B 17 quod] quid B(Т) 20 retorta tergo ex retorta ergo A corr. m.1 21 putaret B m. 1 uincta B 24 atq: sed q: in fin. lin. m. 2 A 26 longitudinem B 28 consumptos super o scr, u m. 2 A )

cur absque dubio nisi quia, ut iam dixi, illi deo humiles nos rebelles, illi crediderunt in manu dei esse uictoriam nos in manu nostra immo in sacrilega atque impia, quod est peius nocentiusque quam nostra? denique ipse rex hostium, quantum res prodidit ac probauit, usque ad diem pugnae stratus cilicio preces fudit, ante bellum in oratione iacuit ad bellum de oratione surrexit. priusquam pugnam manu capesseret, supplicatione pugnauit et ideo fidens processit ad pugnam, quia iam 10 meruerat in oratione uictoriam.

XI. Non dissimiliter autem illud etiam apud Wandalos: ad quos cum in Hispania sitos nostra pars pergeret tantamque ad debellandos eos praesumptionis fiduciam ferret quantum etiam proxime ad Gothos, pari superbiae fastu pari exitu conruerunt. uenitque super exercitum nostrum illud prophetae dictum: obruet dominus confidentiam tuam et nihil habebis prosperum. confidebamus enim in sapientia nostra et fortitudine contra dei mandata dicentis: non glorietur sapiens in sapientia sua nec fortis in fortitudine sua, sed in hoc glorietur qui gloriatur, scire et nosse me, quia ego sum dominus.

non inmerito itaque uicti sumus; ad meliora enim se illi subsidia contulere quam nostri. nam cum armis nos atque auxiliis superbiremus, a parte hostium nobis liber diuinae legis occurrit. ad hanc enim praecipue opem timor et perturbatio tunc Wandalica confugit, ut seriem nobis eloquii caelestis opponeret et aduersum uenientes aemulos suos sacri uoluminis scripta quasi ipsa [*]( 16 Hierem. 2, 37 18 Hierem. 9, 23 ) [*]( 1 hoc car? cur B: hoc cur om. alt. cur A 8 capesceret non B solus sed etiam A (Ttv) 13 bellandos B et s. scr. de m. 2 A 14 paris A fasta T: factus sed super c scr. m. 2 s A fastus B (fort. in fastus latet fastu et); Hartelius suspicatwr: pares superbiae fastus; cf. p. 172, 6 15 exercitum B 8. l. 18 dicentis super i ult. syU. scr. e m. 2 A 21 non inme d bis habet sed semel punct. 22 contulerae (a punct.) q. nostrae A 25 uuandala B(T) 26 seriem] cf. Ad Eccl. III 1 caelestis eloquii B adaenientes B (T) 27 ipsa quasi B_ )

hic nunc requiro, quis hoc umquam a nostris partibus fecerit, aut quis non inrisus fuerat, si putasset esse faciendum? inrisus utique, sicut a nostris omnia ferme religiosa ridentur. et ideo quid prodesse nobis praerogatiua illa religiosi nominis potest, quod nos catholicos esse dicimus quod fideles esse iactamus quod Gothos ac Wandalos haeretici nominis exprobratione despicimus, cum ipsi haeretica prauitate uiuamus?

itaque rectissime nobis dicitur illud, quod Iudaeis in lege fidentibus dixit sermo diuinus: quomodo dicitis, sapientes sumus et lex domini nobiscum est? nolite, inquit, confidere in uerbis mendacii dicentes: templum domini, templum domini, templum domini est. quoniam si bene direxeritis uias uestras et studia uestra, aduenae et pupillo et uiduae non feceritis calumniam, nec sanguinem innocentem effuderitis in loco hoc, habitabo uobiscum in loco isto a saeculo usque in saeculum. quo utique ostenditur quod, si ista non facimus, superflue nobis catholici nominis praesumptione plaudamus.

sed hinc iam et superius satis dictum est et adhuc forte dicetur, nec opus est ut de hoc amplius disseramus, ubi dei iuge iudicium est. quid enim uel de nobis uel de Gothis ac Wandalis deus iudicet res probat: illi crescunt cotidie nos decrescimus, illi proficiunt nos humiliamur, illi florent et nos arescimus. ut uere in nos ueniat dictum illud, quod de Saul ac Dauid ait sermo diuinus: quia Dauid erat proficiens et semper se ipso robustior, domus autem Saul decrescens cotidie. iustus est enim, ut propheta ait, iustus est dominus et rectum iudicium suum. [*]( 10 Hierem. 8, 8 11 Hierem. 7, 4 26 II Reg. 3, 1 28 Psal. 118, 137 ) [*]( 5 religiosae B 13 direxeritis Vulgata: dixeritis AB (reZl.) 14 et aduenae B 19 superfiuae punct. a A 20 dicendum (dicendtL wnde primum dicenda tum crebra permutatione u et o lift. dicendo) scripsimus: dicendo A dicetur BHaimius 23 probant B 28 iuHtus iterum in fin. lin. A )

XII. Iudicamnr itaque etiam praesente iudicio a deo, et ideo excitata est in perniciem ac dedecus nostrum gens ignauissima, quae de loco ad locum pergens de urbe in urbem transiens uniuersa uastaret. ac primum a solo patrio effusa est in Germaniam proximam, nomine barbaram dicione Romanam: post cuius primum exitium arsit regio Belgarum deinde opes Aquitanorum luxuriantium et post haec corpus omnium Galliarum, sed paulatim id ipsum tamen, ut, dum pars clade caeditur, pars exemplo emendaretur.

sed ubi apud nos emendatio aut quae pars Romani orbis quamuis afflicta corrigitur? omnes enim, ut legimus, declinauerunt, simul inutiles facti sunt. et ideo propheta ad deum clamat et dicit: percussisti eos et non doluerunt, adtriuisti eos et renuerunt accipere disciplinam: indurauerunt facies suas super petram et noluerunt reuerti. quam uere autem etiam hoc in nos cadat res ipsa indicat.

uastata est diu Gallia: ergo emendata est, cum in uicino esset, Hispania? nec inmerito, quia nullus erat omnino timor nulla correctio, flammis, quibus arserant Galli, Hispani ardere coeperunt. in quo illud est, ut supra dixi, sceleratissimum et grauissimum, quod cum arserint, ut ita dicam, membra hominum peccatorum, curata non sunt uitia peccantium. et ideo compulsus est criminibus nostris deus, ut hostiles plagas de loco in locum de urbe in urbem spargeret et excitas paene ab ultimis terrae finibus gentes etiam trans mare mitteret, quae Afrorum scelera punirent. quid enim ?

numquid abductae [*]( 10 Paal. 13, 3. 52, 4 12 Hierem. 5, 3 ) [*]( 1 praesenti ex praefiente A corr. m. 2 idem post imperniciem 2 ignamBsima om. ed. PUhoeana et posteriores ante Halmium 3 in locum B de orbem B (de orbe in orbem Ttv) 5 proximam scripsimus: proninciam Hartelius primam AB Halmius 7 haec] de confusione altera hic in v et ed. pr. obuia cfr. Sitz.-Ber. p. 21 sq. 10 orbis ex urbis A corr. m. 1 11 declinauerint B 14 rennuerunt priore n puncta A 15 et om. d 16 in nos hoc B 17 emendata (s. scr. m. .2 N = non) est A 24 de orbe in orbem B excitas s. scr. m. 2 ta A excitas B 26 quiafrorum (sic) A )

XIII. Potuerunt ergo illic degere nec timebant. sed illa utique caelestis manus, quae eos ad punienda Hispanorum flagitia illuc traxerat, etiam ad uastandam Africam transire cogebat. ipsi denique fatebantur non suum esse quod facerent: agi enim se diuino iussu ac perurgeri. ex quo intellegi potest quanta sint mala nostra, ad quos uastandos atque cruciandos ire barbari compelluntur inuiti secundum illud scilicet, quod uastator terrae Israheliticae rex Assyriorum ait: numquid sine domini uoluntate ascendi ad locum istum? dominus dixit mihi: ascende ad terram hanc et demolire eam. et alibi sacer sermo: haec dicit dominus. exercituum, deus Israhel: ecce ego mittam et ad- \' sumam Nabochodonosor regem Babylonis seruum meum, ueniensque percutiet terram Aegypti.

unde agnoscere possumus cuncta quidem, quae adfliguntur, iudicio dei percuti, sed tamen, ut saepe memoraui, propter peccata subuerti. ac per hoc quicquid actum est peccatis non deo [*]( 17 Isa. 36, 10 20 Hierem. 25, 8. 48, 11 ) [*]( 1 intra B s. Z. ut non corr. B ex non 2 inlQsae ex inlęla A corr. m. 2 8 eto s. scr. e m. 2 A 4 etiam om. B in bellando B contriuerat 8. a acr. n m. 2 A, item statim metuebat 7 factum B contigerat ex contegerat d corr. m. 2 12 uastandtt A cfr. supra §. 26 18 cogebant punct. n A 14 ee* dinino iusso (super o scr. m. 2 u) A perurgeri ex -re A corr. m. 2 17 a.it A fuit absque dubio aut ut habet B (T tv) 21 mittam adsummum (sic) A 22 Nabuchodonosor B babilonis A 23 ueniens quipercuti etterram (sic) A 24 possimne super i scr. u m. 2 A cunctos quidem, qui coni. Bittershusius )

unde et quod Wandali ad Africam transierunt non est diuinae seueritati sed Afrorum sceleri deputandum; graui enim eos, antequam illuc pergerent, ac longa iniquitate traxerunt. et ideo intellegere debemus, quia pietatis diuinae fuit, quod poenam diu debitam distulit, piaculorum autem et criminum, quod aliquando peccator populus quae merebatur excepit. nisi forte Afros hoc non meruisse credimus, cum utique nulli magis, utpote in quos omnia simul improbitatum atque impuritatum genera confluxerint.

ceteri enim homines, etsi nonnullis uitiorum flagitiis obligati sunt, quibusdam tamen non implicantur, etsi uinolentia non carent maliuolentia carent, etsi libidine aestuant rapacitate non saeuiunt: multos denique, etsi accusat incontinentia corporum, . simplicitas commendat animorum. in Afris uero paene omnibus nihil horum est, quod ad utrumque pertineat, id est bonum aeque ac malum, quia totum admodum malum. adeo exclusa naturae originalis sinceritate aliam quodammodo in his naturam uitia fecerunt.

XIIII. Exceptis enim paucissimis dei seruis quid fuit totum.

Africae territorium quam domus una uitiorum, aeneo illi similis, de quo propheta dicit; o ciuitas sanguinum! aeneum, in quo est aerugo, non exiit de eo, quia sanguis non exiet de e o ? ciuitatem, ut uidemus, aeneo et iniquitatem sanguini comparauit, ut intellegamus scilicet sic esse in ciuitate populi iniquitatem, sicut in aeneo sanguinem [*]( 24 Ezech. 24, 6 ) [*]( \'2 exigit A 5 seueritatis sed s fin. in ras. A 11 utpote ex utpute A corr. m. 1 13 flagitiorum uitiis B 19 ammodum A 20 sinceritate ex sentiritate A corr. m. 2 23 territorum a. scr. ult. syll. i A 25 exit B, item statim pro exiet 26 ciuitate et uidimus et sanguine A 27 comparauit B corr. ex comparamus )

dissimillima inter se genera metallorum sacer sermo memorauit. et quomodo in eodem conflatorio res diuersae conflantur? scilicet quia in diuersitatibus metallorum dissimilitudo hominum designatur. et ideo etiam argentum, id est nobilioris materiae metallum, isdem ignibus datur, quia naturae nobilioris ingenium uita degenerante damnarunt. sicut etiam de principe Tyri dixisse legimus dominum per prophetam: fili hominis, accipe lamentum super principem Tyri, et dic illi: haec dicit dominus deus: tu consignatio similitudinis, et corona decoris in deliciis paradisi fuisti: omnem lapidem optimum indutus es, sardium et topazium et smaragdum. et iterum argento, inquit, et auro implesti thesauros tuos, a multitudine negotiationis implesti promptuaria tua.

quae omnia numquid non talia sunt, ut specialiter de Afris dicta, uideantur? ubi enim maiores thesauri ubi maior negotiatio ubi promptuaria pleniora? auro, inquit, implesti thesauros tuos a multitudine negotiationis tuae. ego plus addo: tam diuitem quondam Africam fuisse, ut mihi copia negotiationis suae non suos tantum sed etiam [*]( 2 Ezecb. 22, 18 14 Ezech. 28, 11 19 Ezech. 28, 4 ) [*]( 1 sermonis sacri ut uid. B; in A (Tv) certe est sacri sermonis quod Halmius non adnot., qui idem paulo ante dissimilis ex A (praeter B) adfert; ego dissimile bis enotaui 2 commixti* (sic) A (non m. 1 ut ait Halmius) 3 stagno AB (rell.) et in B 6 impermixtionem A 7 igne B 8 res diuersae conflantur in v corrt Brassicanus: res diuersa (-sas B) conflatur AB Halmius 9 confla. torio ex -turio A corr. m. 2 11 hisdem A 12 uita degenerante] cf. adn. ad p. 160, 5 et Ad EccZ. JI 22 13 de B 8. I. 17 delitiis ex dilitiis A corr. m. 2 optimum] preciosum B 18 thopatium A topatium B m. 1 19 argentum in quid B 20 promtuaria B 26 suos cum edd. HcUmius: suas AB )