De Gubernatione Dei

sed grauis sit forsitan haec atque iniqua conquestio: grauis profecto, si falsa. at quomodo, inquis, quomodo non falsa, cum in paucis nunc ferme Romanis urbibus fiant ista, quae diximus? plurimas autem iam harum impuritatum labe non pollui, ubi licet sint loca ipsa ac domicilia erroris antiqui, nequaquam tamen agantur illa, quae to [*](1 responderi ex respondere A corr. m. 1 (fort. scrib. respondere potes, ut congruat locus cum altero §. 41: At quomodo, inquis, quomodo non falsa cfr. ad IIII 66 4 maguntiacensium B 5 \'excissa T haud scio an recte\' Halmms agitur (ante Agrippinae) enim B 6 in adctidimus: om. AB Halmius (post Treuerorum habet Balueivs); cfr. cum paulo ante in Mogontiacensium ciuitate twm §. 76 de isdem Treueris: in Gallorum excellentigsima urbe 7 qui s. scr. m. 2 a d 8 implurimis .A urbibus Galliarum B 9 atque (ante impur.) B s. l. 10 plebibus est ante deum B sed est s. I. 12 barbarum s. scr. or m. 2 A 14 Romanorum hominum B natura A 8. Z. m. 1, ut uid. 15 atque B s. Z. 16 profecto om. B 19 inpuritate B \'pollui. uidetwr uerbum deesse, unde oratio obliqua pendeat, uelut uideamus\' Halmius, cui assentiri malim quam Hartelio qui ex inquis fort. affirmas uel tale quid supplendum putat, quod tamen a Saluiani scribendi ratione alienum esse censuerim; cfr. nos Sitz.-Ber. p. 26; nunc malim: fieri (quod facile ex fiat oriri poterat) ista quae diximus (uideamus), conl. §. 95 uideamus quae fiant antiqui ex antique d corr. m. 2 20 agantur sed s. a med. scr. m. 2 u A, -agantur B )

considerandum ergo utrumque est, id est, quid sit quod adhuc loca ipsa ac diuersoria ludicrorum sint, ludicra autem esse cessauerint. loca enim et habitacula turpitudinum idcirco adhuc sunt, quia illic impura omnia prius acta sunt. nunc autem ludicra ipsa ideo non aguntur, quia agi iam prae miseria temporis atque egestate non possunt. et ideo, quod prius actum est, uitiositatis fuit, quod nunc non agitur, necessitatis.

oalamitas enim fisci et mendicitas iam Romani aerarii non sinit ut ubique in res nugatorias perditae profundantur expensae. pereant adhuc quamlibet multa et quasi in caenum proiciantur, sed tamen perire ia.m tanta non queunt, quia non sunt tanta quae pereant. nam quantum ad uotum nostrae libidinis atque impurissimae uoluptatis, eptaremus profecto uel ad hoc tantummodo plus habere, ut eptaremus mus in hoc turpitudinis lutum plura conuertere.

et res probat quanta prodigere uelemus, si opulentes essemus ac splendidi, cum prodigamus tanta mendici. ea est enim labes praesentium morum atque perditio, ut cum iam non habeat paupertas quod possit perdere, adhuc tamen uelit uitiositas plus perire. non est ergo, quod blandiri nobis aliquid in hac parte possimus, ut dicamus, non in omnibus nunc urbibus agi illa, quae prius acta sunt.

ideo enim non in omnibus iam aguntur, quia urbes, ubi agebantur illa, iam non sunt, uel ibi, siquidem diu acta sunt, * quae id efficerent, ut, ubi illa agebantur, esse non possint: sicut ipse ad peccatores deus locutus est per prophetam, quia horum recordatus est dominus, et [*]( 26 Hierem. 44, 21 ) [*]( 1 id 8. scr. m. 2 ~ (= est) A 4 adhuc B s. I. 8 mendacitas B 11 OQnam A 13 at s. scr. q: m, 2 A 14 possemus ex possimus A corr. m. 1 15 in om. B 16 uellemus ex uelimufl A corr. m. 2 item patdo post labes ex labis 20 ergo om. B possumus B 23 uel ibi HarteZim: et ubi AB(Ttv); Cat ante ubi delendum mcletur, nisi grauius uitium latet in loco obscuro* Hdlmius; cf. guae copiosius disputauimus in Site.-Ber. p. 26 sqq. siquidem diu eihausta sunt suspicatur Hartelius 24 ante quae lacunam signauimus; cf. nos l. I. 25 deus ad peecatores B )

VIIII. Atque utinam acta tantummodo prius essent et agere haec Romana uitiositas aliquando cessaret: forsitan, ut scriptum est, propitiaretur deus peccatis nostris. sed nequaquam ita agimus, ut propitietur. mala enim incessabiliter malis addimus et peccatis peccata cumulamus, et cum maxima nostri pars iam perierit, id agimus ut pereamus omnes.

quis, rogo, interfici alterum iuxta se uidet et ipse non metuit? quis domum uicini sui ardere cernit et non efficere omnibus modis nititur ne ipse incendio concremetur? nos non uicinos nostros tantum ardere uidimus, sed ipsi iam ex maxima nostrorum corporum parte arsimus. et quid hoc, pro nefas, mali est? arsimus, arsimus, et tamen flammas, quibus iam arsimus, non timemus.

nam quod non ubique, ut dixi, aguntur quae prius acta sunt, miseriae est beneficium non disciplinae. denique facile hoc probo. da enim prioris temporis statum, et statim ubique sunt quae fuerunt. plus addo: quantum ad uota hominum pertinet, etsi iam non ubique sunt, ubique adhuc sunt, quia ubique ea populus uelit esse Romanus. cum enim ab homine mala res sola necessitate non agitur, ipsa turpis rei cupiditas pro actione damnatur.

nam si, ut dixi, iuxta domini nostri dictum qui mulierem uiderit ad [*]( 28 Matth. 5, 28 . ) [*]( 1 inquit A m. 2 s. I., om. tn. 1 et B chaud scio an recte\' Halmius 6 desolatione B 10 propiciaretur AB item infra propicietnr 13 pars nostri B perierat super a scr. m. 1 i d 17 ex om. B 18 nefas mali nefas est B item statim arsimus arsimur 20 aguntur om. B 24 ubique (ante sunt)] obquę s. acr. m. 2 hoc A adhoc AB (swper o acr. u m. Brassicowi, ut uid., v) 25 nellet B 27 rei turpis B si, ut Rittershusius: sicut AB (rell.); can si, sicut?\' Haimius )

ego amplius dico, non solum agi nunc illas ludicrorum infamium labes, quae prius actae sunt, sed criminosius multo agi quam prius actae sunt. tunc enim integra Romani orbis membra florebant, angusta esse horrea publicae opes fecerant, cunctarum urbium ciues diuitiis ac deliciis affluebant, uix poterat religionis auctoritas inter tantam rerum exuberantiam morum tenere censuram.

pascebantur quidem tunc passim in locis plurimis actores turpium uoluptatum, sed plena ac referta omnia erant: nemo sumptus rei publicae cogitabat nemo dispendia, quia non sentiebatur expensa. quaerebat quodammodo ipsa res publica ubi perderet, quod penitus iam recipere uix posset. et ideo cumulus diuitiarum, qui iam fere modum excesserat, etiam in res nugatorias redundabat.

nunc autem quid dici potest ? recesserunt a nobis copiae ueteres recesserunt priorum temporum facultates, miseri iam sumus et necdum nugaces esse cessamus. cumque etiam pupillis prodigis soleat subuenire paupertas, simulque ut destiterint esse diuites, desinant [*]( 2 atque B s. I. 5 aguntur B 11 blandimur nobis B 14 Romanis B m. 1 urbis A 17 exnberantium B 19 auctores B 21 res ipsa publica B 22 penitus qui iam sed sub qn lineola ducta m. 2 A; qui illud statim post diuitiarum in eod. cod. deest; uidetur ergo e marg. uenisse in locum non suum possit iam nix recipere B 25 ueteres ex aeteris A corr. m. 2 27 prodigis (prodigus A m. 1) vel prodigiosis AB (rell.) \'prodigis Baluzius Halmius; in mea Baluzii editione quarta a. 1743 est etiam glossa uel prodigiosis 28 destitdrint ex dist. A corr. m. 1 desinunt libri \'fort. desinant1 Halmius, quod recipere non dubitaui )

X. Quanta autem uitia Romanorum sint, quibus barbarae gentes non inquinantur, licet hactenus satis dixerim, addam tamen multa quae desunt. sed illud admoneo tamen ante quam dico, ne ullum penitus culpae genus, quod ad contumeliam dei pertinet, cuiquam leue esse uideatur. si enim in-, lustrem ac praepotentem uirum nequaquam exhonorari a quoquam licet et, si quisquam exhonorauerit, decretis legalibus reus sistitur et iniuriarum auctor iure damnatur, quanto utique maioris piaculi crimen est iniuriosum quempiam deo esse? semper enim per dignitatem iniuriam perferentis crescit culpa facientis, quia necesse est, quanto maior est persona eius, qui contumeliam patitur, tanto maior sit noxa eius, qui facit.

et hinc est quod legimus in lege, etiam eos, qui uidentur con., tra mandatum sacrum leuia fecisse, seuerissime tamen esse punitos: ut intellegeremus scilicet nihil ad deum pertinens leue esse ducendum, quia etiam quod uidebatur exiguum esse culpa, grande hoc faciebat diuinitatis iniuria. denique Oza ille leuites dei quid contra mandatum caeleste fecit, quod [*]( 19 Exod. 31 Num. 20 23 II Rag. 6 ) [*]( 3 coruptellarum alt. 1 punct. A 5 post ablatione signum lacunae posuit Halmius \'cum uerbum aliquod (uelut conuertamur, deducamur etc.) deesse appareat\' et sequens peccamus retinuit ex AB, de peccemus (Ttv) monens: \'hoc membrum ab ut pendere non posse manifestum uidetur\'; nos in Sitz.-Ber. p. 10 post ablatione excidisse statuimus moueamur et pro peccamus scribendum esse peccare pergamus; nam pergendi notionem desiderari nec deesse posse totius loci ratio probat (cf. quae praecedunt: destiterint- desinant et opulentia esse desiit sed nequitia perdurat) 8 coinquinantur B 9 desint B 14 ezsistitur B 16 perferentis ex -tes .A corr. m. 2 18 sit] est A et fort. in archetypo A cod. fuit sit unde facile fiebat est pro sit et 22 exigium s. gi scr. m. 2 u Â. )

hoJao Israheliticae plebis cum ligna sabbatis collegisset; occisus est, et hoc iudicio ac iussu dei, piissimi scilicet ac misericordissimi iudicis et qui parcere absque dubio quam occidere maluisset, nisi ratio onem misericordiae seueritatis ratio uicisset. unus enim incautior periit, ne multi per incautelam postea deperirent. et quid de singulis dicam?

uniuersa gens Hebraeorum, cum per heremum iter ageret, quia consuetudinarias carnes desiderauit, partem suae plebis amisit. et quidem interdictum necdum fuerat ne desideraret, sed legali, ut reor, obseruantiae proficere deus uoluit, ut rebellem consuetudinarias ceerceret: quo facilius scilicet cunctus populus agnosceret, quantum euitare deberet quae deus scriptis caelestibus interdiceret, quando etiam illa eum admissa laederent, quae necdum lege uetuisset.

laborem quoque se sustinere idem populus ingemuit et propter hoc plagis caelestibus uerberabatur, non quia laboranti gemere non liceat, sed ingratus scilicet fuit gemitus deum quasi auctorem immoderati laboris accusans. ex quo intellegi conuenit quantum placere deo debeat qui rerum iucundarum beatitudine fruitur, quando etiam de his queri non licet, quae ingrata uideantur.

XI. Quaeritur forsitan quorsum ista pertineant? quorsum absque dubio nisi ut nihil leue existimetur, quo deus laeditur ? de ludis enim publicis dicimus, ludibriis scilicet spei nostrae, [*]( 5 Num. 15, 32 11 Nam. 11, 4 19 Eiod. 10 ) [*]( 2 tamen om. B tenebat B 6 colligisset B 7 iussu et indicio B 9 ineautor super or scr. m. rec. 111 A 10 perirent s. pe scr. m. 1 de A 15 cohereeret sed h punct. A 16 agi nosceret A 20 uerberatur AB (Xlv): uerberabatur cum edd. om- nibus Halmku 22 intelligi hoc loco A 23 iocundarum A 26 forsitam A quor∗∗sum A bis erasis duabw litt. (quorurlum B pottariore loco) 27 quod deus B 28 enim scilicet sed enim expunct. B )

nam cum duo sint maxima mala, id est, si homo aut se ipsum perimat aut deum laedat, hoc utrumque in ludis publicis agitur: nam per turpitudines criminosas aeterna illic salus Christianae plebis extinguitur et per sacrilegas superstitiones maiestas diuina uiolatur.

dubium enim non est quod laedunt deum, utpote idolis consecratae. colitur namque et honoratur Minerua in gymnasiis Venus in theatris Neptunus in circis Mars in ha- renis Mercurius in palaestris, et ideo pro qualitate auctorum cultus est superstitionum. quicquid inmunditiarum est hoc exercetur in theatris, quicquid luxuriarum in palaestris, quicquid immoderationis in circis, quicquid furoris in caueis.