De Gubernatione Dei

quo plus ei fides et deuotio nostra debet, quia minora a nobis exigit et maiora concessit. et ideo cum et principes Christiani sint et persecutio nulla sit et religio non inquietetur, qui ad probandam fidem experimentis durioribus non compellimur inferioribus saltim officiis domino plus placere debemus. probat enim etiam in maioribus, si res exigat, exsecutorem se idoneum fore, a quo minora complentur.

- VI. Omittamus ergo illa, quae beatissimns Paulus pertulit, immo quae in libris postea de religione conscriptis omnes admodum Christianos legimus pertulisse, qui ad caelestis regiae ianuam gradibus poenarum suarum ascendentes scalas sibi quodammodo de eculeis catastisque fecerunt. uideamus, si in illis saltim religiosae deuotionis obsequiis, quae minora atque communia in summa quiete et omni tempore omnes Christiani obire possumus, praeceptis dominicis respondere temptamus. iubet Christus ne litigemus. quis iubenti obtemperat? nec solum iubet sed in tantum hoc iubet, ut ea ipsa nos, de quibus lis est, relinquere iubeat, dummodo litibus exuamur. si quis enim, inquit, uoluerit tecum in iudicio contendere et tunicam tuam tollere, relinque ei et pallium.

interrogo qui sint, qui spoliantibus aduersariis cedant, immo qui sint, qui aduersarios suos non spoliare conentur? tam procul enim abest ut cum tunicis etiam alia relinquamus, ut, si quo modo possumus pallium simul aduersariis tunicasque tollamus. tam deuote enim mandatis dominicis [*]( 21 Matth. 5, 40 ) [*]( 5 probandum B 6 saltim A m. 1 saltem m. 2 7 enim om. B m. 1 immaioribus A a maioribus B 8 exsecutorem se ex exsecutorem si A corr. m. Sb 11 omnes ex omnis A corr. m. 1 14 catastieque B et ex castitatisque corr. m. 2 A 15 saltim iter.,. in saltem male mute Am. 2 17 oboedire A ob**ire B obire v in ras. septem, ut wdetwr, litterarum manu Brassicani 21 noluerit B in om. B 23 pallium ex palleum A cort. m. 2 24 q (awte aduØfsarios) d s. t m. 2 27 obediamus B.-) [*]( VIII. ) [*]( 4 )

minima nestimentorum nostrorum parte non eedimus, nisi eis, quantum in nobis est, si res sinat, cuncta rapiamus. iungitur autem praecepto huic par et consimile mandatum, quo ait dominus: qui percusserit te in dexteram maxillam, praebe ei et alteram. quantos putamus esse, qui dicto huic uel aures modeste praebeant, uel certe, etiamsi id facere uidentur, animis adquieseant P aut quotus quisque est, qui si unum ictum acceperit, non multos pro uno reddat? tantum ab illo abest ut caedenti maxillam praebeat, at tum se uincere putet, non quando aduersarium uapulando sed quando caedendo superauerit.

quae uultis, inquit saluator, ut faciant uobis homines, eadem et uos facite illis similiter. huius sententiae partem tam bene nouimus, ut numquam praetereamus, partem sic praetermittimus, quasi penitus nesciamus. nam quid ab aliis praestari nobis uelimus optime nouimus, quid autem ipsi aliis debeamus praestare nescimus. atque utinam nesciremus! minor esset ignorantiae reatus secundum. illud: qui nescit uoluntatem domini sui, uapulabit paucis: qui autem scit et non facit eam, uapulabit multis. nunc autem hoc maior offensa est, quod partem sententiae sacrae pro commodorum nostrorum utilitate diligimus, partem pro dei iniuria praeterimus.

exaggerat quoque hoc dei uerbum officio praedicationis suae apostolus Paulus dicens: nemo quod suum est quaerat sed quod alterius. et iterum: non quae sua sunt, inquit, singuli cogitantes sed ea quae aliorum. uides quam fideliter praeceptum Christi fuerit exsecutu: ubi, cum saluator sic nos [*]( 5 Matth. 5,39 12 Matth. 7,12 19 Luc. 12,47 25 I Cor. 10, 24 26 Phil. 2, 4 ) [*]( 2 cm minimam - partem ? 3 capiamus B 4 mandato B 10 eedenti ex eedente A corr. m. 2 post praebeat A tn. 2 add. alteri tum] dum A 16 prestare (sed e in fin. m ras.) ue*limus d 18 minor esset ex minores set d eorr. m. 2 19.20 uapulabit ex napulauit d bis eorr. m. 2 21 in hoe maior B 22 sacrae om. B m. 1 25 nemo sum B m. 1 28 executus B )

VII. Sed eligere forsitan maiora quaeque uideamur, quae nullus impleat et, ut ipsi putant, impleri omnino non possint, et praeterire alia, quae et impleri queant et ab omnibus imperat. sed primum illud considerandum est, quia nulli ser-* uorum licet ex his, quae dominus suus imperat, eligere pro arbitrio quid uelit facere quid nolit, et insolentissima abusione quod placuerit adsumere quod displicuerit repudiare, maxime cum et terrestres domini nequaquam aequo animo tolerandum putent, si iussiones suas serui ex parte audiant et ex parte contemnant, et pro libidine sua quae putauerint facienda faciant, quae putauerint conculcanda conculcent.

si enim pro arbitro sue serui dominis obtemperant, ne in his quidem, in quibus obtemperauerint, obsequuntur. quando enim seruus ex domini sui iussis ea faeit tantummodo quae uult facere, iam non dominicam uoluntatem implet sed suam. si ergo nos, qui homunculi imbecilli sumus, contemni tamen a seruis nostris omnino nolumus, quos etsi nobis seruitutis condicio inferiores humana tamen sors reddit aequales, quam inique utique [*](2 eensulare eac cottsulerem A corr. m. 2 dñi ex dm Å corr. in ras. m. 2 7 nam] non B 12 & A s. L add. m. 2 ut om. B tn. 1 ipsi] impii haud inprobabiliter Hartelius putant impleri Ritterhusiusputant implereAB pocwe d sed e in ras. duarum litt. ut fuine putem posslt 13 implere queast Å 16 uellitnoUdit alt. 1 lit. pundt. A uelit— nollit B 17 diapkbcuerit B 20 eontempnant A 22 seruo (eorr. serui) suo B 23 obsequntur (sic) Å 24 iuasit B 25 uoluntatem non uoluptatem (ut Halmius adn.) A 26 humunculiA coatempni AB (A item paulo post contempnimus et contempnendoe, ubi de B non Uqvet) ) [*]( 4* )

ac per hoc, si qui sunt, ut ad superiora redeamus, qui de maioribus nos dei praeceptis dicere existiment et minora reticere, superflue queri intellegendi sunt; neque enim sunt causatio est, cur proferantur aliqua, ubi facienda sunt omnia. sicut enim dominorum carnalium semis eligere, ut iam dixi, omnino non licet, quae ex praeceptis erilibus faciant quae non faciant, sic nos, qui serui domini nostri sumus, inlicitum omnino existimare debemus, ut uel illa quae placent pro animi oblectatione sumamus, uel illa quae displicent pro superbiae abusione calcemus.

Yin. Sed adquiesoamus tamen his, qui ex praeceptis dominicis idcirco forsitan nos nolunt maiora dicere, quia se putant minora complere, non quia sufficiat ad salutem, si maioribus spretis minora faciamus secundum illud: quicumque totam legem seruauerit, offendit auteminuno, factus est omnium reus. - ac per hoc licet nobis non sufficiat parua ac minima quaeque facere, adquiesco tamen ego minora dicere, ut ostendam maximam Christianorum omnium partem nec exigua saltim ac minima fecisse.

iussit saluator noster, utss [*]( 20 lac. 2, 10. ) [*]( 1 homines ex hominis A corr. m. 2 2 nos tamen B conditionis hoc loco A 4 simus (pro snmns) non B tantum, ut apud Haltn sed etiam A (et T; simus s. scr. n lit. V) ininrias sernorum B 6 humano] de substant. toleratu. dubitans F. X. Hirner in program. Freismgensi a. 1869 p. 15 coni. homine; sed et aliu ἅπαξ εἰϱημvαapud Salu. occurrunt, ut Index uerborum docet 8 aestiment A estiment B 9 snperflne quem int. A sed m. rec. mut superflui et quem punctis notauit, superflne quQri B 10 proferantur AJB praeferantur m v corr. Brassicawus, Halmius 12 erilibus Rittershusius: seruilibus AB 19 minora ex minore A corr. m. 2 21 offendat B 23 minima B corr. ex minora 24 nec om. B 25 saltim B et m. 1A saltem m. 2 \' )

sed uidelicet quia omnes hac improbitate linguarum facile utimur, qui iussis dominicis non obtemperamus, idcirco etiam apud deum facile hoc putamus esse, qui iussit: maledici, inquit sermo diuinus, regnum dei non possidebunt. hinc ergo intellegere possumus, quam grauis sit et perniciosa maledictio, quando, etiamsi alia bona fuerint, sola excludit a caelo.

inuidiam procul esse iussit Christus a nobis. at nos e contra non extraneis tantum sed etiam proximis inuidemus , nec solum inimicos sed etiam amicos nostros liuore perfundimus. adeo prope in omnium sensu hoc malum regnat, adeo esuriendi libido terminum habet, detrahendi libido terminum non habet; nam semper admodum cibo, numquam detractione saturamur.

sed lenis forsitan poena istius labis est. detrahens, inquit scriptura sacra, eradicabitur. grauis profecto et tremenda animaduersio: sed tamen nulla correctio. dummodo enim unusquisque hominum alium lacerare non desinat, tanti putat, ut etiam sibi ipsi non parcat. sed digna plane mali istius retributio est, quae solum persequitur auctorem; illi enim nihil [*]( 11 I Cor. 6,10 21 Rom. 1, 30 Psal, 139,12 Prou. 21, 28 ) [*]( 2 pertinerent A m. I sed m. 2 punct. t et e penult. et supra n scr. u 3 sermo non B 4 tela irarum B quidquid B 8 uelle facere B possit in posset A mut. m. 2. 9 omnes ex omnis A corr. m. 2 10 non om. B optemperamus A 15 ChristuB om. B at] ad A sed 8. scr. t Zit. m. 2 uel 1 16 solum ex solam A corr. m. 2 18 adeo Hartelio suspectum uidetur (fort. scr. regnat, atque addo) 20 detractatione A 21 forsitan lenis B labis v et corr. ex laboris B m. 2: leuius (aic) A 22 profecto ex profectu A corr. m. 2 23 anima aduersio A sed priore a UL punct. 25 ipse B mali ex male A corr. m. 2 )

sed delirare, opinor, nidemvr ista repetendo, et fero ut nos delirare uideamur. numquid delirauit dominus qui praecepit: omnis enim, inquit per apostolum suum, clamor auferatur a uobis cum omni malitia. utrumque quidem hoc in nobis iugiter perseuerat, sed magis tamen malitia quam clamor. clamor quippe non semper est in oribus nostris, malitia autem semper in cordibus; ac per hoc puto quod., etiamsi in nobis clamor desineret, tamen malitia permaneret.

sine murmuratione quoque et querela nos deus noster esse praecepit. quando haec in humano genere non fuerunt? si aestus est, de ariditate causamur, si pluuia, de inundatione conquerimur: si infecundior annus est, accusamus sterilitatem, si fecundior, uilitatem. adipisci abundantiam cupimus et eandem adepti accusamus. quid dici hac re improbius quid contumeliosius potest? etiam in hoc de miserioordia dei querimur, quia tribuat quod rogamus.

abesse a seruis suis omne omnino etiam oculorum scandalum deus praecepit, et ideo, si quis, inquit, uiderit mulierem ad concupiscendum, iam moechatus est eam in corde suo. hinc intellegere plene possumus quam castos nos esse saluator iusserit, qui etiam licentiam uisionis abscidit. sciens enim fenestras quodammodo esse nostrarum mentium lumen oculorum et omnes improbas cupiditates in cor per oculos quasi per naturales cuniculos introire, extinguere eas penitus foris uoluit, ne intus orirentur et letaliter crescentibus fibris conualescerent fortasse in anima, si germinassent in uisu.

idcirco itaque ait dominus [*]( 4 Ephes. 4, 31 10 Pbii 2 18 Matth. 5, 28 ) [*]( 1 cui A m. 2 8. I. pune A puncta e lit. et a. scr. it m. 2 puniet B (item in v sed mute in punit Brassicanus) e om. B 2 delirare ex delerare A corr. hic et paulo post m. 2 8 cordibus nostris B 13 conqueritur ex conquerimur A eorr. m. 2, item sterilitatem ex sterelitatem 14 uilitate A 16 potest ex post A. corr. m, 1 quaerimur B et a puncta A 20 metatus (sine est) B m. 1 25 eia B et i m. 2 mut. in a A 26 loaaliter A fibris ex febris A corr. m. 2 eonualesceret B {non A ut apud Halm) 27 animo B geminassft A 28 noxia B )

unde est illud etiam, quod in sequentibus ait dominus: si scandalizat te oculus tuus, erue eum, et si scandalizat te manus tua, abscide eam: expedit tibi ut pereat unum membrorum tuorum, quam totum corpus tuum mi ttatur in gehennam. si igitur iuxta dei uerbum in gehennam scandalis trahimur, recte profecto, ut gehennam uitare possimus, etiam manibus nostris nos oculisque multamus, non quod membris suis quia priuare se debeat, sed, quia tam necessariae nobis sunt quaedam domesticorum obsequiorum necessitudines, ut his quasi oculis interdum aut manibus utamur, recte nobis praesentium ministeriorum officia subtrahimus, ne aeterni ignis tormenta patiamur: ubi enim de ministerio agitur et uita, rectius profecto Christiano est ministerio cor rere quam uita.

IX. Itaque cum in omnibus his quae diximus oboedire nos sibi dominus noster iusserit, ubi sunt qui aut in uniuersis mandatis deo aut certe uel in paucissimis obsequantur? ubi sunt qui aut inimicos diligant aut persequentibus benefaciant ant malos in bono uincant, qui maxillas caedentibus praebeant, qui spoliantibus res suas sine lite concedant? quis est, apud quem detractioni penitus nihil liceat, qui conuicio suo neminem [*]( 9 Mare. 9, 46 Matth. 29, 30 ) [*]( 2 fugeret ex fugiret d curro m. 2 3 perfecte et pcudo post sincerissime d 6 christiani hominis uita B 7 incolumitate ex incolomitate d corr. m. 2, item oculus ex oculos 14 gehennam sed m male pwnct. A 15 nos om. B 16 priuari d 17 necesaaria d 18 aut quasi manibus B 20 påtiamus B 29 detraetioni Rittershusius in margine (quam emendationem certissmam faeit quod Saluianus ipse c. 8 scribit: numquam detractione saturamur): )