Interpretatio Orationum Gregorii Nazianzeni

1. Linguam nostram soluit alacritas et hominum legem contemnimus propter sancti spiritus legem nec cedimus cui- quam, sed pacis iam uerba proferimus. ante hoc, dum aduer­ sum se membra certarent, dum sanctum et uenerabile corpus Christi diuideretur et scinderetur in partes, cum paene ossa nostra dispersa essent secus infernum et. uelut crassitudo terrae aratro pessimo disrupta sulcis profundioribus scindere- tur, cum indiuisibilem et insecabilem tunicam Christi, quae desuper fuerat contexta per totum, disrumpens inimicus et scindens hoc nobis ministris agere praeualuisset, quod per illos facere non potuit, qui crucifixerant Christum: cum, inquam, [*]( 2 ) haec ita essent, tunc ego posui custodiam ori nieo et labns meis silentium dedi, quoniam quidem uidebam consequens esse prius opere philosophiae purgari debere mentem et ita demum aperire os et adtrahere spiritum atque eructare uerbum bonum et loqui dei sapientiam perfecte inter perfectos; hic enim mihi ordo spiritalis uidetur esse sermonis. siquidem secundum sententiam sapientissimi Salomonis omni rei tempus [*](7 cf. Ps. 140, 7 10 cf. Ioh. 19, 24 14 cf. Ps. 38, 2 17 cf. Ps. 118, 131 cf. Ps. 44. 2 18 cf. I Cor. 2, 6 20 cf. Eccle. 3, 1 ) [*]( 3 alagritas Ca..c. homiiifm Ca.c. 4 cotemnimus R contempnimua Cv 5 pacis] paucis R 6 uenerabile et sanctum V 7 et] ac OA S et om. A 9 dirupta 110 scind.retur Ra.c. 10 inuisibilera R 13 crucifixerunt A cQi R 14 e*go 0 ori meo in labiia meis R 16 operi R phylosophiae (so s. I.) 0 purgare R debere men­ tem-demum aperire om. V 17 os] eos V 19 spiritualis A 20 sale­ monis v ) [*]( XXXXVI. Rufini pars 1. ) [*]( 14 )

hanc enim in primis a nobis deus requirit hostiam: puritatem et cor contribulatum [sacrificium deo est1 et sacrificium laudis. uult enim nos esse nouam creaturam in Christo et nonum hominem et quaecumque huiuscemodi refert scriptura diuina. [*]( 2 ) est ergo prima sapientia despicere et contemnere sapientiam istam quae in uerbis est et conplexionibus uel calliditate ser­ monum uel quae captiosis syllogismis et contradictionibus inanibus nititur. ego autem opto quinque uerba in ec­ clesia loqui in sensu meo, ut et alios instruam, quam multa milia uerborum in lingua et in tali uoce tubae, quae non dat significantem uocem, ut ad bellum [*]( 3 ) spiritale praeparet militem meum. hanc ergo ego conlaudo sapientiam et hanc conplector, per quam ignobiles facti sunt gloriosi et per quam abiecti ad honorem uenerunt et in qua piscatores uniuersum orbem terrae euangelii retibus conclu- serunt uerbo consummato et breuiato sapientiam quae de- [*]( 4 ) struitur superantes. non enim qui in uerbo sapiens est iste mihi sapiens uidetur neque qui linguam politam ac uolu­ bilem profert, anima uero permanet inperitus, sicut sepulcra illa, quae extrinsecus dealbata et exornata uidentur homi- nibus, intrinsecus uero inmunditia ac foetore repleta sunt, sed ille mihi uidetur sapiens, qui pauca quidem de uir­ tute animi commonet et proloquitur, plura autem in suis [*]( 1 cf. Ps. 50, 19 et 49, 23 3 cf. II Cor. 5, 17. Eph. 4, 24 8 I Cor. 14, 19 16 cf. Rom. 9, 28 cf. I Cor. 2, 6 19 cf. Matth. 23, 27 ) [*]( 1 querit Cv hostiam puritatem (ttooiav r^v v.a&apow)] hoBtiam puritatis (is ex em) R 2 uerba sacrif. deo est inclusit Wrobel; inter­ polata sunt ex Ps. 50, 19 4 diuina scriptura Cv 5 primo Ca.c. dispicere Oa.c. coutempnere C 6 et conplexionibus (y.al otpooa!?)] et in conplexionibus OACVv in calliditate Cv 7 sillogismis 0 8 in­ anibus om. Cv 9 sensu eo Ra.c. 11 quae non dat significantem uocem = (\'fu)vj) ad^m^oq) &OTjfjup 12 spiritualem A spiritale C ego owi. A 16 distruitur Ca.c. destruit V 17 iste-uid.] sapiens esse sensu uidetur V 18 qui om. 0 uolabilem V nobilem v 19 praefert A animus A sepulchra OC sepulcrha A 20 ab ante hominibus in mg. add. 0 21 inmunditiiT Oa.c. inmundici*.a C fetore A faetore C ) . actibus atque operibus ostendit et fidem uerbi operum suorum adstipulatione confirmat, quia nec pulchritudinem formae ita quis amare potuit in pictura sicut in corpore positam nec diuitiae utiles fuerunt quae in somnis uidentur sicut illae quae in manibus continentur. ita et sapientia illa clara est [*]( 5 ) non quae in uerbis uolat sed quae in uirtutibus constat. sic denique etiam scriptura dicit, quia intellectus bonus est omnibus qui faciunt eam, non qui loquuntur et praedicant eam. huius igitur sapientiae firmiora indicia tempus declarat, quae uere in senibus est corona gloriandi. si enim non opor­ tet beatificari hominem ante mortem, sicut Salomoni uidetur et mihi, quia incertum est quid pariat superuentura pro eo quod multum mutabilis est uita hominum, dum corpus hoc humilitatis huc atque illuc semper uertitur et mutatur, quo- modo non is, qui iam plurimum uitae huius inculpabiliter exegit et incertum habitationis nostrae pelagus euadens prospi­ cere iam portum et iam iamque ingredi sperat, multo est securior ac beatior eo, cui adhuc multum marini discriminis superest?

4. Noli ergo claudere linguam, quae multa bona edocuit, cuius fructus multi et infinitae procreationes iustitiae, cuius quanti sint filii et quanti thesauri, eleua in circuitu oculos [*]( 7 Ps. 110, 10 10 cf. Prou. 16, 31 11 cf. Eccli. 11, 30 12 cf. Prou. 27, 1 13 cf. Phil. 3, 21 22 Esai. 49, 18 ) [*]( 1 extendit A 2 astipulatione A 3 posita A 4 sicut illae—con­ tinentur om. V 6 quae in uerbis uolat = yj tcp ),\';jtp ^ajJ-rcpovojjivf) 7 etiam om. Cv intellectus omnibus bonus est OA est om. Cv 8 eum A qui om. 0 locuntur C 9 eum A 10 sensibus EO 11 beatificare A saltemoni 0 salemoni v 12 superuentura pariat A superuentura (8 Tzapa τη̃ς ἐπιούσης Tcx^oetai)] superuentura dies Vv 14 humilitatis (s. 1\' humanitatis) R alluc V 15 is] his A pluri­ mam V 16 exigit OV 18 multum om. A 19 aliquid superest A docuit A 21 cuius fructus multi (f^q ol xaprco: rcoXXoi)] c. f. multae (multe r) AV procreationis OC 22 sint s. 1. 0 sunt Cv the*­ sauri R leua V )

tuos et uide. omnis hic populus est, quem in Christo Iesu per euangelium genuisti. noli ergo nunc inuidere boni sermonis gratiam, etiamsi breuis sit. nosti breuiter multa proferre. quod si minus, certe uel spiritali uoce proclama illa, quam etiam tacente Moyse audiebat deus dicens ad eum: quid clamas[*]( ") ) ad me? scilicet cum eum lnterpellaret ln spiritu. conpone et praepara populum mihi oui et alumno tuo et post hoc etiam pastori, nunc uero etiam tecum summo sacerdoti. edoce me quoque aliquid ex disciplina pastorali et populum hunc de oboedientia, de praesenti certe hac plaga et uastatione nobis aliquid philosophare: de iustissimis dei iudiciis, siue conpre­ hendimus nos siue etiam ignoramus abyssum multam, quo­ modo etiam misericordia eius statera est secundum sanctum Esaiam. neque enim bonitas eius sine iudicio est, licet his qui in uinea tota die laborauerant non uideretur aequum quod[*]( 3 ) cum posterioribus facti fuerant aequales. sed et ira secundum peccatorum mensuram calix in manu domini appellatur et poculum ruinae cum bibitur auferri quid et euomi ex scele­ ribus bibentium uidetur et rursum mera ira clementia tem­ peratur. inclinat enim ex hoc quod merum est et uebemens in hoc quod lenius est ac moderatius, his uidelicet qui timore emendantur et qui ex paruis tribulationibus concipiunt et pari­ unt conuersionem et spiritum salutis plenum et integrum [*]( 4 ) generant. reseruat tamen faecem eius quod est ultimum et [*]( 1 cf. I Cor. 4, 15 5 Ex. 14, 15 12 cf. Ps. 35, 7 13 cf. Esai. 28, 17 15 cf. Matth. 20, 12 17 cf. Ps. 74, 9 18 cf. Ezech. 23, 33 22 cf. Esai. 26, 18 ) [*]( .2 inuideri A 3 etiamsi] si A noeth. 0 4 illatn OAC 5 mosi Ca.c. clamans 0 7 mihi populum A oui] qui V oui et exp. 0 post haec A 8 et doce R doce OA 9 aliquid quoque v 10 certa A, om. v 11 aliquid om. V phylosophari A 12 nos om. v cum cod. Monac. 3787 13 misericordiæ A 14 isaiam v nec v 15 in uineam A tota ab. die v elaborauerant 0 uidetur Cv 17 mensura A 18 quid] quidem C et s. 1. C ex celeribus ROCa..c.,A 19 bib.] uiuentium OA mere irae ex mero ira R ira om. A clementiam Ca.c. 20 inclinauititenim (auit s. 1.) R 23 con­ uersationem A 24 rescrua R fecem R) uouissimum iracundiae, ut totum id effundat in eos qui Coni­ monitionibus et correptionibus nolunt curari, quin immo et lenitate amplius indurantur secundum durissimum Pharaonem, qui ad exemplum uirtutis dei reseruatus est inpiis.

5. Dic ergo nobis: unde tales istae plagae et unde flagella et quae horum ratio est? utrumne uniuersitatis ipsius motus passim et fortuitu ac sine ullis gubernaculis incitatur et uelut nullo rectore casu haec fiunt. sicut uidetur illis insipienter sapientibus, an ratione aliqua et ordine et, sicut ab initio omnia facta sunt et conposita atque distincta, ita etiam nunc mouetur mundus et gubernatur, ut nouit ille solus qui mouet et aeternis eum habenis prouidentiae moderatur? unde ergo [*]( 2 ) sterilitas? unde aeris corruptio? unde grandines et haec nunc plaga et uastatio nostra atque correptio? unde pestes et morbi? unde terrarum motus et maris terroresque de caelo? uel quo­ modo terra, quae ministerio hominum a creatore formata est. cuius bonis perfrui omnes aequaliter deberemus, ad inpiorum conuertitur poenas, ut, in quibus concessis et indultis nobis ingrati extitimus, in his ipsis poenas luamus et agnoscamus uirtutem eorum per supplicia, quorum gratiam non cognonimus ex beneficiis? quomodo aliis quidem de manu domini dupli- [*]( 3 ) citer peccata redduntur et gemina malitiae mensura retribuitur, aliis uero cum corripiuntur septuplum in sinum eorum defundi dicitur ultio peccatorum? uel quid illud est quod nondum [*]( 4 cf. Rom. 9,17 21 cf. Esai. 40, 2 23 cf. Ps. 78, 12 24 cf. Gen. 15,16 )[*]( g- 1 effundet A 2 quin nimo R 3 faraonetn ROC 4 inpiis (xolt</ τω̃ν ἀσεβω̃ν)] inpius RC 6 et (ϰαὶ)] om. R horum ex orum C eorum A 7 fortuito R (o pr. ex u) OC (u s. alt. o) 8 fiant V uiden­ tur V 9 an] ac V 11 solis 0 12 et s. l. R, om. cet., v eum] eius OACVv hauenis ROCci.c. prouide V moderatus OAVv modQratus (e s. o) C 13 sterelitas RA,OCa.c. grandinis et he (ui\' s. e) nunc plage uast. n. a. correptio (u s. e) R grandinis et hae* nunc plage uast. Nam (u s. a) a. corr. C gradines et he nuc plage uastationum atque correptio v 14 morbus R (-os m2) Oa.c. 20 coram (s. quo­ rum) R 21 dupuliciter RO 23 dum A sinum (S(Ç tov v.oXtcov) v cum cod. flfonac. 3787 (cf. p. 144, 19) sinu C sinus cet. diffundi C,Op.c.,v 24 est] et V ) [*]( XXXXVI. Rufini pars 1. ) [*]( 16 )

Amorraeorum mensura repleta esse in sceleribus memoratur? quomodo ergo uel peccator relinquitur et iustus punitur uel iterum peccator punitur et iustus relinquitur ac seruatur, et - nunc quidem iam hinc medicina adhibetur, nunc uero totum [*]( 4 ) ibi reseruatur? quae ergo sunt istae plagae uel unde? uirtutis documenta sunt an poena malitiae? et utrum expediat uelut in suppliciis positos humiliari an uelut causa probationis inlata dissimulare et neglegere, haec nos doce, de his com­ mone, uti ne multum praesentem hanc plagam grauiter fera­ mus, aut rursum ne in profundum malorum descendentes con- temnamus — est namque in hominibus etiam istud uitium —, sed ut in correptione domini humiliemur, uti ne, dum in hac neglegimus et contemnimus, maiorem aduersum nos dei iracundiam prouocemus.

6. Grauis est terrae sterilitas, grauis est uastatio fructnum — quis enim negat? — maxime cum in spe esset eorum laetitia et cum iam horreis ipsis essent uicina frumenta. graue est quod messis inmatura sublata est et flentes agricolae prostratas despiciunt segetes suas et uelut carorum suorum emortuis adsident cadaueribus, quas lenis imber auxit, turbidus uero et inmitis exsecuit. ex quibus non inpleuit manum suam qui metit et sinum suum qui manipulos colligit nec dixerunt messoribus praetereuntes: benedictio [*]( 21 Ps. 128, 7. 8 ) [*]( 1 amorreorum OCV,R (rr ex r) 2 relinquetur (i s. e) O, om. A in­ iustus A 3 relinquitur post iterum pon. 0 iniustus A 4 nunc pr.] nec A hinc (n paene eras.) 0 hic RA medicinam A adhibeatur OCa.c.,A nuncj nec A 5 seruatur Re (etiam cod. Monac. 3787) aint Op.c. uirtutes (i s. e) 0 6 dogumenta R sint Op.c. ante poenam A a pena V 7 positus Ca.c. humiliari (Tarceivouaftai)] emendari R 8 commune Ca.c. 9 ut ne v 11 etiam] utiam Ra.c. 12 in pr. om. Cv ut ne A 13 nelegimus A 15 grauius pr. A. sterelitas ROa.c.,A 16 in spe] inspectus (,I\' a s. in) R letitie R et om. Rv 17 orreis Oa c. et quod Av 18 agricolae prostr. om. A. .agrigule (co s. gu) R agricule O 19 dispiciunt R decipiunt C em. I et mortuis OC moituis v 21 exegujt (s. t mit) R ex]et A inplebit Rp.c. 22 malmanipulos R manippulos 0 collegit OC)

domini superuos. accidit spectaculum miserabile: terra ipsa [*](2 ) foedata iacet laniatis ac diuulsis illis quibus laetabatur comis et ex ipso ornatu suo turpis effecta. luget hanc et beatus Iohel, qui calamitatem famis ingentibus tragoediis deflet. sed et alius propheta uastationem nouissimam priori conferens fecunditati et de ira dei terram nastantis disserens dicit: quae ante ipsum sunt paradisus deliciarum et quae post ipsum sunt campus estexterminn. grauia, inquam, haec et ualde grauia, [*](9 ) ú dum haec sola quae in praesenti sunt cogitamus et nondum metum concipimus grauiorum, quoniam quidem et in doloribus corporis semper id quod ad praesens urget grauius uidetur esse omni eo quod praesentem non habet cruciatum. multo uehementiora sunt et grauiora, quae apud se retinent the­ sauri irae dei, quorum absit nos experiri. et non expe- [*](4 ) riemur, si ad dei misericordiam conuolemus et eum, qui misericordiam uult magis quam mortem, ad nos lacrimis inclinemus, ut quod superest irae dei auertamus per conuer­ sionem nostram, quoniam haec adhuc lenitas est et clementia dei et mansueta correptio et initia quaedam castigationum uelut paruulis adhuc et lactantibus inlata. haec adhuc fumus quidam est iracundiae et auspicia poenarum, nondum ignis exurens, nondum flamma uorax nec carbones accensi. comminatio [*](5 ) est haec et mtentatio et, cum parum quid natum sit, quae maiora sunt et fortia retinentur, ut et percutiens corrigat, sed [*](3 cf. Ioel 1, 10 6 Ioel 2, 3 13 cf. Deut. 32, 34 16 cf. Os. 6 6. Ezech. 33, 11 20 cf. Ps. 17, 9 ) [*]( 1 accedit OCv ipsa om. A 3 ioel 0 4 trag*ediis 0 traguoediis C et om. C alius] etiam in graeco textu Step05, quamquam eiusdem Ioel uerba sunt 7 sunt pr. om. AC paradisus (s. t i) R 9 cogita V 10 concepimus OA 11 urguet A 13 ueh. et grau. sunt v thensauri R 14 quorum (tbv" TisTpav Xo$stv)] add. inmanitatem R in mg. m2, add. uindictam C (s. l.) v 15 et ad eum Cv 16 ad eras. C, om. v cfl lacrimis C (cft s. I.) v 19 correptio (c s. p) R 20 lactentibus AVv lactsentibus Cp.c. inlatat 0 21 quide v 22 exurgens A -rens—uorax om. V carbonis acc. comm. Est et haec A 24 fortiora Vv et om. Cv sed et C-v ) [*]( 16* ) comminans plus emendet uiam faciens irae suae, et pro inmensa bonitate sua a minoribus incipit, ne maioribus et grauioribus egeamus. qui utique adhibebit et maiora, si ea prouocauerimus, dum haec minora contemnimus.

7. Noui ego uibrantem frameam et inebriatum gladium in caelo interiicientem et spernentem et orbantem, qui iubetur usque ad carnes et medullas non parcere. scio occurrentem sicut ursam rapidam illum, qui inpassibilis est, et sicut pardalin in uia Assyriorum non illis tantummodo qui tunc erant, sed [*](2 ) et omni qui nunc Assyrius est nequitia. scio non posse quem- quam effugere fortitudinem irae eius et uelocitatem, cum euigilauerit super inpietates nostras et cum inimicos eius insequetur zelus, qui consumit aduersarios. scio excussionem et recussionem et feruorem cordis et consternationem mentis et dissolutionem genuum et alia quam plurima huiuscemodi supplicia inpiorum. omitto enim dicere de illis iudiciis, quibus nos multa hic data uenia transmittit et tradit, ita ut melius sit nobis corripi et purgari quam ad illa transmitti supplicia, [*]( 3 ) ubi poenarum tempus est magis quam purgationum. sicut enim non est in morte qui hic memor est dei, ut beatus Dauid pronuntiat, ita confessionis correctionem hi qui in inferno sunt non habent, quoniam quidem in praesenti uita facultas nobis [*](1 cf. Ps. 77, 50 5 cf. Ps. 7, 13. Ezech. 21, 9. 10 cf. Esai. 34, 5 8 cf. Os. 13, 7. 8 13 cf. Nah. 2, 10 20 cf. Ps. 6, 6 ) [*]( 1 emendeii§ (t s. y§) R corrigat Cv 4 adhaec (u s. ae) C adhuc v 5 ergo A uibrantem = anX[io{AsvY]v 6 spernentem = E^oofl-sveiv orbantem (atsxvoov)] turbantem R uibrantem v 7 occuirentem] occur­ reremitem (re fin. s. l.) C occurrere immitem v 8 rabidam OAv par­ dalin V,Ra.c. pardalim Rp.c. pardal in (u s. a et um s. in) C pardal O parduli A pardum v 9 in inuio v assiriorum 0 (s pr. s. I.) v tan­ tummodo qui tunc erant om. R 10 asirius O,Ca.c. 11 effugire Oa..c. eius] sue v 13 insequetur ex insequenter R insi quitur cet., v zelos (u s. 0) R consumat R consumet V aduersarius v excusationem R 14 recussionem (t dis s. re) R 15 desolutionem A et aliqua plu­ rima V 16 obmitto (b s. I.) R indiciis V 17 uenia data R transmitit A 18 et purgari om. R ad s. 1. C 20 est memor S 21 hii ROAC in om. R )

permissa est agendi quae uolumus, ibi uero gestorum nostro­ rum reddere rationem.

8. Quid ergo faciemus in illa die, de qua uehementissime perterret quidam prophetarum, cum deum nobiscum dicit esse iudicaturum in montibus et collibus et consedere aduersum nos et disceptare atque ante faciem nostram statuere peccata nostra, accusatores scilicet acerbissimos, adhibere quoque omnia sua beneficia, quae in nos contulit, et conparare cum sceleribus nostris, cogitationibus quoque cogitationes conferre et actus actibus arguere, cum a nobis requirens purae imagi­ nis dignitatem oblitteratam eam inuenerit et obfuscatam, cum ad ultimum certe propria unusquisque notatus sententia con­ demnabitur?

9. Quis ergo ibi aduocatus erit? quae interuentio? quae figmenta? quae artes? quae aduersum ueritatem forensis calli­ ditas proferetur? quibus praemiis iudicium corrumpetur? omnia pendebunt in statera iustitiae, gesta et uerba et cogitati­ ones nostrae, mala ac bona aduersum se inuicem diuersa lance pendentur, ut pars quae praeponderauerit uincat et quo uergit opus illuc sententia decidat. nec ultra iam alia uoluntas aut [*](2 ) aliud iudicium aut excusatio per secunda opera requiretur, nec tempus erit olei mutuandi a prudentibus uirginibus uel con­ parandi a uendentibus, cum lampades extinguuntur. nec locus est paenitentiae diuitis concremantis in flamma et propinquorum [*](3 cf. Esai. 10, 3 4 cf. Hier. 2, 9 6 cf. Ps. 49, 21 22 cf. Matth. 25, 8. 9 24 cf. Luc. 16, 24 ) [*]( 2 reddere] reddemus maluit Wrobel 4 quidem Ra.c. cum] dum C (d in ras.) v pfe+taru C 5 iudicandurii (turQ s. ndurn) R iudican­ dum OCVv considerat (t s. add.) R 6 etj etia (ia s. I.) R 7 acer­ rimos R acerbissimos (is s. l. m2) C 8 in nos] nobis (bi s. 1. m2) R conparere Ra.c. 9 cogitationes quoque cogitationibus A conferri Cv 10 actos (u s. o) RO 11 meam R offuscatam 0 12 notata R condempnabimur A 15 aduersus RC 16 proferetur (ur s.) R conrum­ petur R corrumppetur C 17 gesta] et gesta (y.a\': Kpaiiv) Wrobel cogi­ tationis (\'p,c. 18 bona ac mala R 19 penduntur V ponderauerit R 2o extinguntuv A C 24 et] ad (c s. d) R )

suorum requirentis emendationem. non ergo iam tempus erit ullius dilationis, sed solum et ultimum et terribile iudicium, immo potius iustum et idcirco magis terribile, quia iustum. [*]( 3 ) tunc enim sedes ponentur et uetustus dierum sedebit et libri aperientur et fluuius igneus curret et lux praecedet et tene- brae paratae erunt, et abibunt qui bona egerunt in resurrec­ tionem uitae, quae nunc in Christo abscondita est et postea cum ipso manifestabitur, qui autem mala egerunt in resurrec­ tionem iudicii, in quo iam iudicante uerbo dei condemnati [*]( 4 ) sunt qui non crediderunt. alios ergo illa ineffabilis lux et inmensa suscipiet, id est splendor et agnitio atque inluminatio clarior sanctae et beatae trinitatis. cum puris et inmaculatis mentibus pura et inmaculata miscetur, quod ego solum et praecipuum duco esse regnum caelorum; his uero qui indigni sunt cum reliquis ceteris erit etiam haec maior omnium poena, quod proiciuntur a deo, et ipse pudor et confusio conscientiae, cuius finis ac remedium nusquam est. sed de his postmodum.

10. Nunc uero quid faciamus, fratres contriti et humiliati et inebriati non uino neque sicera, ex quo parum quid commo­ uentur homines et conturbantur, sed inebriati a fortitudine plagae, quam inuexit dominus dicens: (et tu commouere et conturbare\', qui potauit contemptores spiritu tristitiae et conpunctionis, quibus etdicitur: uidete, contemptores, et intnemini et admiramini mirabilia et disperdimini? [*](2 ) quomodo sutreremus mcrepationes eius aut quid responsi dabi- [*](4 cf. Dan. 7, 9. 10 6 cf. Ioh. 5, 29 7 cf. Col. 3, 3 19 cf. Esai. 29, 9 21 cf. Ps. 106. 27 22 cf. ibid. 59, 5 23 Act. 13, 41 ) [*]( 1 iam om. R est R 2 dilationisJ dissolutionis V pr. et om. v 4 ponuntur C.Au.c. uetustus (tus s.) O uetus Cv 5 aperiuntur C 6 huibunt R habebunt Ca.c. ibunt A 9 condempnati RCv 10 ille Ra.c. illos C 11 suscipiat 0 13 miscetur (p.\'.po|JLevY)i;)] miscebitur Rp.c. miscebit e:c miscebat A 14 duco (u&sjjia:) C,Ra.c. dico cet. 15 cum reliquis] ***reliquj§ (s. ctis, qui eras.) R qui reliquis C hoc R maior j malorum A 16 proicientur v 17 ac] et v numquam Cv 18 faciemus A,RCp.c. 20 et conturb. om. Cv 22 et contemptores C 24 dispergimini A 25 sufficimus ad incr. Cc quis (d s. §) R resp. dab.] respondebimus R )

mus, cum ad multitudinem beneficiorum suorum, quae ingrati suscepimus, adhuc etiam castigationes suas nobis coeperit inputare et enumerare remedia ac medellas, quibus adhibitis nos tamen curati non sumus? et filios quidem appellat, sed pollutos, uel filios, sed alienos et claudicantes a semitis suis, dum alienis uiis incedunt et asperis. dicit ergo: \'quid oportuit [*]( 3 ) me facere uobis et non feci? unde uos emendare oportuit et non emendaui? lenioribus usus sum remediis. omisi Aegypti­ orum flagella, sanguinem de fluminibus fontibusque potatum et omnes aquas in cruorem uersas. primam illam eorum pla­ gam reliqui. omisi etiam ranas et scinifes et cynomiam et reliqua flagella. a bubus et iumentis et pecoribus coepi, quin­ tam plagam in animalia muta conuerti parcens hominibus. non­ dum uos contigit ista uexatio, sed facti estis mihi etiam mutis animalibus brutiores. nihil enim, ut uideo, ad emenda­ tionem proficit ista correptio. abstinui a nobis pluuias: [*]( 4 ) pars una suscepit imbrem et pars, supra quam non pluui, aruit. et dixistis: perdurabimus etuiriliterage­ mus. idcirco superduxi uobis grandinem et uineas uestras atque arbusta uestra segetesque demessui, malitiam tamen [*]( 4 cf. Deut. 32, 5 5 cf. Ps. 17, 46 8 cf. Ex. cap. 7 11 cf. Ex., cap. 8 12 cf. Ex. cap. 9 16 Am. 4, 7 18 Hier. 18, 12 ) [*]( 1 ingrata (i s. a) R ingrate V ingrate Ca.c. 2 suscipimus C,Oa.c.,v nobisque R ceperit RCv 3 inputare] inpugnare R innumerare R numerare Cv medelas AV,RCp.c. medillas Oa.c. 5 a] in R 6 dum alienis uiis om. R al. in uiis Cv uiis om. A dicet (i s. e) 0 7 emendari A V 8 obmisi (b s. I.) R omnia A egyptiorum RO 9 flagella] plagas v depotatum R deputatum Ca.c. 10 plagam eorum A 11 obmisi (b s. I.) R scynifes RA scinifaes ex scinifas 0 scynyfaes (y pr. s. I.) C sciniphes v §cinomiam 0 cinomia V 12 fla­ gella om. A bobus Cp.c. caepi R cepi v 13 plagas Vp.c. ominibus Ra.c. 15 nil v 16 profecit OCv 17 super OA 18 plu.i R plui A pluuia ruit Vv dixi Ca.c. perdurauimus OV,Ra.c. supdurauimus Cv agimus OV egimus C\'v 19 uineas (afiirjXwvac;)] uindemias R ) uestram resecare non potui et nunc agnoui quia durus es et neruus ferreus ceruix tua.\'

11. Haec puto quia dicat ad nos dominus, si flagellis eius non emendamur, quoniam quidem et contemptor permanet in contemptu et iniquus in iniquitate perdurat. nec aliquid in nobis agit caelitus inlata correptio, nihil flagella proficiunt. defecit iam tubus ferreus in fornace, defecit plumbum, in uanum operatur argentarius: nequitiae uestrae non [*]( 2 ) consumuntur. lper Hieremiam uobis haec iam olim reputaue­ ram; nunc ergo numquid me exacerbatis?\' dicit dominus. faut non praeualet manus mea etiam alias plagas et alia admouere tormenta? sunt adhuc apud me etiam ulcerum feruurae, quae sublato cinere ac fauilla in aerem per Moysen generatae sunt, qui illo tempore indignationis dei minister extiterat ad Aegyp- [*]( 3 ) tum castigandam. est adhuc et locusta, sunt et tenebrae pal- pabiles, est etiam ultima adhuc plaga, interitus primitiuorum, quam nullus effugit nec euadere quisquam potuit uastatoris manum nisi ille solus qui sanguine agni postes suos liniuit, id est qui fidem suam atque opera Christi sanguine et noui testamenti institutionibus consignauit, qui Christo concrucifixus est, qui consepultus est ei et resurrexit cum eo, ut et conglori­ ficetur cum ipso et nunc et in ultimo eius aduentu.\'

12. Absit autem a nobis, ut cum ceteris correptionibus [*]( lEsai. 48,4 7 Hier. 6,29 12 cf. Ex. 9, 10 sqq. 21cf.Rom.6,4.8,17 ) [*](1 quia] quod A es et] esset B est et V 2 ferueus (r s. u) R 3 puta U 0 s. a) R quod A dicit if 4 conterator C remanet A 5 contemptus A iniquitatem A 6 cogit Ca.c. 7 deficit utroque loco V iam om. A tibiis (ti ex tu fact., u in ii mutat. uid.) JiC cibus v ferreis C 9 iheremiam v haec uobis omisso iam R etiam A reputauerant Va.c. 10 exaceruatis 0 exercebatis v 12 feruore R (s add. m2) 0 (u s. 0 et s add.) feruores ACv quae (i s. ae) R 13 generate (i s. r) R generata Av generate OC 14 in illo tempore CAv egyptum 0 15 castigaudum Ca.c. locustas V 16 est adhuc etiam A primitiorum A 18 linuit ROCa.c. 20 cruci­ fixus R 21 ut s. 7, C glorificetur CA 22 et alt. s. 2. 0 23 cum ceteris corrept. (fxsxa twv uiXwv tcXyjyuiv)] ceteris correptionibus B )

etiam illam nobis inputet bonus et pius deus dicens: quoniam incedebatismecumperuersi, etegoibouobiscumfurore peruerso, uel iterum: percussi uos in aurugine et in rubigine et in facellatione, et nihil profeci. extrinsecus sine filiis uos fecit gladius, et ne sic quidem con­ uersi estis ad me, dicit dominus. non illud autem accidat [*]( 2 ) dici de nobis, quia uinea facti sumus dilecto et plantati et calamis erecti et maceria circumdati et expectati, ut faceremus uuam, fecimus autem spinam, et non iustitiam sed clamorem, ita ut necesse fuerit destrui maceriam et esse nos in concul­ cationem et subuerti turrem et fieri nos in direptionem, ut ultra non putemur neque fodiamur, insuper etiam — quod est infelicius omnibus — ut mandetur nubibus, ne pluant super nos pluuiam. ego, fratres, talibus in aduersis cogitationibus agor [*]( 3 ) et his memet ipsum commomtionibus consolor; sic ego noui de castigationibus domini cogitare et, cum apud memet ipsum huius­ cemodi uoluam consilia, rursum ad orationem me domini suppli­ cationemque conuerto et adicio his quae supra diximus et dico uobiscum pariter: si me sequimini et mecum iungitis mentes et cogitationes uestras, dicamus pariter: peccauimus, inique egimus, inpietatem fecimus, quoniam obliti sumus manda­ torum tuorum et post cogitationes cordis nostri pessimi ambu- [*]( 1 Leu. 26, 27. 28 3 Am. 4, 9. 10 7 cf. Esai. 5, 1. 2 9 cf. Esai. 5, 7 10 cf. Esai. 5, 5 12 cf. Esai. 5, 6 13 cf. ibid. 20 Bar. 2, 12 22 cf. Hier. 18, 12 ) [*]( 1 illa A dominus R 2 inceditis v 3 aurjgine (u s. i) R auri­ gine V et] uel C\' 4 robigine (u s. o) R facellatione (a<paxE)uofjia>) Ca.r. facillatione OA fauillatjone Cp.c. fajlatione (gella s. la) R flagellatione V fauilla v jievpetj (s. pfeci) C intrinsecus 1i extrinsecus (in s. •ex) C 5 et ne] et nec ACVv quidem om. Cv 6 accedat (i s. e) 0 7 dicit A plan*tati C 8 expectauit Cv 9 uuam in ras. 0 spina* 0 10 distrui Ca.c. maceriam (h s. c) R et nos esse v in conculcatione RV 11 turrim A,OCp.c.,v 12 putemus C nec v 13 ut mandetur ex utinam detur R nobibus R 14 ergo 0 angor A 15 intra (m2 s. 1.) memet C inter memet v commotionibus ItO com­ munitionibus Ca.c. consulor OC 17 uoluem R 19 iungjas (iun­ gatis m2) R iungetis CVv 22 ambulamus C ) lauimus nec digne ingressi sumus uocatione, qua uocasti nos per euangelium Christi tui, nec conpetenter sanctas eius sus­ cepimus passiones nec pro merito humiliationem eius accepi- [*](4 )mus, sed facti sumus obprobrium dilecto tuo. sacerdos et populus mente excidimus, in unum omnes declinauimus, simul inutiles facti sumus; non est qui faciat iudicium et iustitiam, non est usque ad unum. exclusimus misericordias tuas et clementiam tuam a nobis et uiscera miserationum tuarum propter malitiam nostram et nequitiam pessimae nostrae adin­ uentionis auertimus. tu nobiscum, domine, fecisti bonitatem et misericordiam, sed nos iniquitatem. tu patiens et multae misericordiae, sed nos duii et multis flagellis digni. cognosci- [*](5 )mus bonitatem tuam, licet increduli simus. secundum ea quae peccauimus parum adhuc castigati sumus. t ute r ri b i lis es et quis resistet tibi? tremor canprehendet a te montes et magnitudini brachii tui quis resistet? et si resoluas cataractas caeli, quis eas concludet? lene est in oculis tuis pauperem et diuitem facere, uiuificare et morti tradere, percutere et sanare, quoniam hoc ipsum quod uis opus perfectum est. tu, inquit, ira­ tus es et nos peccauimus, quidam ueterum supplicantium tibi. nobis autem etiam e contrario tempus est dicere: nos peccauimus et tu iratns es. et propterea effecti sumus obpro- [*](4 cf. Dan. 3, 33 5 cf. Ps. 13, 3 14 Ps. 75, 8 19 Esai. 64, 5 22 cf. Ps. 78, 4 )[*]( 1 uocasti* C 2 ne A sanctos Ra.c. suscipimus Ra.c. 3 acci­ pimus C,Ra.c. 5omnia22a.c. 6 faciet Ra.c. 7 exclusimus (airey.Xstaafisv)] excludimus R et om. R 9 et nequitię pessimae nostrae adinuen­ tionis (is m2 in es mut.) C et nequicie pessime nostre adinuentiones v adinuentiones 0 10 fecisti bonitatem] liabuisti uoluntatem R bonitatem misericordiae A 11 multum (l e s. um) R 12 n (s. l. C) cognoscimus Cv 13 sumus (1 i s. pr. u) R sumus Cv secundum--peccauimus om. V 14 est R 15 conphendit Cv conprehendit A,Oa.c. a] ad R 16 magni­ tudinem Ra.l\', magnitudine Ca.c. et om. V 17 concludit v 19 tu inqujt R 20 nos] non 0 quidam] ait (s. l. m2) quidam R quod est A 21 nobis (ifxm όz xa: tu svavxwv v.a\'.p&; etitsTv)] nos R autem om. A 22 et alt. om. R obproprium R ) brium uicinis nostris. auertisti faciem tuam a nobis, et repletus [*]( I) ) est uultus noster ignominia. sed parce, domine! parce, domine! propitiare, domine! non tradas nos in finem propter iniquitates nostras neque exemplum nos facias ad correptionem ceterorum. magis, domine, aliorum nos suppliciis corrige et emenda, illarum dicimus gentium, quae non cognouerunt nomen tuum et potentiae tuae non sunt subiectae; nos autem populus tuus et uirga hereditatis tuae et oues pascuae tuae. propterea cor­ ripe nos, domine, uerumtamen in misericordia et non in ira, uti ne exiguos nos facias, domine, praeter omnes qui habitant terram.

13. His ego uerbis atque his precibus inuoco et inuito misericordiam domini. quodsi et holocaustum possem offerre me ipsum sacrificium, ut iram domini mitigarem, non par- cerem, non differrem. sed et uos, o religiosa plebs, etiam uos imitamini meticulosum et timidum sacerdotem. quaeso uos, nati mei, obsecro uos, coniungite mecum lamentationem uestram et fletus uestros meis fletibus admiscete; et clemen­ tiam domini prouocemus per abundantiam lacrimarum indigna- tionisque diuinae accensum ignem fletibus restinguamus; mitigemus iram domini conuersione nostri. sanctificemus [*]( 2 ) ieiunium, praedicemus curationem. haec enim nobis sug­ gerunt sancti prophetae remedia. congregemus presbyteros, lactantes paruulos ab ipsis matrum uberibus auellamus et proiciamus in conspectu domini, aetatem omni miseratione [*](6 cf. Ps. 78, 6 7 cf. ibid. 78, 13. 73, 2 8 cf. Hier. 10, 24 21 cf. Ioel 1, 14 )[*]( 2 uultus] uenter Cv alt. parce domine om. Co 3 nos om. R 4 corrept. (|j.acmyo>v) | correctionem Rp.c. 6 dicamus Cv 8 et oues pascuae tuae om. Cv 9 miseria Ra,c. 10 ne] fi R 1199 domine R omnia Ra.c. 12 ego ( £ ?<")] ergo ROACv 13 quodsi et (ei 81 xai) CV, quod et si cet. possim O,Ra.c. offerrem OCv 14 memet A sacrificiu (arem s. ju) R 15 differem O,Ra.c. 18 fletos (u s. 0) OC admiscite V,Oa.c. 19 habundantiam OV 20 restingamus V restrin­ guamus C,Ra.c. 21 et mitigemus OACVv domini om. v con­ uersionem AC nostram A 22 uobis C 24 lactentes Cp.c.,v matris V euellamus OA 25 omne R )

dignam, et quae sola mereatur dei misericordiam uagitibus [*](3 ) inpetrare. nos quoque sacerdotes et ministri domini ipsis nihilo minus propheticis sermonibus admonemur ingredi in cinere et cilicio et plangere nocte ac die inter medium crepidinis altaris miserando habitu, flebili uoce uociferantes et clamantes ad dominum et pro nobis et pro populo nihil omnino uel laboris uel sermonis omittere, quibus repropitiari poase credi- [*](4 ) tur deus. clamamus ergo et nos uobiscum pariter et pro uobis: parce, domine, populo tuo, et non des in obpro­ brium hereditatem tuam, quia tanto amplius habemus tribulationis, quantum et honoris. ex nobis ergo, filioli, discite conpunctionem domini, quia adfligimur pro nobis, et emenda­ tionem uestri offerte nobiscum, ut et nos inmiuentis plagae ueniam inpetrare mereamur.

14. Uenite ergo omnes, adoremusetprocidamusante eum et ploremus in conspectu domini, qui fecit nos. ordinemus communem luctum, omnis aetas et sexus suo quis­ que ordine elenemus planctuum uocem et pro illis iniustitiae uocibus, quas antea feceramus, nunc uocem fletus et planctus emittamus in aures domini Sabaoth. praeueniamus iracun-[*](2 ) diam eius in confessione. quis scit si forte conuertatur dominus et paeniteat et relinquat post se miseratio­ nes? ego tamen scio quia faciet, ego de dementia domini polli­ ceor quia statim ut nos conuersi fuerimus etiam ipse irasci desi- [*](4 cf. Ioel 2, 17 9 Ioel 2, 17 15 Ps. 94, 6 20 Ps. 94, 2 21 Ioel 2, 14 )[*]( 1 misereatur C 2 inpetrare studeamus Cv 4 ac plangere A noctes ac dies v intra v crep. <et) alt. (xpTjTr. ,.at S-usiaot.) mauult JVrobel, sed cf. Ioel 2, 17 άνά μέσον τς xρηπ. του υνίαπ.5 et flebili R 6 prosternamur ad dom. V pro alt. om. Rv 7 sermones V pro­ pitiari V possit O, om. Cv 8 clamemus A,Cp.c.,v et nos ad deum v cum cod. Monac. 3787 pro nobis Av 10 qui A tanto (u s. o) R 11 tribulationes—honores 0 quanto (u s. o) A 12 quia] qua RO Y qui A emundationem C 13 uestram A 15 ante deum v 18 planctum et uocem V planctus uocem A iustitiae V in iniustitiae A 19 ante A nunc ex non li nunc fletus emittamus V 20 eiiimittamus R et mittamus 0 21 confessionem 0,Ca.c. quia qui A qui V couu. forte V 22 mis.] \\łęnędiçtiones (misera s. bęnęąiç) 0 24 desinit Cv)

net — quod utique contra naturam facit — et ad miserationes conuertetur — quod utique secundum naturam gerit —: in illud enim a nobis conpellitur, hoc uero ei naturaliter inest. nos tantum ipsi nostri misereamur et iustis eius miserationibus patefaciamus uiam. seminemus in lacrimis, ut in gaudio meta- [*](3 ) mus. efficiamur Nineuitae et non Sodomitae. cito curemus mala, ne consummemur in malis. audiamus praedicationem Ionae, ne igni et sulphure decoquamur; aut si etiam de Sodo­ mis fugiendum est, montem ascendamus uel in Segor confugi- amus et cum ascendente sole ingrediamur. non stemus in omni regione nec respiciamus post nos, ne efficiamur staticulum salis, inmortalis peccati memoria.

15. Sciamus quoniam numquam quidem peccare supra hominem est et solius dei est; de angelis enim nihil dico, ne iter uitiis aperiamus et malignis contradictionibus aditum rese­ remus. non ergo peccare dei est, insanabile uero peccatum diaboli est et omnium qui sub eo militant. peccantes autem conuerti a peccato hominum est qui credunt in deo et quo­ rum pars inter eos est qui saluantur. licet enim et terra [*](2 ) haec inuoluat secum malitiae non parum et terrenum habita­culum adgrauet sensum multa cogitantem et sursum aspicientem, immo ad hoc creatum, ut quae sursum sunt quaerat, sed imago dei labem corporeae inundationis expurget et coniunc­ tam sibi carnem uerbi dei subleuet pennis. et quamuis melius [*](5 cf. Ps. 125, 5 8 cf. Gen. 19, 17. 23 11 cf. Gen. 19. 26 21 cf. Sap. 9, 15 22 cf. Col. 3, 1 23 imago-p, 254, 5 permanere] cf. August. contra Iulian. I 5, 15 (XLIV 649 M) )[*](2 conuertitur OCv naturas A in om. OA 4 eius om. V 5 m gaudium 0 6 niniuit(a)e ROCp.c. et ante nin. add. C sodomite RO 7 mala om, vue] ut v consumemur OA V cosumamur v 8 igne Rp.c. sulphore ROC dequoquamur 0 detorqueamur A sodorritis R 9 fu­ giamus Cf) 10 et] e R 11 staticulum] stragulum A, om. v sali*s R 12 peccatiqne v 14 homines OA et om. A 15 iter] iteru C uitiis] uiris A 16 enim (s. ergo) 0 17 zabuli OA 18 deum A,Ep.c. 19 est om. OCv 21 rursum V,Ra.c. 21 imTr.o-ut] in ima (e.v imlllo) adtrahat ne (adtr. ne -in ras.) ea (ea ex et) Rp,c. 23 labe V inunda­ tiones Ra.c. 24 pinnis OCa.c. )

fuisset ne egere quidem huiuscemodi expurgatione, sed in illa prima dignitate permansisse, ad quam et refestinamus post praesentem emendationem, et melius fuisset non excidere a ligno uitae gustu amarissimo peccati, tamen in secundo loco expe­ dit emendari et corrigi post lapsum quam in nequitiis perma-[*]( 3 ) nere. quem enim diligit dominus, corripit; flagellat autem omnem filium quem recipit. et iterum dicit: anima, quae non corripitur, insauabilis. graue est ergo plaga percuti, sed multo est grauius castigatum non emendari, sicut dicit qui­ dam prophetarum de Israhel: domine, flagellasti eos et non doluerunt; corripuisti eos et noluerunt susci­ pere disciplinam, et rursum: et populus non est con­ uersus, donec percuteretur, et: quid quod auersus est populus meus auersione pessima? ex qua usque ad nouissimum conteretur et exterminabitur.

16. Sed et illud terribile est incidere in manus dei uiuentis, et quod dictum est: uultus autem domini super facientes mala, utperdat de terra memoriam eorum. neque enim latet aliquid auditum dei, quippe qui etiam uocem sanguinis Abel audiuit. ubi enim quis a deo lateat, cum deus omnia repleat et ubique sit? quo quis fugiet a [*]( 2 ) facie dei? si ad caelum quis pennis fuerit elatus, ibi erit; si in infernum, nusquam deerit; si ad orientem, si in pro­ fundum maris descendat, nusquam magnum illum oculum [*]( 6 Hebr. 12, 6. cf. Prou. 3, 12 10 Hier. 5, 3 12 Esai. 9, 18 13 Hier. 8, 5 16 Hebr. 10, 31 17 Ps. 33, 17 19 cf. Gen. 4, 10 21 cf. Hier. 23, 24 cf. Ps. 138, 7 22 cf. Ps. 138, 8 ) [*]( 1 ne] uec 0 non Av neglegere quidem V 2 refestinamus] ire­ festinamus (i pro s. l.) R irefestinamus (om. et) Cp.c.,v post] per Av 3 et om. OA excedere C 4 gusto R,Ca.c. peccati—p. 256, 18 ut et om. A 7 autem om. 0 dicitur Cv 8 insanabilis est v 12 et alt. 8. 1. U 13 percuterentur Cv a#uersus C 14 pop. m. auersus e auersioe pessima v quousque Cp.c..v 18 perdęţ (at s. et) C memoria V 19 dei (frso\'3)] domini 22 20 audit OCVv 21 fugiat Cv 22 pinnis OCa.c., om. V fuerat Ra.c. el^euatus (a s. I.) 0 eleuatus C in om. C 23 numquam Cv 24 discendat numquam C )

declinabit. quem pertimescit etiam Naum propheta, cum aduersum Nineue pondus uerbi dei proferret et zelantem descri­ beret deum, uindicantem cum furore in aduersarios et tanta seueritate utentem, ut ne secundae quidem uindictae aduer- sum malos relinqueretur locus. sed et Esaiam cum audio [*]( 3 ) Sodomorum populum et principes Gomorrae incusantem et dicentem: quid adhuc percutiemini adponentes ini­ quitatem? inhorresco totus et lacrimis suffundor. non est, inquit, iam quod adici possit ad peccata uestra, nec potest iam exquiri aliquid ad uindictam. sic omnia in uos inlata sunt, cum semper nouum aliquod uindictae in uos excogitaretur genus, ut omnes plagarum species consumeretis. non est ergo [*]( 4 ) iam uulnus neque cicatrix neque plaga cum tumore: toto corpore plagae sunt et sanitas nusquam. non enim est, inquit, malagma inponere neque oleum neque alliga­ turas. sed omitto comminationem quae sequitur, ne forte grauior uobis efficiar quam est ipsa praesentis plagae molestia.

17. Uerumtamen agnoscere debemus malorum causas, unde aruerunt agriculturae, unde confusa sunthorrea. unde pascuagre. gibus defecerunt, unde ablatus est decor suus e terris et quare non repleti sunt campi ubertate, sed luctus ubique et maeror. nusquam repletae sunt conualles frumento nec stillauerunt montes dulcedinem sicut iustis, sed e contrario uastatio ubi­ que et ubique subuersio, et male dictum Gelboe montes ubi- [*](1 cf. Nah. 1, 1. 2 7 Esai. 1, 5 12 cf. Esai. 1, 6 14 Esai. 1, 6 22 cf. Ioel 3, 18. Am. 9, 13 2-1 cf. II Reg. 1, 21 )[*]( 1 pertimiscet 0 2 niniue Cp.c.OAV proferet Ra.c. 3 uindicantem (fexSixtwxa)] iudicantem V 5 es (aiam euan.) 0 isaiam v 6 populo­ rum C gomurre 0 8 inhorrescor V 9 potes V 10 aliquid om. v cum cod. JJlonac. 3787 ad euan. 0 uinodictam R 11 aliquid C uindi euan. 0 13 uulnus aliquod v cicatrix aliqua v tumore. C 14 enim om. (Jv 16 sed] Si v obmitto (b s. I.) R 17 ipsa om. R 19 agriculturae (pwpriat) Engelbrecht agricolae ROC (o ex u) V 20 suus et seterris 0 21 mer..or R 22 stellauerunt (i s. pr. e) 0 stillaueu­ runt C 23 dulcidinem 0 iustus Ra e. et contra Quastatio R 24 gelbue Ra.c. gelbue Ca.c. moutis O,Rp.c. ubique om. v cum cod. Monac. 3787 )

[*]( 2 ) que suscipiunt. facti sumus sicut ab initio, priusquam terra produceret omne faenum uiride. et uisitasti quidem, domine, terram tuam et inebriasti eam, sed uisitatione pessima et ebrietate ex uino conpunctionis. spectaculum crudele et hor­ ridum! omnis anni spes in sola nobis stipula remansit et uix aliquis inueniat colligere spicas, ut primitias offerat domino. messes nostras in horrea fortasse mures recondant; manipulum [*](3 ) enim nemo conligabit. istae sunt diuitiae mpiorum, talis est seges eorum qui per iniustitiam seminant. sic prophetae uete­ rum maledicta designant cum dicunt: eiciet multa et intro- ducet pauca; seminabit et non metet; plantabit uineam et non premet uinum, et ubi operantur decem iuga bo­ uum, faciet amphoram unam. unde haec malorum causa, unde uastationis occasio? non expectemus ab aliis argui, ipsi nos accusemus, ipsi nos arguamus. remedium mali est con-[*](4 )fessio erroris. ego primus, sicut antea adnuntiaui populo meo, et speculatoris opus inpleui et non abscondi nec reticui frameam superuenientem, ut et meam animam saluam facerem et eorum qui me audire uoluerunt. ita nunc quoque enuntio et profero contemptum et neglegentiam populi mei mea faciens uulnera ipsorum. si forte uel hoc modo aliquid diuinae misera­ tionis et clementiae consequamur.

18. Igitur alius nostrum depressit pauperem et partem [*]( 2 cf. Ps. 64, 10 4 cf. Ps. 59, 0 10 cf. Agg. 1, 6 11 cf. Soph. 1, 13 12 Esai. 5, 10 17 cf. Ezech. 33, 3 ) [*]( 2 omnem 0 foenum 0 fenum C uisi§tasti R 4 orridum Oa.c. 5 et uix (ial p.ob;)] et uix (ut s. et) R 6 aliquit (s s. t) R aliqui V inueniet Cp.c ,v collegere OCa.c. 7 orrea V condant V manu­ pulum Oa.c. 8 conligauit C,Oa.c.,v 9 ueterum] uerterunt Ca.c. 10 intro ducit 0 11 seminauit C seminabit multa v plantauit CV,Ra.c. et plantauit 0 12 premit C decim C duce Ra.c. boum Cv bo*um 0 14 exspectemus 0 15 ipis nos v arguimus (a s. i) 0 16 ante R 17 et alt. om. v neque Cv fratmeam 0 18 animam meam A 19 noluerunt (u s. n) R V noluerunt Cv etnuntio R 20 proero C et] ut R negligentiam C mea] mea R faciens et uulnera (et s. l.) R )

ruris exigui rapuit inique uel terminos supergressus est, siue furtim siue uiolenter, et iunxit domum ad domum et agrum ad agrum, ut aliquid proximi auferret, et summo studio egit, ne quem uicinum haberet, quasi solus habitaturus esset super terram. alius uero usuris et multiplicatione faenoris terram contaminauit congregans ubi non sparsit et metens ubi non seminamt, excolens non terram sed cupiditatem. alius collectis [*]( 2 ) copiosissimis frugibus et uberrima uindemia deo, qui prae­ stitit frugum copiam, neque ex areis neque ex torcularibus primitias obtulit et ingratus simul et insipiens extitit, id est neque pro his quibus consecutus est gratias retulit neque pro quibus sperabat officiosus inuentus est. alius uiduam et pupillum [*]( 3 ) non est miseratus nec esunenti contregit panem suum, immo potius esurientem Christum non refecit, qui in singulis qui- busque minimis pascitur, et ille, qui praeter spem tam multa recondit in horrea sua, immo qui nec habet ubi recondat et alia destruit horrea, alia aedificat, ut futuris fructibus praeparet, nesciens quia fortassis ante repetent ab eo animam et ibi reddet rationem eorum, quae large suscepta conclusit anguste, boni dei malus dispensator effectus. alius uiam humi- [*]( 4 ) lium exclusit et auertit iustum iniuste; alius odio habuit eum, qui arguebat in portis, et uerbum sanctum exsecratus est; alius sacrificauit sagenae suae, quae multa concluserat, et [*]( 6 cf. Mattli. 25, 24 13 cf. Esai. 58, 7 15 cf. Matth. 25, 40 18 cf. Luc. 12, 20 20 cf. ÀIII, 2, 7 21 cf. Ksai. 29, 21 cf. Am. 5, 10 23 cf. Hab. 1, 15 ) [*]( 1 exigui. 0 3 * ad 0 proximi (tot) uXt^iov)] proximo R 4 ne quem] neq; (ut s. ne) R quasi solus (wç fxovo;)] et (s. I. R) quasi solus RCo 5 husuris Ca.c. fenoris A foenoris O 6 mitens R 7 excolens] et colens A iu terrain A 8 cupiosissimis C uindimia OC prestet (a s. alt. e) 0 9 torcolaribus RC 10 ingratus (a/apt3Tos)] ingratis simus R simul om. Ro sipiens C 11 quae ex quibus R 12 uiduae et pupillo Rp.c. 13 esurientes C 15 quute ex qui R 16 ubi add. Rm2 recondet OA orrea C nec habebat C no habet v 17 distruit R,Ca.c. 18 quod A repetant R 19 et ibi] ubi A redet Ra.c. 20 angusla R malos C 21 *odio C 22 scm excitatus est A 23 sacrificium A saginae RO sage V quaeip 0 ) [*]( XXXXVI. Ruifni pars 1. ) [*]( 17 ) rapinam pauperum habuit in domibus suis inmemor dei effectus aut certe male memor, cum diceret: benedictus dominus, quoniam ditati sumus, et suspicatus iniquitatem, quod a [*]( 5 ) deo haberet quae inique rapiebat. propter haec ergo uenit ira dei super nos, filios perditionis. propter haec clauditur caelum et multo adhuc amplius claudetur, si non uel post flagella conuertimur et huic qui nobis adproximat proximamus.

19. Quid ad haec dicimus, qui frumenta recondimus et mercamur alienam famem, qui obseruamus mala tempora, ut bene sit nobis, qui spectamus, ut alienus luctus fiat nostra laetitia, qui dicimus: quando transiet mensis, ut pretia cumulemus? quando transiet sabbatum, ut aperia- [*](2 ) mus thesauros? qui mensuras duplices et pondera dolosa proponitis et ipsi in uosmet ipsos mensuras poenarum et cruciatuum cumulatis, quid ad haec dicitis, qui nullum modum possessionis agnoscitis, qui aurum et argentum quasi deum colitis, immo quasi Baal adoratis, qui pretiosa quaeque gem­ marum et uestium fluida ac delicata sectamini et thesauros . tineis ac latronibus congregatis, seraitiorum multitudine et equorum ceterorumque animalium numerositate elati, totis[*](3 )camporum spatiis iugisque montium diffusi? quaedam quidem possidetis, alia autem inuaditis, reliqua uero speratis secundum sanguisugam illam Salomonis, quae repleri nullo modo potest, [*](1 cf. Esai. 3, 14 2 Zach. 11, 5 5 cf. Ioh. 17, 12. II Thess. 2, 3 7 cf. Iac. 4, 8 11 Am. 8, 5 13 cf. Deut. 25, 13 23 cf. Prou. 30, 15 )[*]( 1 rapina (om. habuit) v 2 male om. A 3 et picatus iniquitate r equitatg v suspic.] est add. Rm2 5 nos om. R, eras. C haec ergo 0 7 conuertimus A nos C 8 dicemus (epoujiev) maluit Wrobel quia A 10 exspectamus 0 11 quid dicemus R mensis (6 fx-yjv)] messis RCv 12 comulemus R cumolemus (u s. 0) 0 aperiamur 0 13 thensauros nros R quid (d s. I.) R 15 cruciatum Cv,Oci.c. cumuletis A dicetis (Ipoufjiev) maluit Wrobel 16 quasi] sicut OA 17 bahal C,Vp.c. 18 diligata R delecata (i s. alt. e) 0 delectata AClI sectamini] utimini A theijsauros R 19 seruorum R seruitii A 21 difusi 0 quae quãquãn possedeatis (a s. I.) alia jiut; (s. etia) inuaditis R 23 sanguissugam Ra.r.A illam om. R salemonis )

uelut inferos et aquam et ignem, qui requiritis alium orbem terrae ad possessionem uelut culpantes angusta nobis pos­ sessionum spatia a deo creata. quid uero illi, qui excelsis [*](4 ) tribunalium sedibus resident et iudicandi potestatem tenentes superbo elati supercilio nihil prorsus recogitant se quoque a deo esse iudicandos, qui uerus est omnium iudex, ut et ipsi tamquam erga conseruos temperent potestatem scientes quia et ipsi indigent clementia dei? quid uero super his, qui [*]( 5 ) resoluuntur in eburneis lectis? quorum digne meminit sanctus Amos, qui, inquit, primis unguentis delibuti sunt et_ ad uocem organorum manibus plaudunt et haec quae fugiunt tamquam permanentia existimauerunt et nihil passi sunt in contritione Ioseph, id est casum proximorum non miserati sunt. oportebat [*]( (j ) namque benignos et misencordes esse erga eos, qui pnores fuerant correpti, et per misericordiam misericordiam prouocare. oportuerat flere pinum, quia cecidit cedrus, et emendari ex emendatione uicina et ex alienis malis corrigere mala sua, cum se uiderent id beneficii consecutos, ut possent aliis fla­ gellatis ipsi consequi salutem, cum utique posset fieri, ut ipsis flagellatis alii emendarentur.

20. Haec nobiscum pariter populis dissere, o uenerandum mihi et placidissimum caput, quoniam multi temporis multa [*]( 9 cf. Am. 6, 4 10 cf. Am. 6, 6. 5 16 cf. Zach. 11, 2 ) [*]( 1 uelut (ojjioudi;) Rp.c. uel cet. male intellexit liujinus uerla Gre­ goriana xata rJjv 2oX&fx&vts:ov pSeXXav SfjLTtXTjofKjval p.-ţĮ δυναμένην δμοίως \'A.ta.n xat 111 xai nup: xa- Soatt (c/. Prou. 30, 15) inferQs (nu s. Q) eτ (ex 8.1 aqua et igne (ex aqua et ignè) Rm2 aqua et igne C 2 ang. uobis possessione (Q s. e) V 3 excelsg, (is s. ą.) 0 4 resedent 0,Ca.c. 5 recogitantes V cogitant v se* 0 6 ut (om. et) ipse- temperetur potestate scientes quod et ipsi indigent clementiam dei A 8 clementiam C qui CV uero] fuero (add. dica 8. I. m2) R super] in OCAv 9 sanctus om. v 10 inquit delibuti sunt unguentis primi sunt V primi A ungentis Ro 11 manus V plaudent (u s. e) R plaudjunt 0 effugiunt R 12 constitutione Oa.c. 13 casu C 14 primiores A 15 alt. misericordia C 16 pi..num R cedros Ra.c. 17 et om. C 18 uiderint 0 beneficiis 0 possint OCv alios C ipei-fiagellatis om. V 19 possit 0 20 alii om. C ) [*]( 17* )

tibi inest peritia. instrue populos et doce confringere esuri­ entibus panem suum, pauperes et sine tecto inducere in domum - suam, nudum cooperire, non despicere consanguineos pauperes, et nunc maxime, ut bonum nostrum non semper ex abun­ dantia, sed etiam ex penuria fiat. tali enim hostia magis laetatur deus quam in his quae ex abundantia praebentur. [*]( 2 ) efficere nobis hodie Moyses quidam uel Phinees, sta pro nobis ad deum et repropitia eum, ut cesset aliquando uastatio siue per sacrificium spiritale siue per orationes et obsecrati­ ones, tantum ut occurras irae domini et medius existens cessare facias quod superest plagae. libenter amplectitur deus [*]( 3 ) canitiem patris in filiorum intercessione profusam. supplica pro praeteritis malis, pro futuris interueni; offer populum deo iam plagis et timore purgatum, iam flagellis uastationis emen­ datum; inpetra eis cibum corporalem, sed ante ipsum angeli- cum cibum de caelo descendentem; reconcilia hominibus deum, terrenis reconiunge caelestia; reuoca imbres terrae temporiuos et serotinos: dabit dominus benedictionem et terra nostra dabit fructum suum, ista quae deorsum est cot­ tidianum et nostra terra perpetuum, quem fructificauit primo in Christo Iesu domino nostro, cui est gloria et potestas in saecula saeculorum. amen. [*]( 1 cf. Esai. 58, 7 7 cf. Ps. 105, 23. 30 16 cf. Ioh. 6, 41. 59 17 cf. Ioel 2, 23 18 Ps. 84, 13 ) [*](1 tibi om. R perita Ca.c. instruere R 3 et non V dispi­ cere R 4 ut om. A habundantia OVv 5 talibus (bu s. I.) enim hostiis (is s. ąlll) R 6 delectatur V habundantia ROVv 7 finees codd. 8 ad dominum A repropitiare R (re s. I.) Ov reproptia V per eum 0 10 cures iram dei A dei C 13 interueni (ni s. l.) R 14 uastjtationis R 15 eis****cybum (cibQ eras.) 0 16 dominum C 17 temporaneos (an in ras., e s. 1.) R temporibus V fpaneos v 18 sc­ rotinus Ra.c. 19 ista quae] staq: C cotidianum A quotidianQ v 20 primo om. R 21 est om. V est honor et gloria et potestas v 22 amen] add. INCIPIT DE ARRIANIS QUOD NON LICET SEMPER ET PUBLICE DE DO CONTENDERE R GREGORII EPI DE GRAN­ DINIS UASTATIONE CUbi PATER EPS RETICER& EXPLICiT LIBER \'VlII\' Lege feliciter 0 reliqua paginae parte uacua relicta (sequitur) iit nouus Gregorii a Eufino tramlati libellus (spurius) de fide et de nicena fide et decimo demum loco de Arrianis liber) EXPLICIT LIBER SCT GREGORII DE GRANDINIS UASTATIONE CU PATER EPISCO­ PUS RETICERET A (liber de Arrianis in hoc codice non exstat, quod octo tantum Gregorii orationes continentur) contra arrianos C man. rec. EXPLICIT LIBER VIII- INCIPIT EIUSDE LIBER -VIIII- DE HIS. L DE HIS QUI INDECENT DE LEGE CONTENDUNT V De arrianis quod non liceat semper et publice de deo contendere v