Historiae Adversum Paganos

Anno abVrbe condita MCXXXII Gratianus quadragesimus ab Augusto post mortem Valentis sex annis imperium tenuit, quainuis iamdudum antea cum patruo Valente et cum Valentiniano fratre regnaret.

qui cum acum ac paene conlapsum reipublicae statum uideret, eadem prouisione, qua quondam legerat Nerua Hispanum uirum Traianum, per quem respublica reparata est, legit et ipse Theodosium aeque Hispanum uirum et restituendae reipublicae necessitate apud Sirmium purpura induit Orientisque et Thraciae simul praefecit imperio,

in hoc [*](AVCTORES cap. 34 Inde ab hoc cap. hie illic fastis orientalibus uidetur usus esse; cf. Holder-Egger, Neues Archiv 2, 88 ) [*]( EXPILATORES 4 Gratianus — 8 uideret, 10 Theod. -12 imperio exscripsit Beda Hist. eccl. 1, 9 4 Anno - 7 regnaret exscripsit Paulus 288, 23—25 5 post mortem Valentis, 11 apud Sirmium .. 12 Orientis .. praefecit imperio, p. 522,2 relig.—3 praecessit, 4 propag. eccl. adsciuit Marcellinus Comes ad a. 379 (cf. Holder-Egger, Neues Archiv 2, 104) 5 sex annis cf. Prosperi, Tironis, Isidori Chron. ad a. 979 7 qui com — 8 uideret, 10 Theodoaium —12 imperio, p. 522, 8 omnem — 523, 3 intrauit adhibuit Gregorius Turon. 1, 38 8 eadem —12 imperio Victorianis insertis exscripsit Paulus 289, 18not. lin. 14 10 legit — Theodosium adhibuit Beda D. t. r. 4337 ) [*]( 1 quae H || accipere PBlDHVW || post tenuerunt addunt haec: Valens catholicae fldei normam, quam prius habuerat, derelinquens peruerso Airianorum dogmati sese illexit Zt edd. Venn. 1500 sqq. Pariss. 1506 sqq. f 1582 (non 1561) 8, incluserunt edd. Colonn. 1526.1536.1542, om. h || iusto itaque dei iudicio ℬ || dei iudicio v || ipsi (i fin. in ras. m. ant.) P 2 incenderant D 3 arsi D 4 -Ῑ-CXXXIIP Ι̃.CXXXII. (i 8. 8. al. m.) B millesimo cantisI simo (sic) D m. cxxxm N || XL PR 5 austo D 6 iamdum D || antea (a fin. in ras. m.1) P 7 regnarit PB soli || afflictUm B* aflictum D || ac] et D 9 traiaanum D 10 legit (git m ras. 3-5 litterar.) D || aequute mispanum (pr. n in ras. m. 1; i s. s. m. I) D 11 reiplubli- cae D U sermium D || purpura] DGVN1X2 (HO) h purpuram PB KMTWℬυ ; cf. 88 § 5 12 imperium D )

ita illi ne unus quidem proprios filius, quo successore gauderet. indultus est; huius autem Orienti simul atque Occidenti per succiduas usque ad nunc generationes gloriosa propago dominatur.

itaque Theodosius adflictam rempublicam ira Dei reparandam credidit misericordia Dei; omnem fiduciam sui ad opem Christi conferens maximas illas Scythicas gentes formidatasque cunctis maioribus, Alexandro quoque illi Magno, sicut Pompeius Corneliusque testati sunt, euitatas, nunc autem extincto Romano exercitu Romanis equis annisque [*]( AVCTORES § 5 Pompeius Corneliusque cf. 1, 16 § 2; d c. Gut- schmid, Iahrbucher fur Philologie Suppl. 2, 191 ) [*]( EXPILATOKES 4 propagator Ecclesiae adsciuit Marcellinus Comes p. 266 (inde Jordanis Chron. p. 236 D1) 7 itaque — 11 Magno.. enitstas — 523, 5 percnuit exseripsit Paulus 289, 23 — 291, 6 7 Theodorins — 8 reparandam compilauit Prosper Tiro p. 740 9 scythicas gentes, p. 623, 1 Alanos - 2 uicit compilauit Marcellinus Comes ad a. 379 (Scyth. gent. idem ad a. 380) 9 maximas — 10 gentes, p. 523, 1 hoe - 2 uicit compilauit Beda De t. r. 4337; cf. fasti Idatiani ad a. 379 ) [*]( 1 perfectiore] usus perfectiore (O) h 2 iste (e in ras. m. 1) D n sacramentum D 3 conparatione PBl 4 eclesiae P 5 antem ∗∗∗∗∗(eras. autem; punct. fortuit. wid.) D || orientis DGVKMH OW 6 simul atque] simul et W et V || adque PB* || oecidentis (-tes D -ti Ma) DGVKMbOW || succaeduas (ae in i corr. m. 3 aut 4) P 7 itaque] itaque et G ita Y itaque nt v || afflictam R1 8 ∗ira (er. m) D || misericordiam D || dei] illius v; recte Grubitz 10 form. c. maioribus] formi daioribus D || ab alexandro KM || illi (illo VO) quoque DGVO || ∗illi P illo MbW 11 cornilinsque D || etuitatas D 12 roman o (prima hasta litterae n statim ex s corr.) D || romanis] gentes (sed del. m. 3) G || arniis que (r ex corr. add. m. 1) D armatisque PR1G1SW (corr. r et 3 m G) )

urbem Constantinopolim uictor intrauit et ne paruam ipsam Romani exercitus manum adsidue bellando detereret, foedus cum Athanarioo Gothorum rege percussit.

Athanaricus autem continuo ut Constantinopolim uenit, diem obiit. uniuersae Gothorum gentes rege defuncto aspicientes uirtutem benignitatemque Theodosii Romano sese imperio dediderunt.

in isdem etiam diebus Persae, qui Iuliano interfecto aliisque imperatoribus saepe uietis, nunc etiam Valente in fugam acto recentissimae uictoriae satietatem cruda insultatione ructabant, ultro Constantinopolim ad Theodosium misere legatos pacemque supplices [*]( EXPILATORES 1 Gothos-2 uicit fortasse adhibuit Prosperi Chron. interpolator 1, 635 Bonc. 4 foedus—5 percussit adhibuerunt Marcellinus Comes ad a. 381 et ut uidetur Isidorus Hist. Goth. 11 4 Athan.- 6 obiit cf. fasti Idat. et Marcell. Comes ad a. 381 6 uniuerBae — 8 dediderunt cf. Iordanis Get. 28 p. 107, 12-14 et Isidorus Hist. Goth. 11 6 uniuersae — 8 dediderunt exscripsit Paulus 291, 16-18 7 rege defuncto, 8 Romano - dediderunt exscripsit Marcel- Jinus Comes ad a. 382 8 iH iisdem — 9 Persae, 11 ultro — p. 524, 1 foedus est (mediis breuiter expressis) exscripsit Paulus 291, 19-24 9 Persae, 11 Const. - p. 524, 1 poposcerunt fort. adhibuit Marcellinus Comes ad a. 984. ) [*]( 1 stractissimas Gy || alanos] GY halanoB PR halanus D || hunos] PRGVς hiinos D || in∗lctanter (inc| corr. m. 1 in in*lc) D 2 aggressus (ag ex ad m. 2; alt. s in ras. m. ut uid. 2) R || constantinupolim PR1 constantino∗polim D 3 paruam (r s. s. m. 1) D 4 adsiduę (ad in as 2, ę radendo in e) R adsidue (adsi in ras. M. 1) D || detereret] DGМ*N1 (KHO) deterreret PBVTNMb WXf || athanarico] DGVWN. hathanarico (i ante t s. s. M. ant.) P haithanarico B attbeaarico K 5 rege Gothorum fsh II atha- naricos] DGW hathanaricus (i ante t s. e. m. ant.) P haithanaricus B AithaBarichas Nt 6 constantinu polim P1R1 || ueniit D 7 bonitatemque D solus 8 imperium D || iadem] GN1hisdem PRD ∗isdem (er. h) V 9 persae qui] PR2 persequi R1 persecutore (persic- D) DV persae persecutore Ny || persae] parthi β10 saepe uietis] saeuictus D || in in ras. m. 1 D 11 ructabant (c 8. 8. m. 1) D ructuahant G eructabant Z || ultro (r 8. s. m. 2) P || constantinupolim P1 12 pacemj pacemque D || supplices (1 m. 1 ex b) D )

interea cum Theodosius in Oriente subactis barbarorum gentibus Thracias tandem ab hoste liberas reddidisset et Arcadium filium suum consortem fecisset imperii, Maximus, uir quidem strenuus et probus atque Augusto dignus nisi contra sacramenti fidem per tyrannidem emersisset, in Britannia inuitus propemodum ab exercitu imperator creatus in Galliam transiit:

ubi Gratianum Augustum subita incursione perterritum atque in Italiam transire meditantem dolis oircumuentum interfecit fratremque eius Valentinianum Augustum Italia expulit. Valentinianus in Orientem refugiens a Theodosio paterna pietate susceptus, mox etiam imperio restitutus est. [*]( EXPILATORES 2 interea - 8 transiit exscripsit Paulus 291, 24- 292, 18 2 cum Theodosius, 3 Thracias .. reddidisset compilauit Marcellinus Comes ad a. 386 3 Thracias-4 reddidisset fort. adhibuit Chron. Prosperi interpolator 1, 635 Bonc. 4 Arcadium—5 imperii exscripsit Marcellinus Comes ad a. 383 4 Arcadium —11 expulit (omissis 9 subita—meditantem) compilauit Beda D. t. r. a. 4337 5 Maximns —13 restitutus est exscripsit Beda Hist. eccl. 1, 9 5 Maximus —10 interfecit uidetwr adhibuisse Gregorius Turon. 1, 38 9 subita —13 restitutos est insertis Victorianis exscripsit Paulus 292, 23-293, 8 10 fratremque - Valent. adhibuit Marcellinus Comes ad a. 388 11 Valentinianus — 12 susceptus adhibuit Seuerus Chron. p. 448 12 a Theodosio — susceptus adhibuit Beda D. t. r. a. 4348\' ) [*]( 1 ictumque] PRKM*VW initumque DGN1X2, uar. lectio s. s. in MZ iunctumque Ηβ || tuno] tum h; cum eisβ || est ante tunc traiecit W 2 ad om. DVTO || theosius D 8 ab hoete om. T 4 hostibus D solus 5 adque P1R1 et V 6 augusto] DG1 VN1 W (ς) V (agusto V) augmento PB Port. X,Z et mg. ed. 1542, Grubits (sic augmto P) af augmento s. s. m. 2* in Q || tyrandem D 7 brittania PRβ, brittaniamD || propemodum om. β|| ercitu R* 8 gracianum D 9 incursione (u in ras. m. ut uid. 2) B || pterritfi (pt in ras. m. 1, ex p ?) D || adque P1R1 (corr. m. 3 in P) || italia D 10 inter|fecit (ter in ras. m. 1, ex p. ?) D 11 expulisD 12 pietatesl D 13 restitus P1D )

Anno ab Vrbe condita Mcxxxvm Theodosius quadragesimus primus interfecto per Maximum Gratiano imperium Romani orbis obtinuit mansitque in eo annis undecim, cam iam in Orientis partibus sex annis Gratiano uiuente regnasset.

itaque iustis necessariisque causis ad bellum ciuile permotus, cum e duobus Augustis fratribus et ultionem unius interfecti sanguis exigeret et restitutionem miseria alterius exulantis oraret, posuit in Deo spem suam seseque aduersus Maximum tyrannum sola fide maior — nam longe minor uniuersa apparatus bellici conparatione — proripuit.

Aquileiae tunc Maximns uictoriae suae spectator insederat. Andragathius comes eius summam belli administrabat: qui cum largissimis militum copiis ipsamque magnarum copiarum fortitudinem praecellente consilio omnes [*]( AVCTORES g 2 fide maior cf. Augustinus De ciuitate Dei 5, 26 (qui de Eugenio) ) [*]( EXPILATORES 1 Anno - p. 526, 12 suscepit Victorianis aliisque interpositis compilauit Paulus 293, 19 — 294, 18 1 Theodosius— 526, 9 occidit uidetur adhibuisse Gregorius Turonensis 1, 38 2 interfecto.. Gxatiano — 4 regnasset adhibuit Beda D. t. r. a. 4348 8 adnerras Maximum tyraanum, p. 526, 5 transmisit Alpes adhibuit Marcellinus Comes ad a. 387 ) [*]( 1 -Ῑ- cxxxum P -Ι̃- CXXX-VIII- B millesimo centiasimo octano D m. CXXXVIIII N || quadragissimus primus D -XLI- P XL-I- B 2 orbis romani 0 urbis romae T romanę urbis X2 urbis romanae (-ne F) VW || romani (ni radendo ex m) D 3 nrbis D ut saepe || obtinnit] solus obtinuitβ fsh || XI PB 4 annis] DVW (ς) v β annos PRGNN1X2 5 instis∗∗∗ (tis ? er.) P || necessariusque a. ras. R || e] eo D 6 sangnis∗∗| (s fin. in ras. m. 2, ex nia ?) B 7 exultantis (corr, al. m.) B II oraret (a. s. al optaret m. 3) G 8 posnit (snit in ras. m. 1) D || aduersum D 9 nam] nam non Landolfus || minor] minor erat v || nninersa (uni in ras. m. 2) P II apparatis D II belli D 10 comparatione B* 11 expectatar D || insederat] D insiderat PB || andragatius PRβ andragatoe D andragasius H 12 ipsaque R2,, G p. ras., X2 v 18 fortitudine B post ras., G p. ras., X2 v || percellen.te (n radendo ex m) D et praecellente (et add. 1*, te ex tem 2* Q) GX2 )

ita Theodosius nemine sentiente, ut non dicam repugnante, uacuas transmisit Alpes atque Aquileiam inprouisus adueniens hostem illum magnum, Maximum, trucem et ab inmanissimis quoque Germanorum gentibus tributa ac stipendia solo terrore nominis exigentem, sine dolo et sine controuersia clausit cepit occidit.

Valentinianus recepto Italiae potitus imperio est. Andragathius comes cognita Maximi nece praecipitem sese e naui in undas dedit ac suffocatus est. Theodosius incruentam uictoriam Deo procurante suscepit.

Ecce regibus et temporibus Christianis qualiter bella ciuilia. cum uitari nequeunt, transiguntur. ad uictoriam peruentum est, inrupta est ciuitas, correptus tyrannus. et hoc parum est. ecce parte alia uictus hostilis exercitus atque ipso tyranno truculentior comes tyranni ad mortem coactus, tantae dissolutae elusaeque insidiae, tanti apparatus exinaniti sunt:

et tamen [*]( AVCTORES § 5 cf. Augustinus De ciuitate Dei 5, 26 ) [*]( EXPILATORES 5 Aquileiam—9 occidit] cf. Marcellimus Comes ad a. 388 5 Aquileism—9 occidit breuiter expressit Beda Hist. eccL 1, 9 9 clausit cepit occidit Iordanis Chron. p. 238 D1 10 Andrag. —11 suffocatus est exscripsit Marcellinus Comes ad a. 388 ) [*]( 1 ac] ad R || conmunisset PR1 3 obstruxerat claustra] obstra D 4 theodosios R1 || sciente PRWX2Z 5 uacuas (om. 1) alpes intrauit β|| transmisit] transmeauit VTW || adque PR1 || ad aquileiam PRZ in aquileiam T aquileia M 6 hostem — trucem] magnum hostem maximum ac trncemβ || et om. O || ab om. D 7 immanissimis JB* || tribnta (b statim ex p) D 8 solo] magno DVTO || et] ac D || controuersa R1 9 causit (aic, a m. 1 inras.) D || coepit (o in a m. 2) R || recepto italiae] PRDGVKMHβ recepte italię X, recepta italia (italiã a. r. T) TW (0) v 10 andragazius B andragatias PD 11 e] om. PRTX, in W 12 incruenta D 14 transeuntnr D; trans (transeundo m. 2) geruntur T || peruentus (us in um corr. m. 1) P 15 correptus (cor in ras. m. 1) P ∗cor||reptus (cor in ras. m. 1) B || turannie (u in y m. 1) D 16 uietus] cuctur (sed corr. m. 1) D || adque PR1 || ipso] in ipso D 18 clusaeque (c in e corr. m. 3) P || tantae D )

et, ne hoc quisquam casu factum putet, quo magis potentia Dei, qua et dispensantur et iudicantur uniuersa, propalato sui testimonio declarata obstrepentium mentes uel ad confusionem uel ad fidem cogat, dico rem et ignotam omnibus et omnibus notam:

post hoc bellum, quo Maximus interfectus est, multa utique, sicut omnes recognoscimus, Theodosium filiumque eius Honorium usque ad nunc et externa bella et ciuilia consecuta sunt, et tamen omnia paene usque in hodiernum diem et quidem cum fructu simplicis sanctaeque uiotoriae uel nullo uel minimo sanguine quieuerunt.