Historiae Adversum Paganos

haec est prima illa clarissimaque professio, quae Caesarem omnium principem Romanosque rerum [*]( AVCTORES § 5 sqq. cf. 3, 8 || § 5 gloria — uoluntatis euang. Luc. 2, 14 § 6 censum agi sqq. euang. Luc. 2, 1; cf. Mommsen, Res gestae Aug. p. 124 ) [*]( EXPILAТORES 3 Igitur — 5 famulata est adscitis pro natus est Christus similibus ex Hieronymo compilauit Paulus 171 8 id est — 4 conposuit exscripsit Beda D. t. r. a. 3952 4 pacem—5 Christus fort. adhibuit Iordanis Chron. p. 235 D1 (uenientis leau Christi natu pacatum) 14 Deus—dignatus est fort. adhibuit Iordanis Chron. p. 235 D1 (deus..et homo..nasci dignatus est) ) [*]( 1 posthanc P post hanc (corr. m. 2) B posthanc D || apellari R1 (pp m.3) 2 sero L || iocoso L 8 eo] eodem DT || sic temp̃r B et passim 4 composuit R2 || naṁtus (m eras.) D D auentui D || in om. L 7 boni D 10 dominus] deus (tic ds̄.) L 12 idem om. P1 id est D || ṁιsteriis (. ilico ut uid. s. s.) D || praedistinauerat R1 || deus om. D 13 censu magis D censũ ∗agi (fuit fort. censu magi) R || agis (s m. 2) P || ubique] ubi D || censaeri P 15 natus est] natus D || romana censu D 16 adscribtus L ascriptus R3 || illa prima PB 17 ce∗sarem (er. fort. s) D )

nec dubium, quin omnium cognitioni fidei inspectionique pateat, quia Dominus noster Iesus Christus hanc urbem nutu suo auctam defensamque in hunc rerum apicem prouexerit, cuius potissime uoluit esse cum uenit, dicendus utique cinis Romanus census professione Romani.

Quamobrem quia ad id temporis peruentum est, quo et Dominus Christus hunc mundum primum aduentu suo inlustrauit regnumque Caesari tranquillissimum dedit, hunc quoque sextum libellum hec fine concluserim:

ut germinantia tempora Christiana magisque inter reprimentum manus crescentia et quae adhuc in prouectu posita horum ipsorum, quibus haec respondere cogimur, insectatione mordentur, septimo libello, si tamen adiuuante Domino suffecero, conprehendam,

ut, quoniam ab initio et peccare homines et puniri propter peccata non tacui, nunc quoque, quae [*]( 1 singulatim R1 sigeUatim D II adscribtione LPR1 (d del. R3) 2 in L s. m.1 D II qui] qui cum h (temere) S ascribique R3 II numquam penitus v II paenitus D et a. r. B 4 urbe B II adque PR1 || ab exordio] exordio D 6 mundum PR II ne∗∗ B ||babillonio D || machedonico LPR1 7 quin] quoniam LD (scil. qin et qm confusis) II quia] LPRD quod v || đus noster iħs xps∙ D dns∙ iha noster xps∙ L dominus noster christus iesus PR 8 hanc L 9 prouexit D || potissime (sic v non i m. 2) B 10 esse sese R1 || di∗cendus (i ex is ?) Ra II ciuesr. (supra r scr. romanus m. 1 aut 2) L 12 quia ad] ad L quiad D II tempus D 18 hun∗c P II primum om. D 14 post dedit maius spatium in P 16 concluxerit D 16 reprimentum] LPBD (r pro ex s m. 3 R) -tium v 17 profecto P1 || horum] ab horum D 18 mordantur L 19 suffecero] D sufficero L sufficerim PbR1 suffecerim Pa, B tn. 2 aut 3, c 20 conpraehendam LPbR1D compraehendam PaR3 21 peccata] peccare (re in ta corr. m.1 aut 2) L )

Sufficientia ut arbitror doeumenta collecta sunt, quibus absque ullo arcano, quod paucorum fidelium est, probari de medio queat, unum illum et uerum Deum, quem Christiana fides praedicat, et condidisse mundum creaturamque eius, cum uoluit, et disposuisse per multa, cum per multa ignoraretur, et confirmasse ad unum, cum per unicum declaratus est, simulque potentiam patientiamque eius multimodis argumentis eluxisse.

in quo quidem angustas deiectasque mentes offendi paulisper intellego, quod tantae potentiae patientia tanta miscetur. si enim potens erat, inquiunt, creare mundum, componere pacem mundi, insinuare mundo cultum ac notitiam sui, quid opus fuit tanta uel, ut ipsi sentiunt, tam perniciosa patientia, ut in ultimo erroribus cladibus laboribusque hominum fieret, quod a principio uirtute eius, quem praedicas, Dei sic potius coepisse potuisset?

quibus quidem neraciter respondere possem, ad hoc ab initio creatum et institutum humanum genus, ut sub religione cum pace sine labore uiuens fracta oboedientiae aeternitatem promereretur, sed abusum [*]( 1 safficientia ut (ia ut ex i aut corr.) P || colecta R1. 2 illo D || archano R2 || probari* P 7 patientiamque (que a. s. m. 2) B || argumentis (tis m. 1 ex ta corr.) P 8 angustas (n s. s. m. 1) D 10 en∗im (una linea erasa) D 12 pernitiosapientia R1. 13 ulti#mo (i* m. 1 in ras. ex e ?) D || erroribus oladibus laboribusque] errorihualq: (1 inchoata h uid. esse) D 15 aic (c s. s. m. 1) D 16 possim G 17 religione (li s. e. m. t) P )

iustamque nunc esse patientiam Dei et iustam in utramque partem, ut nec contemptus disperdat in totum cui misereri uelit et affici laboribus dum uelit sinat contemptus potens; deinde subsequens esse, iuste semper adhibere quamuis ignoranti gubernationem, cui aliquando pie restituturus sit paenitenti antiquae gratiae facultatem.

sed haec quoniam, etsi uerissime fortissimeque dicuntur, fidelem tamen atque oboedientem requirunt, mihi autem, uidero an aliquando credituris, certe nunc cum incredulis actio est, promptius ea proferam, quae ipsi etsi probare noluerint, inprobare non possint.

itaque, quantum ad conscientiam humanarum mentium pertinet, utrique sub reuerentia religionis et confessione cultuque supernae potentiae uiuimus, distante dumtaxat fide; quia nostrum est, fateri ex uno at per unum Deum constare omnia, illorum, tam multos deos putare quam multa sunt.

si potentiae Dei, inquiunt, quem praedicatis, fuit, at Romanum imperium tam amplum ac tam sublime fieret, cur igitur [*]( 1 indulgentie T || contumaciam] P1R1D contumacem P2R2GWZv. 2 adque P1R1 U contimpto D coniemtu P ||defluxiase] PRςv fluxisse D deflexisse X2Y,Zh defluxisse (n m. T in ras., iu mg. fluxisse |iud [i. e. iudicandum] m. 1b) G 3 utramque (a corr. ex n m. ant. i. e. m. 1 aut 2) P 4 contimptas D contemtns B || miseriri PR1 miserire D 5 nelit (it in ras. m. 1) P nellit D n afftci] PRD || contemp∗tus (er. i) D contemptu R H potens] DP1ς (s. lin. add. P) om. P1R post deinde exhibent X,Z 7 pie (ie er.) D pie (e ra- dendo exe) R || restidutu| rus (dn eras.; ta in ras. m. 1) D prestitura (p 8. 8. m. 1 aut 2, e radendo ex ę, a in ras. m. 1 aut 2 ex us) B || paenitenti] PD ∗Paenitentia (eraaa interpunctio) B 9 fortissimique R1 || adque PBID || oboedientem (o in ras. m. wt uid. 1, fort. ex a) R 10 an] in D 11 ad actio in marg. m. ant.: uer〈iu〉s (ia incertae) P || promtius P 12 ipsi] et ipsi TY, h 12 nolnerint D || improbare R3 15 quia] qua D 16 fate∗ri B 17 multa. (a corr. erat in i fort. sed deinde restituta) B || elementa post sunt add. R2TX3 (8. Uta. RX3) c, ante sunt X2; supra muita scr. ∗s∗ elementa m. 1 X,, glossam adscr. hanc in oqlo terra mariq\' G3 || potentia. (eras. ut vid. e) B potenae (a in oi corr. m. 1) D 19 fleret ∗∗|∗∗∗∗∗ Cur B )

an ipsi dii nondum erant? an adhuc Roma ipsa non erat?

an illi non colebantur ? an haec necdum idonea imperio uidebatur? si nondum erant dii, cessat intentio; in quid enim iam ibi eorum discutio moram, ubi ne ipsam quidem inuenio naturam? si autem erant dii, aut potentia eorum, ut ipsi indicant, aut patientia in culpa est: uel patientia, si fuit, uel potentia, si defuit.

aut, si magis suadibile uidetur fuisse tunc quidem deos, qui prouehere potuissent, sed nondum exstitisse Romanos, qui prouehi iure possent, nos auctorem rerum potentiam, non artificem scientiam quaerimus. de diis quippe, ut putant, magnis, non de fabris uilissimis quaestio est, quibus nisi materia accedat, ars cessat.

si enim praescisse illis ac uoluisse praesto semper fuit, immo etiam subiacente praescientia, quia apud omnipotentiam de operibus dumtaxat suis hoc est praescire quod uelle: quodcumque illud praesciebatur, cui uoluntas adstipularetur, non exspectari oportuit sed creari; maxime cum et Iouem illum suum aceruos formicarum [*]( EXPILATORES 21 Iouem - p. 434, 1 ferant ex ludi litterarii disciplina uel ex mythographo ignoto (cf. velut Ouid. Met. 7, 622 sqq.; Hygin. fab. 52) ) [*]( 1 obfuit (t in ras. m. ant.) P 2 potentia. (erasa e) R 3 ut] R2GTX2N1 (ς) om. PRlDW 4 fieret (i s. 8. m.1) D || cur igitur-fierit (sic) omissa addidit in mg. inf. m. 1 D || eorunidem (n radendo ex m) P eorum D || obfuit)∗∗∗∗ ut (fuit uersu extr. m. 2, ante ut eras. fuit ut uid.) P 5 dii* (fort. interpunctio erasa) B 6 colabantur Rl || an hacc-uidebatur om. D || ad idonea nota in marg. eraM P 7 cesset R2G || in] scripsi; ut codices, v ad coni. h at ed. Thor. 9 dii] di D || potentia] pacientia D 11 ad euadibile nota marg. eras. P su∗|adibile (er. b) D 13 ex∗titisse (erasa 8) B 14 potentiam ( alt. m.) R || de diis] dedisse D || dis (i s. s. m. ant.) P 15 magnis] magis D 16 ad materia nota in marg. erasa P || praecisse D 20. a∗stipularetur (erasa d) R || ex∗pectari * (erasa a) R expectari (-re D) PD 21 Iouem (I in ras. m. ant.; fuit i) P ) [*](v. ) [*]( 28 )

porro autem de cura caerimoniarum nec recensendum arbitror, quoniam inter sacra continua incessabilibus cladibus nullus finis ac nulla requies fuit, nisi cum saluator Mundi Christus inluxit: cuius aduentui praedestinatam fuisse imperii Romani pacem, etsi iam sufficienter ostendisse me arbitror, tamen paucis adhuc supplere conabor.