Divinarum Institutionum

Lactantius

Lactantius. L. Caeli Firmiani Lactanti Opera omnia, Part I. Brandt, Samuel, editor; Laubmann, Georg, editor. Vienna: Gerold, 1890.

Sed de prouidentia satis in primo libro diximus: quae si est, ut apparet ex mirabilitate operum suorum, necesse est etiam hominem ceterasque animantes eadem prouidentia creauerit.

uideamus ergo quae ratio fuerit fingendi generis humani, quoniam constat, id quod Stoici aiunt, hominum causa mundum esse fabricatum; quamquam in hoc ipso non mediocriter peccent, quod non hominis causa dicunt, sed hominum: unius enim singularis appellatio totum conprehendit humanum genus.

sed hoc ideo, quia ignorant unum hominem a deo esse formatum putantque homines in omnibus terris et agris tamquam fungos esse generatos. at Hermes non ignorauit hominem et a deo et ad dei similitudinem fictum. sed redeo ad propositum.

nihil est, ut opinor, quod sit propter se ipsum factum, sed quidquid omnino fit, ad usum aliquem fieri necesse est. quis est enim uel tam ineptus uel tam otiosus, ut adgrediatur aliquid facere frustra ex quo nullam utilitatem, nullum commodum speret?

qui domum aedificat, non idcirco [*](EPITOME 13 s.] c. 63, 7. 19 tamquam fungos] cf. c. 9, 2. 21-594, 17] c. 63, 5 s. (a nec fiet). ) [*](AUCTORES 19 Hermes] cf. ad pag. 149, 13.\' ) [*](BHP] 1 estimet H factum B 3 quicquam omnino H si om. B cprudentia sic H ex dispositioue] expositione H 4 ex ante magnitudine] et H gubernatione* (m er.) H 5 heuetes Bl, corr. B1 7 ut unum dicerent om. P cum (m in ras. ex i ? m. 2) B 8 errasse Bl, IdJelirasse corr. B1 deliret B2 9 quae si edd., quiautsi B, quia etsi HP 11 homines H ceterosque B 14 quarn\'quam P3 17 hominum H 18 esse om. B et om. B 20 iinctum H 22 ad usum] aduersus P 23 est (ante enim) om. H 24 nullam P1, corr. p3 25 conmodum (n ras. ex m) sic H donum Bt, in ras. corr. B1 ) [*]( XVIIII. Lact. 1. ) [*]( 38 )

594
aedificat, ut tantummodo domus sit, sed ut in ea possit habitari; qui nauem fabricat, non ideo insumit operam, ut tantum nauis appareat, sed ut in ea nauigetur;

item qui uas aliquod instituit ac format, non propterea id facit, ut tantum fecisse uideatur, sed ut uas illut effectum capiat aliquod necessarium. similiter cetera quaecumque fiunt, non utique in superuacuum, sed ad usus aliquos utiles laborantur.

mundus igitur a deo factus est non utique propter ipsum mundum: neque enim aut calore solis aut lumine lunae aut adspiratione uentorum aut umore imbrium aut alimonia frugum, cum sensu careat. indiget.

sed ne illut quidem dici potest, quod deus propter se ipsum fecerit mundum, quoniam potest esse sine mundo, sicut fuit antea, et iis omnibus quae in eo sunt quaeque generantur deus ipse non utitur.

apparet ergo animantium causa mundum esse constructum, quoniam rebus iis quibus constat animantes fruuntur: quae ut uiuere, ut constare possint, omnia iis necessaria temporibus certis sumministrantur.

rursus ceteras animantes hominis causa esse fictas ei eo clarum est, quod homini seruiunt et tutelae eius atque usibus datae sunt, quoniam, siue terrenae sunt siue aquatiles, non sentiunt mundi rationem, sicut homo.

respondendum est hoc loco philosophis maximeque Ciceroni, qui ait: cur deus omnia nostra causa cum faceret, tantam uim natricum uiperarumque fe-\' cerit? cur tam multa pestifera terra marique disperserit?

ingens ad disputandum locus, sed ut in transcursu [*](EPITOME 21-25] cf. c. 63, 1 (ab atquin) s. 25—595,9] cf. c. 24. ) [*](AUCTORES 22] Acad. prior. II 38, 120. ) [*](. BHPJ 1 *ut (a er.) tantummodo B 5 post capiat s. I. usu J31 aliquid H 7 elaborantur ? Hartelitis 9 lumine lunae] lumine P, lunae BH spiratione P 10 *umore (t er.) H, toumore P3 caret H 13 his HP 14 causa* (m er.) H 15 iis edd., his C constant P 16 possent P 17 his HP subministrantur H cetera animantia H 18 ficta H 19 datae Isaeus, data C 22 nostra BP (sed i in ras. ex a ? P1) cum plurimis optimisque codd. Cic., nostri H cum rell. codd. Cie.; cf. pag. 591, 9. 597, 6 sua causa; de ira 13, 1 nostra causa; al. 24 tam] tanta B1, corr. B3 cur mortifera tam multa perniciosa codd. Cic. 25 disputandus (~ m. reccm) locus (exp. m. reeens) sic P 25 transcursum II )

595
breuiter stringendus est. quoniam homo ex rebus diuersis ac repugnantibus configuratus est, anima et corpore, id est caelo atque terra, tenui et conprehensibili, aeterno ac temporali, sensibili atque bruto, luce praedito atque tenebroso, ipsa ratio ac necessitas exigebat et bona homini proponi et mala, bona, quibus utatur, mala, quae uitet et caueat.

idcirco enim data est illi sapientia, ut cognita bonorum malorumque natura et in adpetendis bonis et in malis declinandis uim suae rationis exerceat. nam ceteris animalibus quia sapientia non data est, et munita indumentis naturalibus et armata sunt, homini autem pro his omnibus, quod erat praecipuum, rationem solam dedit.

itaque nudum formauit et inermem, ut eum sapientia et muniret et tegeret: munimenta et ornatum eius non foris, sed intus, non in corpore, sed in corde constituit. nisi ergo essent mala, quae caueret, quae a bonis utilibusque distingueret, non esset ei sapientia necessaria.

sciat ergo Marcus Tullius aut ideo homini datam esse rationem, ut et pisces caperet usus sui gratia et natrices uiperasque uitaret salutis suae causa, aut idcirco ei bona malaque proposita, quia sapientiam acceperat, cuius uis omnis in discernendis bonis malisque uersatur.

magna igitur et recta et admirabilis est uis et ratio et potestas hominis, propter quem mundum ipsum et uniuersa quaecumque sunt deus fecit tantumque illi honoris habuit, ut eum praeficeret uniuersis, quoniam solus poterat dei opera mirari.

optime igitur Asclepiades noster de prouidentia summi dei disserens in eo libro quem scripsit ad me, atque ideo inquit merito quis arbitretur proximum sibi locum diuinam prouidentiam dedisse ei qui potuerit intellegere [*](EXPILATORES 18-20 (aut- uersatur)] Lucifer pag. 312,15—17. ) [*](BHPj 4 post tenebroso hoc **qiif ex atque ? m. 3 B 7 malorum H 9 animalirbu\'s P3 10 indumenta P1, corr. F3 11 ante dedit uix deus excidit 12 sapientia* (m er.) H 13 munimentum H ornamentum H e 14 in (ante corpore) om. H 18 uitaret1 B2 aut] ut (corr. m. 3) P 20 omni**s (bu er.) B 21 uis-potestas om. P, s. I. et in mg. paucae litt. erasae homini B 23 tribuit (tri in ras. ex 2 uel 3 litt. m. 2) B 24 operam P 28 poterat P ) [*]( 38* )

596
ordinationem suam.

nam sol iste est: quis eum uidet ita, ut intellegat quia sol est et quantum gratiae adferat ceteris institutis? hoc caelum est: quis id suspicit? terra haec: quis eam colit? hoc pelagus: quis id nauigat?

hic ignis est: quis eo utitur? instituit ergo <cuncta.> summus deus non propter se, quia nihilo eget, sed propter hominem, qui iis congruenter uteretur.