Divinarum Institutionum

Lactantius

Lactantius. L. Caeli Firmiani Lactanti Opera omnia, Part I. Brandt, Samuel, editor; Laubmann, Georg, editor. Vienna: Gerold, 1890.

Quoniam decursis propositi operis septem spatiis ad metam peruecti sumus, superest ut exhortemur omnes ad suscipiendam cum uera religione sapientiam, cuius uis et officium in eo uertitur, ut contemptis terrestribus et abiectis erroribus quibus antea tenebamur, fragilibus seruientes et fragilia concupiscentes, ad aeterna caelestis thesauri praemia derigamur: quae ut capere possimus, quam primum omittendae sunt huius praesentis uitae inlicibiles uoluptates, quae animas hominum perniciosa suauitate deleniunt.

quanta felicitas aestimanda : est subtractum his labibus terrae proficisci ad illum aequissimum [*](EPITOME 2] c. 68,1 (prophetarum). 11 s.] c. 61,1. c. 27,1— 11. 15] c. 68, 2-5 (—adquirat). ) [*]( m BHSPj 3 sequi*ur B uel qui S 5 deride*nt (n ?? er.) B non S 6 non om. S ac] ac id H 7 abscondito edd., cf. 10 nostram (m add. m. 2) S 8 aduersum P 9 inclementer deum] iuclemendom H 10 eius om. S contemptione H certe S 11 tetigique S maiimeque H 12 nomen] ñ (i. e. non) S fidei] dei H, sed cf. Epit. 13 mala H cviminantur B3 15 his HSP finxerunt edd. 17 prouecti P eihortemus H suspiciendas sic H 18 ueram Pl, m del. P3 19 *ut (a er.) B 20 ante H tenetoamur B, tenebatur H 21 theWsauri B3, thenrslauri P dirigamur HSP 23 inlicibiles (e ex i m. 2) P 24 deliniunt P existimanda H 25 iis B )

668

iudicem parentemque indulgentissimum, qui pro laboribus requiem, pro morte uitam, pro tenebris claritatem, pro terrenis ac breuibus bonis aeterna et caelestia largiatur: cum qua mercede acerbitates ac miseriae quas perpetimur in hoc mundo facientes opera iustitiae, conferri et coaequari nullo modo possunt [*](BHSP(g)] 4 aceruitates Bl, corr. B3 rquasl Ps perpetimus H 5 et om. P post possunt in Sg locus hic: (11) Sed omnia iam, sanctissime imperator, figmenta sopita sunt, ex quo te deus summus ad restituendum iustitiae domicilium et ad tutelam generis humani excitauit quo gubernante Romanae rei publicae statum iam cultores dei pro sceleratis ac nefariis non habemur, iam emergente atque illustrata (ex illustrante S) ueritate non arguimur nt iniusti qui opera iustitiae facere conamur. nemo iam nobis dei nomen exprobrat, nemo inreligiosos (sic scripsi, inreligiosus {irr- g] Sg) ulterius appellat (sic scripsi, appellatur Sg; uix nemo (nostrum) inreligiosus ulterius appellatur corrigcndum uidetur), qui soli omnium religiosi sumus, quoniam contemptis imaginibus mortuorum uiuum colimus et uerum deum. (12) te prouidentia summae diuinitatis ad fastigium principale (principalS, er. ~, S) prouelit, qui posses uera pietate aliorum male consulta rescindere, peccata corrigere, saluti hominum paterna clementia prouidere, ipsos denique malos a re publica submouere,1 quos summa potestate deiectos in manus tuas idem deus tradidit, utĮ esset omnibus clarum quae sit uera maiestas (magestas S). (13) illi enim, qui ut impias religiones defenderent, caelestis et (et om. S) singularis dei cultum tollere uoluerunt, profligati iacent, tu autem, qui nomen eius defendis et diligis, uirtute ac felicitate praepollens immortalibus tuis gloriis beatissime fnleris. (14) illi poenas sceleris sui et pendunt et pependerunt: te dextera dei potens ab omnibus periculis, protegit, tibi quietum tranquillumque moderamen cum summa omnium gratulatione largitur. (15) nec immerito rerum dominus ac rector te potissimum delegit (edd., dilegit Sg) per quem sanctam religionem suam restauraret, quoniam unus (ras. ex unius S) ex omnibus extitisti qui praecipua uirtutis et sanctitatis exempla praeberes, quibus antiquorum principum gloriam (gloria S), quos tamen fama inter bonos numerat, non modo aequares, sed etiam, quod est maximum, praeterires. (16) illi quidem natura fortasse tantum similes iustis fuerunt: qui enim (tm̃ t. e. tantum g) moderatorem uniuersitatis deum ignorat (ras. ex ignorant S), similitudinem iustitiae assequi potest, ipsam uero non potest. (17) tu uero et morum ingenita sanctitate et ueritatis et dei agnitione in omni actu iustitiae opera consummas (consumas S). erat igitur congruens ut in formando (firmando ex formando S, sic; an reformando ? cf. VII 14, 6; de formando homine cf. IV 16, 4; 17, 14) l\' generis humani statu (stat., corr. m. 2 S) te auctore (an adiutore?) ac ministro diuinitas (diuinitatis S) uteretur. cui nos cotidianis precibus )

669

proinde si sapientes, si beati esse uolumus, cogitanda et proponenda sunt nobis non tantum Terentiana illa:

molendum esse usque in pistrino, uapulandum, habendae compedes,

sed his multo atrociora, carcer catenae tormenta patienda, sustinendi dolores, mors denique ipsa et suscipienda est et ferenda, cum liqueat conscientiae nostrae nec fragilem istam uoluptatem sine poena nec uirtutem sine diuino praemio fore.

uniuersos igitur oportet operam dare, ut uel se quam pnmum ad rectam uiam dirigant uel susceptis operatisque uirtutibus et huius uitae laboribus patienter exactis consolatorem deum habere mereantur.

pater enim noster ac dominus, qui condidit firmauitque caelum, qui solem cum ceteris sideribus induxit, qui libratam magnitudine sua terram uallauit montibus, mari circumdedit amnibusque distinxit et quidquid est in hoc opere mundi conflauit ac perfecit e nihilo, perspectis erroribus [*](AUCTORES 2] Phorm. II 1,19. ) [*]( supplicamas, ut te in primis, quem rerum custodem uoluit esse, custodiat, deinde inspiret tibi uoluntatem, qua (ex qua corr. m. 2? S) semper in amore diuini nominis perseueres (perseueret 81): quod est omnibus salutare, et tibi ad (ad in mg. S) felicitatem et (et om. S) ceteris ad quietem. hanc orationem in fine capitis 26 cum Fasitelio addunt edd., quo loco illam eum ipsum qui conposuit inseruisse inde uidetur apparere, quod prima uerba sed omnia... figxnenta superiora pag. 667,15 fingunt ... quae finxerint quodammodo referunt atque omnino argumentum illius loci facilius quam huius eam admittit. de hoc loco cf. Prolegomena sequitur in S et g (praemissa in S inscriptione hac De dl opificio. id est de ratione. F. L. Ad demetrianii) locus de opif. dei 19, 1-8 illud quoque uenire-posset adipisci et 20, 1 s. haec ad te - beatae uitae statum expectant (sic), inde continuatur locus qui supra est proinde si sapientes eqs. ) [*](BHSPJ 1 baeti B 8 esse cum etiam codd. quidam Terentii habeant, Lact. in suo Terentio legisse uidetur; etiam Terentii in codd. versus turbatus est ifi pistrino usque (corr. m. 1?) B usque del. P3 pristino SP1, ras. et s. I. corr. P1 bapulandum Bl, corr. B3 4 co I pedes B 5 hi e H, his his S, hi*s (i er.) P acriora Bl ut uid. (part. in ras. corr. B3) P 6 est om. H 7 liquaeat B conscientia H 8 uoluptate S 10 derigant P 12 merea sic S 13 inluxit (ill- S) BHS 14 qui om. H 15 mare Bl, in ras. corr. B* manibusque Pl, corr. P3 distincxit B 16 perspecttt* (i. e. -lis) sic S )

670

hominum ducem misit qui nobis iustitiae uiam panderet.

hunc sequamur omnes, hunc audiamus, huic deuotissime pareamus, quoniam solus, ut ait Lucretius,

ueridicis hominum purgauit pectora dictis
et finem statuit cuppedinis atque timoris
exposuitque bonum summum, quo tendimus omnes,
quid foret, atque uiam monstrauit, limite paruo
qua possemus ad id recto contendere cursu.

nec monstrauit tantum, sed etiam praecessit, ne quis difficultatis gratia iter uirtutis horreret. deseratur si fieri potest uia perditionis et fraudis, in qua mors uoluptatis inlecebris adoperta celatur.

et quanto quisque annis in senectutem uergentibus adpropinquare cernit illum diem quo sit ei ex hac uita demigrandum, cogitet quam purus abscedat, quam innocens ad iudicem ueniat, non ut faciunt quidam caecis mentibus nixi, qui iam deficientibus corporis uiribus in hoc admonentur instantis ultimae necessitatis, ut cupidius et ardentius hauriendis libidinibus intendant.

qua ex uoragine liberet se quisque, dum licet, dum facultas adest, seque ad deum tota mente conuertat, ut illum diem securus expectet, quo praeses [*](AUCTORES 4 ss.] VI 24 ss. ) [*](BHSPj 1 iustitia H 2 adiamus P notissime H 4 uiridicis B, ueredicis P hominum] igitur codd. Lucr. purgabit B1, corr. B* dictis\' (\' est distinctio) B 5 cuppedinis codd. Lucr., cupidinis S, torpedinis BH2, torpidinis II1, turpidinis P timoris\' B, timoris (s add. m. 2) P 6 quod P tendimus omnes om. P omnes\' B 7 quod H monwtrauit B3, monstrabit H tramite codd. Lucr. paruo (paruo\' B) BH cum codd. Lucr., puro SP 8 quo H, quįa. (exp. m. 3?) P contendere recto H 10 iter] igitur H horrebit ut uid. B1, in ras. corr. B3 11 uoluptatibus H inecelebris H 12 celetur H quando H animis Bl, corr. B3 senectute B 13 ac propinquare H 14 purus] i pus (i. e. prius) S 15 quidam] quorum S 16 nixi] lux negatur S; uiri cum cod. Reimmanniano recentissiniae aetatis non recte Buenemannus, nixi eicit Heumannus qui iam] quidam B1, corr. Bs Biris (uiribus m. 3) corporis B 17 instantes B1 (corr. B3) P necessitates B1, corr. B* et] ut SP 18 **libidinibus (in er.) B 20 secu«*rus (tu er.) H presens S )

671

dominusque mundi deus de singulorum factis et cogitationibus iudicabit. quaecumque hic expetuntur, non tantum neglegat, sed et fugiat potioremque animam suam iudicet quam bona\' ista fallacia, quorum incerta et caduca possessio est:

migrant enim cotidie et multo uelocius exeunt quam intrauerant et tamen, si nobis usque ad ultimum liceat istis frui, aliis certe relinquenda sunt. nihil nobiscum ferre possumus nisi uitam bene atque innocenter actam.

ille ad deum copiosus, ille opulentus adueniet, cui adstabunt continentia misericordia patientia caritas fides. haec est hereditas nostra quae nec eripi cuiquam nec transferri ad alterum potest.

ecquis est qui haec bona parare et adquirere sibi uelit? ueniant qui esuriunt, ut caelesti cibo saturati sempiternam famem ponant, ueniant qui sitiunt, ut aquam salutarem de perenni fonte plenissimis faucibus trahant.

hoc cibatu atque potu dei et caeci uidebunt et surdi audient et muti loquentur et clodi ambulabunt et stulti sapient et aegroti ualebunt et mortui reuiuescent.

quisquis enim corruptelas terrae uirtute calcauerit, hunc arbiter ille summus et uerax ad uitam lucemque perpetuam suscitabit.

nemo diuitiis, nemo fascibus, nemo etiam regia potestate confidat: inmortalem ista non faciunt. nam quicumque rationem hominis abiecerit ac praesentia secutus in humum se ipse prostrauerit, tamquam desertor domini et imperatoris et patris sui punietur.

intendamus ergo iustitiae, quae nos inseparabilis comes ad deum sola perducet, et dum spiritus hos [*](EPITOME 24-672, 4] c. 68, 5 (ab ut possit). ) [*](AUCTORES 15-17] cf. Matth. 11, 5. 25] Verg. Aen. IV 836. ) [*](BHSPj 1 rdeusl H et eras. B 2 iudicauit Bl, corr. B3 expe*tuntur (c er.) H 3 et fugiat S, effugiat cett. bona ista fallacia H 4 ac caduca S 5 ac multo SP 7 possimus H anrsi B3 8 actam] tam H ad deum copiosus ille om. P dum H 9 misericordia patientia om. P 10 caritas] caritas castitas H nec om. H 11 transferre B1, corr. B3 et quis S, **ecquis (ha er.) P 12 parere H an nolit? Thilo 14 rutl B 16 loquuntur H claudi S; cf. IV 15, 14 17 egro sic S reuirescent Bl, corr. B2, resurgent (pr. r ex s) P quis P 19 susr\'ci\'tabit (ei m. 1, b ex u m. 2) B 20 diuitiis nemo om. P 21 nam om. P 22 ac om. S 23 pr. et om. P 24 inseparafortis B1 25 perducat Heumannus )

672

regit artus, infatigabilem militiam deo militemus, stationes uigiliasque celebremus, congrediamur cum hoste quem nouimus fortiter, ut uictores ac deuicto aduersario triumphantes praemium uirtutis quod ipse promisit a domino consequamur. [*](BHSPJ 1 Tegit1 B1 infatigabili militia H militemus B* 2 ho# *ste (ne ? er.) B nobis ut wid. Bx, noai. corr. m. 1 uel 2 3 deiecto Hmsingcrus, Emendat. pag. 25 L - CAELI FIRMIANI LACTAXTI DE VITA BEATA LIBER VII . EXPLICIT INC DE IRA DIVINA U- BER VIII. B; FIRMIANI LACTANTI (XACTANI H) EXPLICIT LI BER VII EIVSDEM ( DE M) DE VITA BEATA FELIC HM; AM Explicit liber ultimus S; CELI (cl m. 2 III wid.) FIRMTANI INSTITV- TIONVM DIVTNARVM DE VITA BEATA : EXPLICIT : SEPTIMYS LIB . INCIPIT DE IRA DIVINA LIBER OCTAWS: P )