Divinarum Institutionum

Lactantius

Lactantius. L. Caeli Firmiani Lactanti Opera omnia, Part I. Brandt, Samuel, editor; Laubmann, Georg, editor. Vienna: Gerold, 1890.

Nunc reliqua subnectam. ueniet igitur summi et maximi dei filius, ut uiuos ac mortuos iudicet, Sibylla testante atque dicente: ,

  1. πάσης γὰρ γαίης τότε θνητῶν σύγχυσις ἔσται,
  2. αὐτὸς ὁ παντοκράτωρ ὅταν ἐλθῃ βήματι κρῖναι
  3. ζώντων καὶ νεκύων ψυχὰς καὶ κόσμον ἅπαντα
    4. .

uerum ille cum deleuerit iniustitiam iudiciumque maximum fecerit ac iustos qui a principio fuerunt ad uitam instaurauerit. mille annos inter homines uersabitur eosque iustissimo imperio reget. quod alia Sibylla uaticinans furensque proclamat:

  1. κλῦτε δέ μου, μέροπες, βασιλεὺς αἰώνιος ἄρχει
    2. .

tum qui erunt in corporibus uiui, non morientur, sed per [*](EPJTOME 4-659, 6] c. 67, 3. ) [*](A rCTOIiES § 1 s. 5 s.] cf. Apocal. 20, 1—6. 7 ss.] Vm 81 &1. 14] frg. I (pag. 230 Friedl.); cf. Alexandrum I pag. 302. ) [*](BHSPJ 1 sed om. H 3 posset H 4 magni H 5 ac] ut H 7 rAP (r ras. ex T) P TAIH SP TOITI P HrVHTON P θνητω̄ν τότε codd. Sibyll. CrSXTCeiC B, CϒΝΧϒCIC SP €CT€ B pases gargeestotothnetonsynchisisoste H 8 ATTOC B o otn. codd. Sibyll. ΠΑΝΤΟΚΡΑ- TOP S, lΤΑΝΤΟΚΡΑθΩΡ P ΟθΑΝ S, sequitur 13 s. proclamat et utrsw Silnfll. (ϰλῡτε); reliqua pars uersus 8 et u. 9 infra post repetitum proclamat. leguntur €AHH B, HAON S, HAHH P BMATI (sed M mtnus cert., fort. AA) B, BHBMATI P KPCLNAI BP, KPЄINANI S ὲλθὼν M- μασι ϰρίνη̣ codd. Sibyll. autosopantocraton otaneithebematicrine H 9 Cwv- των ϰαὶ] CϒΝΙΙΑΝΤΟΝ B ΝΗΚϒΩΝ P M IXAC S KOCMO SP zontoncaenecionpsychascaecosmonapanta H interpretatio lat. eadem in B (in mg. tn. 1) et P haec in omni enim terra tunc mortalium confusio erit, ipse omnipotens fomnepotens B) cum uenerit pro tribunali iudicare uiuentium mortuorumque animas et mundum omnem ad loc. Sibyll. cf. Struuium, opusc. I 93 10 iniustiam II 11 qui* a (a er.) S instaurauerit H, restaurauerit B, restaurauerint (exp. m. 2) S, restauraurit P9 12 annis SP 13 furenque (lfic) proclamans H 14 KATTJC S (cf. ad 8), KAITC P Ae P Morc B BACIA£C B, BACIACTC SP APXCI S clytedemumeropesbasileuseoni archi H interpretatio lat. paene eadem in Ii (in mg. m. 1) et P 15 tunc BHP moriuntur P )

659
eosdem mille annos infinitam multitudinem generabunt et erit suboles eorum sancta et deo cara: qui autem ab inferis suscitabuntur, hi praeerunt uiuentibus uelut iudices.

gentes uero non extinguentur omnino, sed quaedam relinquentur in uictoriam dei, ut triumphentur a iustis ac subiugentur perpetuae seruituti.

sub idem tempus etiam princeps daemonum, qui est machinator omnium malorum, catenis uincietur et erit in custodia mille annis caelestis imperii, quo iustitia in orbe regnabit. ne quod malum aduersus populum dei moliatur.

post cuius aduentum congregabuntur iusti ex omni terra peractoque iudicio ciuitas sancta constituetur in medio terrae, in qua ipse conditor deus cum iustis dominantibus commoretur. quam ciuitatem Sibylla designat, cum dicit:

  1. καὶ πόλιν, ἥν ἐπόθησε θεὸς, ταύτην ἐποίησεν
  2. λαμπροτέραν ἄστρων ἠδ\' ἡλίου ἠδὲ σελήνης
    3. .
[*](EPITOME 6-9] c. 67, 2. 9-12] c. 67, 3.\' ) [*](AUCTORES 1] cf. Is. 6,12. 14 s.] V 420 s. ) [*](TESTES 10 ss. 660,4 ss.] Hieronym. de uir. inlustr. XVIII: quem (sc. Papiam) secuti sunt Irenaeus et Apollinaris et ceteri, qui post resurrectionem aiunt in carne cum sanctis dominum regnaturum. Tertullianus quoque in libro de Spe fidelium et Victorinus Petabionensis et Lactantius hac opinione ducuntur. — Unde Gennadius (Corp. haeresiolog. ed. Oehler I pag. 349; Ts.-Augustin.\' uol. VIII appendic. pag. 78 E Maur.) de ecclesiastic. dogmat. c. XXV: in diuinis repromissionibus nihil terrenum uel transitorium expectemus, non quod ad cibum uel ad potum pertinet, sicut Papia auctore Irenaeus Tertullianus et Lactantius adquiescunt. ) [*](BHSPj 1 eorsldem B7 infinita S eri/71 ex erunt P 2 subules P1, soboles Pl ab inferis] a feris H 3 hii BS, hi* (1 er.) P uiuiuentibus H ueluti HS 4 uictoria S 5 triuutur H, triumferentur pac, er del. m. I ? subiu+gentur (n er.) S perpetua H 6 etiam] idem H principes P1, in ras. corr. P3\' 7 ersJt B3 cathenis B catenis uincietur om. H 8 quod H 9 ne* (c er.) B aduersu HS 10 cuius ad dei filius pag. 658,5 refert Buenemannus; an ad caelestis imperii (8) respicit ? nisi forte ante post quaedam interciderunt, in quibus dei filius uel Christus appellatus erat 12 dei H 14 TIOAIN S ЄПθΗCЄ S, ЄΠΟθΗCЄ (II ex TI m. 1?) P ec S, 0GC P ἐποίησεν] ЄΠΟθΙΗΗCЄN S; ἐποίησε uel i..ó- ησε codd. Sibyll. cepolinenepothesaetheostautenepyesen H 15 ΛΛΜΠΡΟ- TGPAN P; ϕαιδροτέραν codd. Sibyll. ACTPON B ἠδ\' om. B, , HA P; xe ϰαὶ codd. Sibyll.; cf. interpretat. lat. in BP ἠδ — σελήνης] ) [*]( 42* )
660

tunc auferentur a mundo tenebrae illae quibus obfundetur atque occaecabitur caelum, et luna claritudinem solis accipiet nec minuetur ulterius, sol autem septies tanto quam nunc est clarior fiet. terra uero aperiet fecunditatem suam et uberrimas fruges sua sponte generabit, rupes montium melle sudabunt, per riuos uina decurrent et flumina lacte inundabunt: mundus denique ipse gaudebit et omnis rerum natura laetabitur erepta et liberata dominio mali et impietatis et sceleris et erroris.

non bestiae per hoc tempus sanguine alentur, non aues praeda, sed quieta et placida erunt omnia. leones et uituli ad praesepe simul stabunt, lupus ouem non rapiet, canis non uenabitur, accipitres et aquilae non nocebunt, infans cum serpentibus ludet.

denique tum fient illa quae poetae aureis temporibus facta esse iam Saturno regnante dixerunt. quorum error hinc ortus est, quod prophetae futurorum pleraque sic proferunt et enuntiant quasi iam peracta. uisiones enim diuino spiritu offerebantur oculis eorum et uidebant illa in conspectu suo quasi fieri ac terminari.

quae uaticinia eorum cum paulatim fama uulgasset, quoniam profani a sacramento ignorabant quatenus dicerentur, conpleta esse iam ueteribus [*](EPITOME 1-13] c. 67, 4 s. ) [*](AUCTORES 2-4] Is. 30, 26. 4-13] cf. Orac. Sibyll. III 619- 623; VIII 210 ss.; Is. 11, 6 ss.; 65, 25. ) [*]( HACΑϒΟϒΗΑЄCЄAHNHC S lamproteranastrouedeliuideselenes H interpretatio lat. in B (in mg. m. 1) et P haec et urbem quam desiderauit deus hanc fecit clariorem astris et sole adque luna ad loc. Sibyll. cf. Strvuium, opusc. I 94 ) [*](BHSPJ 1 w H1 tenenebrae B offendetur S, offunditur P 2 obcaecabitur (obce- S) HS, occaecatur P 3 nec om. H ulterius bis, alt. expunxit S minuetuetur B tantum B est om. S 5 generauit B1, corr. B* 6 riuas P1, corr. P3 \'uina\' S11 7 et om. H 8 libera H 0 dominio mali] de omni mala (a del. et corr. m. 3) P 9 erroribus H, terroris P temrpusl P3 10 praeda* (s er.) B 11 praesepe HST*1 dubitanter recepi; an praesepium cum B aut praesepem cum P1 fm del. P21) scribendum ext? cf. pag. 308, 5 12 ulenabuntun Sxf 13 tunc SH 14 esse om. H 15 quotf1 PJ 16 et enuntiant] ut nuntient H, et nuntiant S 17 illam pI, m del. P3 18 qua\'e\'B 19 profana S a sacramento] sacramenta SP 20 dice\'re\'ntur B2 )

661
saeculis illa omnia putauerunt, quae utique fieri conplerique non poterant homine regnante.

cum uero deletis religionibus impiis et scelere compresso subiecta erit deo terra,

  1. cedet et ipse mari uector nec nautica pinus
  2. mutabit merces, omnis feret omnia tellus.
  3. non rastros patietur humus, non uinea falcem;
  4. robustus quoque iam tauris iuga soluet arator.
tunc et
  1. molli paulatim flauescet campus arista
  2. incultisque rubens pendebit sentibus uua
  3. et durae quercus sudabunt roscida mella.
  4. nec uarios discet mentiri lana colores,
  5. ipse sed in pratis aries iam suaue rubenti-
  6. murice, iam croceo mutabit uellera luto,
  7. sponte sua sandyx pascentis uestiet agnos.
  8. ipsae lacte domum referent distenta capellae
  9. ubera nec magnos metuent armenta leones.
quae poeta secundum Cymaeae Sibyllae carmina prolocutus est.

Erythraea uero sic ait:

  1. οἱ δὲ λύκοι τε καὶ ἄρνες ἐν οὔρεσιν ἄμμιγ\' ἔδονται
  2. χόρτον παρδάλιες τ᾽ ἐρίφοις ἄμα βοσκήσονται·
    3. [*](AUCTORES 4-7.8-10.11-14.15 s.] Verg. Ecl. IV 38-41.28- 30. 42-45. 21 s. 19 as.] III 787 ss. )[*](BHSPJ 1 illi P1, corr. P2 2 reli\'gionibus P1 3 copresso* (s er.) B 4 uestor S pinus\' B, in quo distinctio \' post singulos uersus Vergilii addita est 5 omnes BPl, corr. P3 6 falce H 7 robustus\' B3 iam] in H 8 et om. SP flauescit B, flauesce*t (alt. e m. 2) S 10 incultis P sentib: bis, alt. del. P 11 durrale B3 discit BHP1, corr. P3 15 sandis H, sandix S pascenti H, pascentes SP 16 ipse BHS lacte1 P2 lacte post domum repetitum expunxit m. 3 B referent m. 1, unt 8. 1. corr. m. 2, -ent restit. B3 distentae H 17 metuentur H 18 quimeae B, cimeae S, cymee P 20 in cod. S graeca hinc usque ad pag. 663, 4 per tres columnas scripta in minutas particulas discerpta sunt ualde perturbatas ἠδὲ] ὲν δὲ codd. Sibyll. TE] TAI B ArNGC (T ras. ex P) P AMMIT SP; α̌μμις uel ᾰμα codd. Sibyll. GAAONTAI S x Udelycotaecaeornesinammigedontes H 21 KOPTON (R exp. et del.) B, )
    662
  3. ἄρκτοι σὺν μόσχοισιν ὁμοῦ καὶ πᾶσι βροτοῖσιν
  4. σαρκοβόρος τε λέων φάγεται ἄχυρον παρὰ φάτνῃ,
  5. σὺν βρέφεσίν τε δράκοντες ἄμ\' ἀσπίσι κοιμήσονται
    6. .

et alio loco de ubertate rerum:

  1. καὶ τότε δὴ χάρμην μεγάλην θεὸς ἀνδράσι δώσει
    2. .
  2. καὶ γὰρ γῆ καὶ δένδρα καὶ ἄσπετα θρέμματα γαίης
  3. δώσουσι καρπὸν τὸν ἀληθινὸν ἀνθρώποισιν
  4. οἴνου καὶ μέλιτος γλυκεροῦ λευκοῦ τε γάλακτος
  5. καὶ σίτου, ὅπερ ἐστὶ βροτοῖς κάλλιστον ἁπάντων
    6. .
[*](AUCTORES 5 ss.] III 619 ss. ) [*]( XOPTO P παρδάλιές t\'] ΠΑΡΔΑΛΙΔΙCT B ЄΡΙΦΩΙC P βοσϰηθήσονται eodd. deterior. Sibyll. hortonpardaliesterifoesamabosgesoute H ) [*](.BHSPJ 1 MOCXOCl S, MOXOICf P OMT (TinPexl) SP arcatoesimmoshoesimomucapasipotoesin H uersus in cadd. Sibyll. sic «px- TOI σὺν μόσχοις νομάδες (uel νομάιον) αὐλισθήσνται 2 ACON S ΦΑΓЄTA- XTPON B ΦΑΤЄTAI S ἄχυρον ϕάγετ\' ὲπὶ ϕάτνης uel iv ϕάτνη̣ codd. Sibyll., in quibus inter hunc et proximum uersum hi sunt ὡς βου̃ς ϰαὶ παι̃δες μάλα νήπιοι sv δεσμοῑσιν ἔξουσιν (uel ἄξουσι) πηρόν (uel Tiuppov) yap trt χθονὶ Qfjpa ποτήσει (uel ποήσει) ϕάτνη̣] ΦΑΘΝΗ B, ΦΑΙΤΝΗϒ S, «PATNHT P sarciborosteleonfageteachyronparafene H 3 CIM P auv βρέϕεσν TE] xai βρεϕέεσσι uel βρέϕεσί TE codd. Sibyll. APAKONТCC S opdxovze; xotp$e σονται] APAKON TЄ:MA:CA:TЄCI KOIMH CONTAI P ϰοιμηθήσονται codd. deterior. Sibyll. ἄμ\' ἀσπίσι Stadtmuellerus; AMATHCI BS (unde ἀϰηδέσι temptaueram), ἄμα aylai codd. Sibyll.; cf. Isai. 11,8 ϰαὶ jratBfov νήπιον Èr.t TpwyXwv aaxfowv, xat iitt XofTTjV ὲϰγόνων ἀσπίδων τὴν χεῑρα ὲπιβαλει̃ sinbrefeinteeiracontesamustesiceomesonte H interpretatio lat. paene eadem in B (in mg. m. 1) et P, in qua extremus uersus sic cum infantibus (cum scis P) quoque dracones dormient ad loco Sibyll. cf. Strouium, opmc. I 95 4 ubertate S, libertate cett. 5 de cod. S cf. ad pag. 661,00 xai TOTE] KAIIOTG P AG B, AH S, AH P μεγάλην]TAAHN S, MGTAAHN P θεὸς] 0OC B, ec SH ANAPACCI B, ANAPACI S, ANAPCI (N ex P) P AOCG B, AUCGI P caetotedecharmeumegalentheosandrasidosi H 6 γὰρ] TAP SP vf;] TH B AGGNAPA B, AGIAPA P ACIIIGTA P ePt- MATA B, OPGMMArA S, BPHMMATA P TAIHC P θρέμματα γαίης] ποίμνιϰ μήλων codd. Sibyll. caegargecedendracaesaspetathremmatagees H 7 AOCOTCIN B, ΔΩCΩϒCIN P KAPNHON S AN0PQTIOICIN P dosusincarpotonalethinonantropoesin H 8 OINOI B KA P MCAIroc S AlKGPOr S, ΤΑϒΚЄΡΟϒ P AGrKCT P TAAACTOC P oenucemelitosgleceruleucetegalactos II 9 afroj] CTOr P AAAICTON S, KAIAICTON P AHANTON B, ADANTON P aestituopeperestibrotoescallistonapanton H )
663
et alia eodem modo:

  1. εὐσεβέων δὲ μόνων ἁγία χθὼν πάντα τάδ᾽ οἴσει,
  2. νᾶμα μελισταγέης ἀπὸ πέτρης ἠδ᾽ ἀπὸ πηγῆς
  3. καὶ γάλα τ᾽ ἀμβροσίης ῥεύσει πάντεσσι δικαίοις
    4. .

uiuent itaque homines tranquillissimam et copiosissimam uitam et regnabunt cum deo pariter, reges gentium uenient a finibus terrae cum donis ac muneribus, ut adorent et honorificent regem magnum, cuius nomen erit praeclarum ac uenerabile uniuersis nationibus quae sub caelo erunt et regibus qui dominabuntur in terra.