Divinarum Institutionum

Bene habet, iacta sunt fundamenta, ut ait eximius orator. uerum nos non fundamenta solum iecimus quae firma et idonea essent operi perferendo, sed magnis robustisque molibus aedificium totum paene usque ad summa perduximus.

restat, id quod est multo facilius, uel tegere uel ornare, sine quo tamen priora opera et inutilia sunt et ingrata.

nam quid prodest aut falsis religionibus liberari aut intellegere ueram? quid aut uanitatem falsae sapientiae peruidere aut quae sit uera cognoscere? quid, inquam, prodest caelestem illam iustitiam defendere? quid cum magnis difficultatibus cultum dei tenere, quae est summa uirtus, nisi eam diuinum praemium beatitudinis perpetuae subsequatur?

de qua nobis est in hoc libro disserendum, ne priora omnia irrita et infructuosa uideantur, si hoc cuius causa illa suscepta sunt incertum relinquamus, ne quis forte arbitretur tantos labores in cassum suscipi, dum eorum caelesti mercede diffidit, quam deus statuit ei qui haec suauia terrae bona prae sola nudaque uirtute contempserit.

satis et huic parti faciamus cum testimoniis diuinarum litterarum tum etiam probabilibus [*](EPITOME c. 1—5] c. 62,4 - 64,4. 13-582, 8] c.62, 4 (ab deique). ) [*](AUCTORES 3] Cic. p. Mur. 6, 14. ) [*](EXPILATOBES 3] Saluian. de gub. dei III 1,1. ) [*](BHPj 3 habeat P fundamentu P1, fundamentå* corr. P3 5 robusrtis\'que H2 6 perduxerimus H 7 restat (s et at in ras. m. 3) B 8 quo* (d er.) H 9 arutl (ante falsis) B7 falsis] a falsis H 10 uerum H 11 inqua (~ tn. 2) H prodeest B 13 eam] eadem H; cum uel eum edd. 14 qua ex quo P 15 in om. P 16 uirde\'antur H2 in incertum P edd. 17 reliwquamus II5 18 suscipi, in mg. ere add. m. 3?, sed nunc erasum, P du(mj B* horum B 19 suauia - sola] suauitate prae bona sola P prae] per B 20 satisque et II 21 tum s. I. add. m. 2, rubro renouauit alia man., B probauimus B\', probabimus JB3 argumentis] argumentis uatum B )

exponam igitur rationem mundi, ut facile possit intellegi et quando et quare sit effectus a deo, quod Plato, qui de mundi fabricatione disseruit, nec scire poterat nec explicare: quippe qui caeleste mysterium, quod non nisi prophetis ac deo docente discitur, ignorabat ideoque in perpetuum dixit esse fabricatum. quod longe secus est, quoniam quidquid est solido et graui corpore ut initium cepit aliquando, ita finem capiat necesse est.

nam Aristoteles, qui cum non uideret quemadmodum posset tanta rerum magnitudo interire, et hanc praescriptionem uellet effugere, semper ait fuisse mundum ac semper fu-

turum, prorsus nihil uidit, quia quidquid est necesse est habuerit aliquando principium nec omnino quicquam potest esse nisi coeperit. nam cum terram et aquam et ignem disperire consumi extinguique uideamus, quae sunt utique mundi partes, intellegitur id totum esse mortale cuius sunt membra mortalia.

ita fit ut natum sit quidquid potest interire. sed et omne quod sub uisum oculorum uenit, et corporale, ut ait so Plato, et solubile sit necesse est.

unus igitur Epicurus [*](AUCTORES 5 Plato] cf. Cic. Acad. prior. II 37, 118. 11 Aristoteles] cf. ibid. 38,119. 20 s. Plato] cf. Phaed. 80 C TO μὲν opatov αὺτού, TO awp.lJ, — διαλύεσθαι. § 10 (Epicurus)] cf. ad frg. 304 (pag. 214, 21). ) [*](EXPILATOBES 9 s.] cf. Lucifer. pag. 305, 4 s. ) [*](BHPj 1 ut aeque] cum B aequse (re ex a) H7 2 post quoniam eras. omnia H temporalium P 3 uitiorum om. P 4 et (ante quando) om. P 5 quide* (m er.) mundi H 6 disseruit (ui ras. ex un) H potera*t (n er.) H caejcaeleste P 7 docente (o in ras. ex i ? m. 3) B 8 ideorq:l P2 esse dixit H esse* (t er.) P in perpetuum—fabricatum] nolui mundum (ef. pag. 593,14) addere, ef. pag. 5SS, 11 9 est et quoniam B 10 c*epit B, coepit P 11-14 Aristoteles, cum (om. qui) - futurum. prorsus edd. 11 non om. B 12 possit H tantau (ru ? er.) B 14 prorsum B 15 aliquando habuerit B 17 eftinguique (x s. I. addidit et pr. u ex alia litt. uel eodem u correxit rubro utrumque scriptum man. alia antiqua) B, extinguiquae (a del. v\\. 3 ?) P 20 uisu BH )

quod quoniam nobis deus reuelauit nec coniecturis id adsequimur sed traditione caelesti, docebimus sedulo, ut tandem studiosis ueritatis appareat non uidisse neque conprehendisse philosophos ueritatem, sed ita leuiter odoratos, ut tamen unde eos odor ille sapientiae tam suauis, tam iucundus adflauerit, nullo modo senserint..

interim necessarium puto admonere lecturos quod haec nostra quae tradimus prauae uitiosaeque mentes aut omnino non intellegent — hebetatur enim acies eorum terrenis cupiditatibus, quae sensus omnes grauant inbecillosque reddunt — aut etiamsi intellegent, dissimulabunt tamen et haec uera esse nolent, quia trahuntur a uitiis et scientes malis suis fauent, quorum suauitate capiuntur, et uirtutis uiam deserunt, cuius acerbitate offenduntur.

nam quia auaritia et opum inexplebili quadam siti flagrant, quia non possunt uenditis aut dilargitis quae amant tenui cultu uitam degere, sine dubio malunt id esse [*](AUCTORES 18 uenditis aut dilargitis] cf. Sallust. ap. Priscian. VIII pag. 392, 22 H.; Gell. XV 13, 8 (Hist. I 31 Dietsch): uenditis pro: scriptorum bonis aut dilargitis. ) [*]( e BHP] 1 aurcltore PJ* uiridicus Bl, co-rr. B3, ueridicus (corr. m. 3) P ait] at H ait] uix mundum excidit, cf. adpag. 582,8 ortum aliquando et aliquando esse H, ortum retl (s. 1. m. 2) esse B, ortum aliquando et esse P 3 ullam reddere B 4 wsoluatur PJ, soluatur BH, sed cf. pag. 592, 4. 6 deus nobis P reuelauit H1 5 caelestti B2 docebimus (bi et s m. 2) B 8 uwde H2 9 adflaret BH nullus ex nullo B7, rirullo P1 modo om. B senseri*t (n er.) B 11 aut om. Bl (s. I. B2) P intellee gunt (u del. et corr. m. 1); s. 1. add. hd et in inf. mg. aut nou probabunt. hs. B3 12 hebetatur (a s. 1. er.) B earum BH 13 grabant B\', corr. B2 14 nolent B2, uollent H, nollunt (exp. m. 2) P 15 quial huntur Pl, s. I. abutuntur P3 trauntur H a (exp. m. 3) P scientes (alt. e ex i m. 3) P 16 aceruitate H .17 quia] qua H auaritia (e s. 1. er.) B opus P 18 siti] cupiditato B delargitis B (sic etiam codd. quidam Prisciani), largitis H; cf. supra Sallust. 19 esse] est H )

item qui libidinum stimulis incitati, ut ait poeta, in furias ignemque ruunt, utique incredibilia nos adferre dicunt, quia uulnerant aures eorum praecepta continentiae, quae illos uoluptatibus suis prohibent quibus animam suam cum corpore adiudicauerunt.

qui uero ambitione inflati aut amore potentiae inflammati omne studium suum ad honores adquirendos contulerunt, ne si solem quidem ipsum gestemus in manibus, fidem commodabunt ei doctrinae quae illos iubet omni potentia et honore contempto humiles uiuere atque ita humiles, ut et accipere iniuriam possint et referre nolint, si acceperint.

hi sunt homines qui contra ueritatem clausis oculis quoquo modo latrant. qui autem sani erunt, id est non ita uitiis inmersi, ut insanabiles sint, et credent his et libenter accedent, et quaecumque dicimus aperta plana simplicia et, quod maxime opus est, uera et inexpugnabilia illis uidebuntur.

nemo uirtuti fauet nisi qui sequi potest, sequi autem non facile est omnibus: ii possunt quos paupertas et rerum indigentia exercuit et capaces uirtutis effecit.

nam si uirtus est tolerantia malorum, non capiunt ergo uirtutem qui semper in bonis fuerunt, quia mala neque experti sunt neque ferre possunt adsuetudine ac desiderio bonorum, quae sola nouerunt.

eo fit ut pauperes et humiles deo credant facilius, qui sunt expediti, quam diuites, qui sunt inpedimentis pluribus inplicati. immo uero catenati et conpediti seruiunt ad nutum dominae [*](AUCTORES 2] Verg. Georg. III 244. ) [*](BHPj 1 quodesideriis (d s. l. er.) B, quod desiderils HPl, pr. d del. P3 libidinu (u ex is m. 2) B 2 ignemqu*e (a er.) B 3 rulnt (u rubro add. al. m.) B 4 a uoluptatibus H, sed cf. c. 9, 16 6 uero] autem B 7 inflamati (~~ m. 2) H suum studium B 10 humilersl (ante uiuere) P2 et om. P 11 et ex ut pH nollint (exp. m. 2) P accipcrint H bii BPI, hii P3, hi H 12 quoquo H, canino B ex VI 18, 26, quodam P 13 id est om. P inmersis (exp. m. 2) P 15 ot ante quaecumque] eirsl P3 an dicemus ? Thilo 16 illius H 18 ii edd., om., sed sequi autem repetiit B, hi* (i er.) H, hi P pauperitas (exp. m. 3 ?) P 19 capaces (e ex i m. 3) P uirtutis (i ex e m. 3) P 21 experti sunt neque om. P 24 plurimis B )

uirtutis autem uia non capit magna onera gestantes: angustus admodum trames est per quem iustitia hominem deducit in caelum, hunc tenere non potest nisi qui fuerit expeditus ac nudus.