Divinarum Institutionum
Lactantius
Lactantius. L. Caeli Firmiani Lactanti Opera omnia, Part I. Brandt, Samuel, editor; Laubmann, Georg, editor. Vienna: Gerold, 1890.
Dixi, quod erat primum, scientiam boni non esse uirtutem, deinde, quid sit uirtus et in quo sit: sequitur ut id quoque ipsum, quid sit bonum et malum, nescisse philosophos breuiter ostendam, quia paene declaratum est in libro tertio, cum de summo bono disputarem.
qui autem quid esset summum nescierunt, et in ceteris bonis malisue, quae summa non sunt, [*]( 21 in libro tertio] c. 7 ss. ) [*](BRHSPVj 1 oriunt(u)r B 2 inpeutus (di er.) B 3 omnis B, omnium H contentione pI, s add. Ps, contentione Y male BIPI, V V corr. B*P3, malo S sopiuntur R, sopient* (t est -tur) S 5 crassabitur S exercitu (~ m. 3) B 6 sibi S 8 uniuerse pI, corr. PJ 9 commonitionibus V sedatas (alt. a ex i) B3 10 uit*a (i er.) B moribusq.1 B\' tolleWtur B9 adfectuWm (aff- P) BzPi, adfectu V 11 recte B omne] om̃s S2, omnem P1, alt. m del. P3, omne V 12 quod BH non potest fungi (corr. na. 1 ?) B ungi Pac (f postea add. m. Pl) V 14 inpinguat V 15 significatius H 16 deus Bx, deu corr. B2 sapientia* (m er.) B 18 dixi* (t er.) B scientia B 19 quid sit] quia est R in s. I. in ras. B3 id om. R 20 ubreuiter (et ? er.) B 21 poene BJ, corr. B3, paena R declaratu (~ m. 2) B 22 quid] qui R 23 malisquaeque Bv, malisuequae B3 sunt.] ltelnelnt, te in ras. ex 2 litt. et ne s. I. m. 2, sunt corr. m. 3 B )
fons autem bonorum deus est, malorum uero ille scilicet diuini nominis semper inimicus, de quo saepe diximus: ab his duobus principiis bona malaque oriuntur.
quae ueniunt a deo, hanc habent rationem, ut inmortalitatem parent, quod est summum bonum: quae autem ab illo altero, id habent officium, ut a caelestibus auocatum terrenisque demersum ad poenam interficiant sempiternam, quod est summum malum.
num igitur dubium est quin illi omnes quid esset bonum et malum ignoraueriut, qui nec deum nec aduersarium dei scierunt?
itaque finem bonorum ad corpus et ad hanc uitam breuem retulerunt, quam scilicet solui et occidere necesse est, non sunt progressi ulterius, sed omnia eorum praecepta et omnia quae inducunt bona, terrae inhaerent et humi iacent, quoniam simul cum corpore, quod est terra, moriuntur.
pertinent enim non ad uitam homini conparandam, sed ad quaerendas uel augendas opes honores gloriam potentiam: quae sunt uniuersa mortalia, tam scilicet quam ille qui ut ea sibi contingerent laborauit. hinc est illud:
[*](AUCTORES 21] cf. pag. 495, 7. ) [*](BRHSPVJ 1 erraueriwt B, erraueriint (exp. m. 2) P quae (a in ras. ex 2 litt. m. 3) B ruer01 B3 2 unde B2 3 scilicet ille S, rillel scilicet V nomini R 4 ab om. H hiis B principiis om. R, principibus H 8 auocatos R terrenis B demersos R ad eras. B poena. (m er.) B interficiat B sempiterna\'* (m ir., distinctionem 1 add. WI. 2) B 10 omines sic H quid — malum] quod et malum sit bonum H esset1 B1 11 aduersarium] aemulum H dei] humani generis B, om. R scierint SPV 12 et] sed B1, corr. B2 ad om. SPl, s. I. P1 rettulerunt R, retulerint V quam] quod P 14 sed] et Bx, corr. Bl illorum R et] ut edd. 15 inrhaJerent (h s. l. m. 2, am. 3) B et om. V humani Bx, humi corr. B7 quoniam] quod P1, quod (i. e. quoniam) P2 cum∗∗ (in er.) B 16 *oriuntur (m er.) B 17 homini* Cs er.) B cojparandum Bl, corr. B3 uel] et R 18 prae] quae B1, corr. B5 tam1 B3 19 eas (exp. m. 3) P hinc B3 20 illa (a ex ud) B3 21 cf. ad pag. 495, 7 uirtutis H quwerendwe (pr. a s. I. m. 3, alt. a fll. 2) B, quaerende S, quaerende (\\ m. 3) P rfineml B3 modum f-dum, B) BS, modum quae R\' ) [*]( 32* )
- uirtus, quaerendae finem rei scire modumque
.
praecipiunt enim quibus modis et quibus artibus res familiaris quaerenda sit, quia uident male quaeri solere. sed huiusmodi uirtus non est proposita sapienti: nec enim uirtus est opes quaerere, quarum neque inuentio neque possessio in nostra potestate est. itaque et quaesitu et obtentu faciliores sunt malis quam bonis.
non potest ergo uirtus esse in iis rebus quaerendis in quarum contemptu uis ac ratio uirtutis apparet, nec ad ea ipsa transfugiet quae magno et excelso animo calcare ac proterere gestit, neque fas est animam caelestibus intentam bonis, ut haec fragilia sibi conparet, ab inmortalibus suis opibus auocari, sed potissimum in iis rebus conparandis uirtutis ratio consistit quas nobis nec homo ullus nec mors ipsa possit auferre.
cum haec ita se habeant, illut quod sequitur uerum est:
qui uersus idem fere significat quod primi duo. sed ne- . que ipse neque quisquam philosophorum scire potuit pretium ipsum uel quale uel quod sit. id enim poeta et illi omnes quos secutus est putauerunt recte opibus uti, hoc est frugi esse, non instruere conuiuia sumptuose, non largiri temere, non [*](AUCTORES 8] cf. Cic. de off. m 5, 24. 14] cf. pag. 495, 8. ) [*](BRHSPY] 1 upraecipiunt (ad er.) B enim] etiam H familiares BV2 e, s. I. sit V mala H, malae V huius mundi H 3 sapienti\'** (\' distinctionem add. m. 1, add. m. 3) B est opes - ergo uirtus (6) om. R 4 nostra S 5 quaesitu Heumannus, quaestu BRSPV. quaestus H obtentus H 6 iis R, his cett. 7 contemtu (m in ras. ex n m. 2) B apparet (alt. a in ras. ex 3 lilt., quarum tertia e, tn. 2) B ▼ 9 protegere B, pro*iterere (p er., t vi. 2) P animum P intentam (corr. m. 3) P 10 bona* (m er.) H iab iamortalibus B* immortalitatibus H opibus cum codd. recent. Buenemannus, operibus C 11 iis R, his cett. conparendis P1 (e in a corr. P7) V uirtutis (tis ex tib; m.2?) S 12 posset B, potest H 13 est] sed H 14 cf. ad pag. 565,11 diuitiis] ac uitiis R praemiu (miu in ras. ex tiu ut uid. m. 3) B, ptium SV possit H 15 fere om. B primo pI, in ras. corr. P3 16 ad ipse fort. conferendum pag. 396, 1 (409, 16); an poeta addendum ? pro quo Lucilius coni. SchoeUius et Thilo 17 ipsum uel om. R id] idem H enim B1 olli P 18 frigi P1, corr. P1 19 sumptuosi Bl, corr. Bl, sumptuese S, sumptioso (alt. o minus cert.) Px, sumptjose Ps, sumptiose V temere (pr. e ex i m.2) P )
- uirtus, diuitiis pretium persoluere posse
.
dicet aliquis fortasse: \'quid tu? negasne hanc esse uirtutem?\' non equidem nego, contraria enim uidear probare, si negem, sed ueram nego, quia non sit illa caelestis, sed tota terrena, quandoquidem nihil efficit nisi quod remaneat in terra. quid sit autem recte opibus uti et qui sit ex diuitiis fructus petendus decla-. rabo apertius, cum de pietatis officio loqui coepero.
iam cetera quae sequuntur nullo modo uera sunt. nam inprobis inimicitias indicere, aut bonorum defensionem suscipere potest cum malis esse commune.
quidam enim probitate ficta uiam sibi ad potentiam muniunt faciuntque multa quae boni solent, eo quidem promptius quod fallendi gratia faciunt. utinamque tam facile esset praestare quam facile est simulare bonitatem!
sed hi cum esse coeperint propositi ac uoti sui conpotes et summum potentiae gradum ceperint, tum uero simulatione deposita mores suos detegunt, rapiunt omnia et uiolant et uexant eosque ipsos bonos quorum causam susceperant insequuntur et gradus per quos ascenderunt amputant, ne quis illos contra ipsos possit imitari.
uerum tamen putemus hoc [*]( 6 declarabo apertius] c. 11 ss. ) [*](AUCTORES 8 s.] cf. pag. 495,10 s. ) [*](B(G)RHS(-14)PV] 1 effuwdere P3 dicit B\', corr. B3 2 quid O om. R non equidem] non quidem R, nequidem S 3 uidear (sic corr. m. 2) B *probare (a ? er.) B negem (g ex c m. 2) H 4 uerum B illa (i ras, ex u) H sit om. V; pro sit habent est post terrena edd. terrene R 5 efficiat H terra R quid] quod H 6 qui] qui* (d er.) B declarabit (b ex u) sic R 7 iam in ras. ex iamne ut uid. B* 8 secuntur RP 9 honorum Bx, corr. B3 deftensioQem (1 er.) B a [sionem] incipit codicis G pag. 119 (29), cuius in uerss. 1-4 perpauca legi poterant 10 malis B3 enim om. R 11 ficta* (m er.) B faciuntque multa] faciunt J2 12 boni* (s er.) H 13 fale R esset] est B\', *s\'it B*, esse et P1 Cesset et P3) V .14 hii R in hi cum denuo deficit cod. S (fol. 131b) coeperunt Bar (u ras. in i corr.) P1 (corr. P2) V prApositi P3 15 coupote*s (n er.) B, computes pI, u in o corr. P3, coputes V post potentiae 8. I. suae PJ ceperint V, coeperiut BarRHP; mihi suspectum, malim adepti sint uel ascenderint uel sim., pr. coeperint eiciendum et pot. (tenere) gr. coeperint scribendum Schoellio uid. tunc B simulationem Pl, m del. P3 16 et uiolant om. R 17 causa (~ m. 3) B insequntur B, insecuntur R 18 ascenderant B 19 possit B\', corr. B2 )
an ahquis ignorat quotiens melior iustiorque pars uicta sit? hinc semper dominationes acerbae in ciues extiterunt.
plena est exemplis omms historia, sed nos contenti erimus uno. Gnaeus Pompeius bonorum uoluit esse defensor, siquidem pro re publica, pro senatu, pro libertate arma suscepit. idem tamen uictus cum ipsa libertate occidit et a spadonibus Aegyptiis detruncatus insepultus abiectus est.
non est igitur uirtus aut hostem malorum esse aut defensorem bonorum, quia uirtus incertis casibus non potest esse subiecta.
sublata hominum discordia nihil est omnino. quae sunt enim patriae commoda nisi alterius ciuitatis aut gentis incommoda, id est fines propagare aliis uiolenter ereptos, augere [*](AUCTORES 9 s. et 13 s.] cf. pag. 495, 10 s. 16] cf. pag. 495, 14. § 19 s. 23 s.] ad Ciceronis de re publica librum III (c. 12, 21 ed. Baiter) rettulit Maius. ) [*](BCG)RHPV] 1 boni] bonis H 3 tua BI, in ras. corr. B* possita V 4 plerunTq.1 B1 5 potentiores P2 quam boni om. R nontam B* 6 post ignorat s. I. quod P1 7 iustior quam H domiuatione V ht arcerue B1, a∗cerbrae B1 8 ciuibus R, ciu-us (pr. i ex alia lift. m. 3. pr. u ras. ex b corr., bi s. I. m. 3) P, ciuis V sed] et H 9 gneus B, cn. RH, GÑ. PV 10 repuA P1 libertate B 11 att [Occi](d)[it] in- cipit codicis G pag. 120 (30), cuius in utras. 1-20 et 29-31 nonnulla legi poterant occiditur R 12 arbl B3, ab H spludonibus (r er.) B desepultus Bl, corr. B* ante abiectus 2 ttel 3 litt. erasae, quarum prima u, B [est abie] ctus G 16 cf. pag. 495, 14 preterea H patriai edd., patriae BRHV, patriae P putare. sublata hominum concordia nihil est omnino male edd. 17 concordia (con in ras. ex dis m. 2jP 18 patria R aut1 B* gentes Bl, corr. B1 19 uolenter BacP1, corr. BlP* ereptis codd. recent. et edd. (\'ut aliis sit tertius casus, ereptis sextus\' Celtarius), eiectis alii codd. recent. et tdd. )
- commoda praeterea patriai prima putare
in primis enim tollitur humanae societatis coniunctio, tollitur innocentia, tollitur alieni abstinentia, tollitur denique ipsa iustitia: quae discidium generis humani ferre non potest et ubicumque arma fulserint, hinc eam fugari et exterminari necesse est.