Divinarum Institutionum

Nec tamen deficiat aliquis aut de se ipse desperet, si aut cupiditate uictus aut libidine inpulsus aut errore deceptus aut ui coactus ad iniustitiae uiam lapsus est. potest enim reduci ac liberari, si eum paeniteat actorum et ad meliora conuersus satis deo faciat.

quod fieri posse Cicero non putauit, cuius haec in Academico tertio uerba sunt: quodsi liceret ut iis qui in itinere deerrauissent, sic uitam deuiam secutis corrigere errorem paenitendo, facilior esset emendatio temeritatis. licet plane.

nam si liberos nostros, cum delictorum suorum cernimus paenitere, correctos [*](EPITOME 10-573, 12] c. 62, 1 s. ) [*](AUCTORES 15] Acad. post. frg. 16. ) [*](BRHPV] 1 omnium consummatioque (consumatioque H, cosummatioque P) C, omniumque consummatio edd. 2 eniti atque] enitat quae H luctari R dons ex deus B 3 adgnoscit B, agnoscit (i ex e m. 2 uel 3) P triumptoabit B1, triumphauit (triumf- PV) HPl (corr. P11) V 4 erit om. HP1 (s. I. P1) V similis R coepit H; ceperit edd. difficili H 6 nam quia H, namque Cnamq. P) BPV, nam si R 7 dum R, dumquae, exp. m. 3 B, dumquae H, dumq. P, dumque V; an dum (deum) uel (eum) ? Thilo ubi cognoris del. P2 cognoruelris R2 8 facultates R exeundu ( m. 2) B 10 aut] ac R 12 ad] aut B, a H iustitiae H uia BH 13 piaieniteat B3 actorum (v S. I. er., quod add. m. 2 ?) P 14 faciwt B7 15 tertia P1, corr. P3 uerba (a in ras. ex o uel eodem a m. 2) B 16 ut iis] uitiis B, ut his H, his (ont. ut) PV 17 secutis edd., secutus BPlV, secutos RHP3 pralenitendo B2 18 emendatio (t ex c m. 2) B, emendatirol R2 plane (a ras. ex ae, s. I. a er., quod add. m. 2) P rsi\' P2 19 paenitererecorrectos C distinctionem add. m. 2) B )

patns paemtendo posse placarit\' ergo idem dominus ac parens indulgentissimus remissurum se paenitentibus peccata promittit et obliteraturum omnes iniquitates eius qui iustitiam denuo coeperit operari.

sicut enim nihil prodest male uiuenti ante actae uitae: probitas, quia superueniens nequitia iustitiae opera deleuit, ita nihil officiunt peccata uetera correcto, quia superueniens iustitia labem uitae prioris aboleuit.

quem enim facti sui paenitet, errorem suum pristinum intellegit, ideoque Graeci melius et significantius μετϰ́νοταν dicunt quam nos Latine possumus resipiscentiam dicere. resipiscit enim ac mentem suam quasi ab insania recipit quem errati piget, castigatque se ipsum dementiae et confirmat animum suum ad rectius uiuendum: tum illud ipsum maxime canet, ne rursus in eosdem laqueos induatur.

denique muta quoque animalia cum fraude capiuntur, si aliquo se modo in fugam extricauerint, fiunt postmodum cautiora uitantque semper ea omnia in quibus dolos insidiasque senserunt.

sic hominem paenitentia cautum ac diligentem facit ad euitanda peccata in quae semel fraude deciderit.

nemo enim potest esse tam prudens, tam [*](BRHPV] 1 arbitramur (alt. a in ras. ex e ? m. 3) B rursum B ante suscipimus s. I. sustentamus P1 suscipiamus foueamus amplectemur sic H 2 disperemus B, desperamus P ueri] dei PV 3 posse] non posse B 4 lprJomittit B1 5 et om. R obli*teraturum (t er.) H, t u oblitteratuTum P3 6 prodeest B uiuendi (corr. m. 2) V 7 prauitas at BI, corr. B\' operam B 8 delebit B1, corr. B3 officiu pI, officiu P3 uetera] et uitia R, uera P1 (corr. P7) V correpto HGe 9 abolebit (b ex u) B1, oboleuit P1, pr. 0 in a corr. P2 quem enim] ds enim quej P1 10 ante errorem fort. is excidit 11 METANOIAN B, metanoean RHP, metanocean V 12 Latine om. B dicere resipiscit enim om. R resFpiscit B ac] aut Bl, corr. B3 13 quasi om. PV recepit Bl, corr. B3 quem errati] quem enim Bl, errati s. I. B3 pudet H in ras. ex piget P2 14 suum om. R 15 rectTus V2 16 laqueos induatur] laqueatur R inducatur BH edd., sed cf. III 1, 8; VI12, 13 multa R 17 extricauerunt V 18 semper ea] eo semper H 19 sic (si in ras. et c ex e ? m. 3) B 20 ieuLtanda B1, uitanda R 21 decederet BI, decederit Bl )

1. sed reuocare gradum superasque euadere ad auras,
2. hoc opus, hic labor est.

scit ille omnia in cuius conspectu uiuimus, nec si uniuersos homines celare possumus, deum possumus, cui nihil absconditum, nihil potest esse secretum.

Exhortationes suas Seneca mirabili sententia terminauit. magnum inquit nescio quid maiusque quam cogitari potest numen est, cui uiuendo operam damus. huic nos adprobemus. nihil prodest inclusam esse conscientiam, patemus deo.

quid uerius [*](EPITOME 13-575,9] c. 61, 10 (- potest). ) [*](AUOTORES 7 s.] Verg. Aen. VI 128 s. 17] frg. 24. ) [*](BRHPVf 1 circumspectdiis B7 inbetillitatem V 2 timens ut uid. B1, **tsoiens B2 pietate] fidelitate R 3 faagilftas (r m. 2, li m. 3) B 4 medicina* (e er.) H pla.enitentiae B3 5 quam om. H recipiant ft ac reforment H 7 gredum (e del.) B superasq. (q. in ras. ex se m. 2) P aures V 8 hoc (o in ras. ex i ? m. 3) B hic (i in ras. ex o m. 2) B est cum parte marginis abscissum, V 9 iis R, his cett. 11 sed] sed si (si s.l. add. pa) HP se] si V seruitutis H 12 iis R, his cett. meliori Bl, corr. B2, meliora V 13 delictis B, delicto P1 (corr. P3) V habet P1 (corr. P1) V 15 deum possumus] eum latemus R deum ras. ex dum H post deum s. l. ñ P2 absconditur Bl; absconditũ B2, mabscouditu B3 16 exortationes H, Eexortationes V 17 admirabili* (a er.) B (sed cf. pag. 575, 2), mirabili* (s er.) H inquit] igitur H 18 maiusqiuft P2\' nomen Hac cuius uiuendi PV 19 opera H post adprobemus in fme uersusadd. naP2 20 inclusam—conscientiam] inclusa conscientia B )

potuit esse uerus dei cultor, si quis illi monstrasset, et contempsisset profecto Zenonem et magistrum suum Sotionem, si uerae sapientiae ducem nactus esset.

huic nos inquit adprobemus: caelestis prorsus oratio, nisi antecederet ignorantiae confessio. nihil prodest inclusam esse conscientiam, patemus deo: nullus ergo mendacio, nullus dissimulationi locus est, quia parietibus oculi hominum submoventur, dei autem diuinitas nec uisceribus submoueri potest, quominus totum hominem perspiciat et norit.

idem m eiusdem operis primo quid agis? inquit quid machinaris? quid abscondis? custos te tuus sequitur. alium tibi peregrinatio subduxit, alium mors, alium ualitudo: haeret hic quo carere numquam potes.

quid locum abditum legis et arbitros remoues? puta tibi contigisse ut oculos [*](AUCTORES 16] frg. 14. ) [*](B(G)RHPV] 1 potuit dici B potuit] potuit te JB, potest P dictum est aàà. B3 3 ea B, eum H 4 capere] cogere B1, corr. B3 possit R attigerit B, om. R, atti*git (n er.) H 5 ab Homin(um) incipit codicis G pag. 153 (139) paene tota lecta ut] quod B, (qu)[o]d G deo] do (exp. m. 2) P 6 iis R, his cett. uiierit B, 〈u〉[ixeri]〈t〉| G 7 quid H s et scripsi, ac edd., ut BGHPV, uiam R contemptisset (corr. m. 3) P 8 procerto H [sum] G 9 esset\' nactus (t add. m. 2, = et - m. 1 uel 2) B nanctus HPV inquid nos B, (i)[nqit no](s) G 10 [pro](r)[su](ses)[t] G, prorsus ras. ex cProrsus P oratio nisi] rationis sic B antecedere R, antecederet (-et ex -it m. 3) P 11 confessione B prodeest B 12 patemus (a ex u m. 2) P nullursl (ante ergo) P3 13 hominum oculis (sic) B oculis P1 (s expunx. P3) V 14 uiscerifo.\' B3 15 et in ras. ex 2 litt., quarum alt. e, B1 16 quid abscondis om. B 17 custos] cuius R 17. 18 tribus locis aliut pro alium B 18 ualitudo B, ualetudo RHP1 (et in it corr. P1) V heret B1, heris sic iti ras. corr. B* ; 19 canere Bae potes* (t er.) HP 20 arbitros (corr. m. 2) P, abitros V putaitjbi (s. I. v i. e. ur er., - m. 3) P contigisset (exp. m. 2?) P )

non minus mirabiliter de conscientia et deo Tullius. meminerit inquit deum h habere testem, id est, ut ego arbitror, mentem suam, qua nihil homini dedit deus ipse diuinius.

item cum de iusto ac bono uiro loqueretur, itaque talis uir inquit non modo facere, sed ne cogitare quidem quicquam audebit quod non audeat praedicare.

purgemus igitur conscientiam, quae oculis dei peruia est, et, ut ait idem, semper ita uiuamus, ut rationem reddendam nobis arbitremur, putemusque nos momentis omnibus non in aliquo, ut ille dixit, orbis terrae theatro ab hominibus, sed desuper spectari ab eo qui et iudex et testis idem futurus est, cui rationem uitae reposcenti actus suos infitiari non licebit..