Divinarum Institutionum

Lactantius

Lactantius. L. Caeli Firmiani Lactanti Opera omnia, Part I. Brandt, Samuel, editor; Laubmann, Georg, editor. Vienna: Gerold, 1890.

Sed euectus sum coarguendi studio longius, cum sit mihi propositum ostendere ea quae uitia philosophi putauerunt non tantum uitia non esse, uerum etiam magnas esse uirtutes. ex his iis docendi gratia sumam quae pertinere ad rem maxime puto.

metum seu timorem in maximo uitio ponunt summamque inbecillitatem esse animi putant, cui sit contraria fortitudo; quae si sit in homine, locum timori esse nullum. [*](EPITOME 4-12] c. 56, 4-6. 12-16] c. 56, 7. c. 17] c. 56, 3 s. ) [*](EXPILATORES 5] Saluian. de gub. dei VII 100 (pag. 188, 13). ) [*](B(G)RHPV7 1 scd1 B\' 3 arm\'bulare B, ambulare* * * (tur ? er.) R bonu C" m. 3) B 4 bonu (~ m. 3) B est om. H prabum Bai nam si libido si pi (pr. si expunx. P3) V 5 si om. B sit] sic B1, corr. B1 6 aliena (a ex u) sic H 8 cojmoueri B 9 libininosum H 11 hinc incepit codicis G pag. 145 (161), cuius in uerss. 2. 3 pauca legi poterant libininosus H 12 oratio R 13 ut] ret\' B 15 derigeretur (r et g in ras. ex d et c ut uid. B3) BR, dirigeretur HPV 16 ac om. R 18 propositu (~ m. 2) B 20 iis R, aliis PV gratia. (m er.) H suimr mam B3 pertinet R 21 puto — maximo om. R mecum P1, corr. P3 seu] Sed H 22 inbecillitate (te add. tn. 2) R 23 hominem B timoris H nullu C m. 2) esse B )

542

creditne ergo aliquis fieri posse ut idem metus summa sit fortitudo ? minime. neque enim uidetur capere natura ut aliquid in contrarium reccidat.

atquin ego non arguta aliqua conclusione, ut aput Platonem Socrates facit, qui eos quos contra disputat cogit ea quae negauerant confiteri, sed simpliciter ostendam summum metum summam esse uirtutem.

nemo dubitat quin timidi et inbecilli sit animi aut dolorem metuere aut egestatem aut exilium aut carcerem aut mortem: quae omnia quisquis non exhorruerit, fortissimus iudicatur. qui autem deum metuit, illa uniuersa non metuit.

ad quod probandum argumentis opus non est: spectatae sunt enim semper spectanturque adhuc per orbem poenae cultorum dei, in quibus excruciandis noua et inusitata tormenta excogitata sunt.

nam de mortis generibus horret animus recordari, cum inmanium bestiarum ultra ipsam mortem carnificina saeuierit. has tamen exsecrabiles corporum lacerationes felix atque inuicta patientia sine ullo gemitu pertulit.

haec uirtus omnibus populis atque prouinciis et ipsis tortoribus miraculum maximum praebuit, cum patientia crudelitas uinceretur.

atquin hanc uirtutem nihil aliut quam metus dei fecit. itaque, ut dicebam, non euellendus, ut Stoici, neque temperandus timor, ut Peripatetici uolunt, sed in ueram uiam dirigendus est auferendique sunt metus, sed ita ut hic solus relinquatur: qui quoniam legitimus ac uerus [*](EPITOME 6-20] cf. c. 61, 1-5. 20-22] c. 56, 2 s. 7. ) [*](EXPILATORES 6-9 nemo - iudicatur] cf. Ps.-Senec. de moribus 99. ) [*](B(G)RHPV] 1 creditne] credit. Neget H posse\'" B silt B1 2 neque enim bis, pr. eras. R 3 recidat R, re*cidat (c er.) H, racidat P quin PV 4 contra quos H 7 qui PV inbecciUiL B3, inbecilliw Rlt 8 carcere (~ m. 3) B 9 hinc fere incipit codicis G pag. 146 (162), in qua nihil legi poterat exltforruerit B2 10 non] num H 11 argumentum Bl, corr. B* spectati B1, expectatae B3R, peccatae P1 (paratae part. in ras. corr. P3) V semperfq.\' B3 expectanturque (-quae B) BR 12 poenW (o in ras. et a s. I. m. 3) B 13 ertl B3 inu*sitata (i er.) B, inaudita H excogitata om. H 14 recordare Hl, recordarnlti P3 inmantum VI 16 ex*ecrabiles (s er.) B sapientia B 17 uirtuis V1 19 an quin H 20 imejtus B3 21 peripatici H, paripatetici P1, corr. Ps 22 dirigendus C au*ferendique ( t er.) R metus sunt B )

543
est, solus efficit ut possint cetera omnia non timeri.

cupiditas quoque inter uitia numeratur: sed si haec quae terrena sunt concupiscat, uitium est, uirtus autem, si caelestia. qui enim iustitiam, qui deum, qui uitam perpetuam, qui lucem sempiternam eaque omnia quae deus homini pollicetur consequi cupit, opes istas et honores et potentatus et regna ipsa contemnet.

dicet fortasse Stoicus uoluntate opus esse ad haec consequenda, non cupiditate. immo uero parum est uelle. multi enim uolunt, sed cum dolor uisceribus accesserit, uoluntas cedit, cupiditas perseuerat: quae si efficit ut contemptui sint omnia quae a ceteris adpetuntur, summa uirtus est, siquidem continentiae mater est.

ideoque illut potius efficere debemus, ut adfectus, quibus praue uti uitium est, derigamus in rectum.

nam istae concitationes animorum iuncto currui similes sunt, in quo recte moderando summum rectoris officium est ut uiam nouerit: quam si tenebit, quamlibet concitate ierit, non offendet, si autem aberrauerit, licet placide ac leniter eat, aut per confragosa uexabitur aut per praecipitia labetur aut certe quo non est opus deferetur.

sic currus ille uitae, qui adfectibus uelut equis pernicibus ducitur, si uiam rectam teneat, fungetur officio. [*](EPITOME 1 - 6; 544,1] cf. c. 56,5 cupiditas - tributa est. 12 s.] c.56, 7. ) [*](AUCTORES 8] cf. Ouid. ex Ponto III 1, 35: uelle parum est. § 13] ad Cic. de rep. librum II (c. 41, 68) rettulit Maius, cf. tamen Halmium ad hunc locum (ed. pag. 814, 12 adn.). ) [*](BRHPV] 1 effecit H ut om. P1 (s. I. P3) V 3 concupiscas R 5 quae] quam PV 6 contem*net (p er.) B, contemnit H 7 dicet (t in ras. ex ns m. 2) B *stoicus (i er.) B 8 concupiditate P1 (con- in non- corr. P3) V multi enim uolunt] multient Pl (in mg. uolunt add. m. recentiss. P) V 9 et B1, set B* 10 cupidas V quam P1 (corr. P3) V b t si\'n\'t B1 11 est] est et H .13 adiectus P1 (adiectus corr. P3) V derigamus B, dirigamus cett. 14 cogitationes B currus B\', corr. B2 similius BI, corr. B1 15 in om. B recto B moderand**um (os er.) summum B ut add. B* 16 quam] nam PV quamlibet] ****** (quam si er.) licet R concito. B, concite H offendit B1, corr. B1 17 lenitftfeat (en s. I. m. 2, in er corr. m. 3) B aut om. R 18 uexauitur B\', corr. Bi praipitia P lauetur B\', corr. B* quo* (d er.) B 19 deferatur B3 cursus BP ille] istae Rl, istus sic corr. m. poster. a*ffectibus (d? er.) B 20 rectam uiam H officia B )

544
metus igitur et cupiditas si proiciantur in terram, uitia fient, uirtutes autem, si ad diuina referantur.

parsimoniam contra uirtutis loco habent: quae si studium est habendi, non potest esse uirtus, quia in augendis uel tuendis terrestribus bonis tota uersatur. nos autem summum bonum non referimus ad corpus, sed omne officium solius animae conseruatione metimur.

quodsi, ut supra docui, patrimonio minime parcendum est, ut humanitatem iustitiamque teneamus, non est uirtus frugi esse: quod nomen specie uirtutis fallit ac decipit.

est enim frugalitas abstinentia quidem uoluptatum, sed eo uitium, quia ex habendi amore descendit, cum sit et uoluptatibus abstinendum et pecuniae minime temperandum. nam parce id est mediocriter uti pecunia quasi quaedam pusillitas animi est aut praetimentis ne sibi desit aut desperantis posse se illam reparare aut contemptum terrestrium non capientis.

sed illi rursus eum qui rei familiari suae non parcat prodigum uocant. nam ita liberalem distinguunt a prodigo, quod is liberalis sit qui et bene meritis et cum oportet et quantum satis est largiatur, prodigus uero, qui et non meritis et cum opus non est et sine respectu rei familiaris effundat.

quid ergo? prodigumne dicemus eum qui misericordiae causa tribuat egentibus uictum ? atquin multum refert utrumne scortis propter libidinem largiare an miseris propter humanitatem, utrum pecuniam tuam perductores aleatores lenonesque diripiant an illam pietati ac deo praestes, [*](7 ut supra docui] c. 12. ) [*](BRHPV] 1 proiciatur PV 2 parsimonia r m. 2) B 3 rest\' B3 4 bonis tota] bona V 6 conuersatione R metanijur B3 quodjsi (d add. m. 3) B 7 ducui H parcenduto1 B3 9 fragilitas B 10 uoluptattum (i 8. I. add. et alt. u in ras. corr. m. 3) B \'ideo B* quia] quoniam H 11 et ante uoluptatibus et pecuniae om. PV 12 parcere BPV 13 p*ecuniam (a tr., m dtl. m. 3) B est animi H 14 \'de\'sperantis B3, desperatis P1 (corr. P3) V posse om. V se om. B illa separare BI, illa superare B3, illa re R, illa reparare HV 15 prorsus H 17 distingunt RH *is (Ti er.) P 18 et (ante quantumj om. P prodigum H 19 meriti sed H 20 rei] di R effundit H prodigum non P1, corr. P3 21 ad quid B, aut quin H, atqui in Par (in er.) V 22 largiar\'e\' B1 f 24 deripiant P, diripiant V ac] a P )

545
utrumne illam uentri et gulae ingeras an in thesauro iustitiae reponas.

ut ergo uitium est effundere m malam partem, sic in bonam uirtus. si uirtus est non parcere opibus quae possunt reparari, ut hominis uitam sustentes quae reparari non potest, uitium igitur parsimonia est. quare nihil aliut dixerim quam insanos qui hominem, mite ac sociale animal, orbant suo nomine,