Divinarum Institutionum

Quibus rebus apparet quam inter se coniuncta sint sapientia et religio. sapientia spectat ad filios, quae exigit amorem, religio ad seruos, quae exigit timorem. nam sicut illi patrem diligere debent et honorare, sic hi dominum colere ac uereri.

deus autem, qui unus est, quoniam utramque personam sustinet et patris et domini, et amare eum debemus, quia filii sumus, et timere, quia serui. non potest igitur nec religio a sapientia separari nec sapientia a religione secerni, quia idem deus est qui et intellegi debet, quod est sapientiae, et honorari, quod est religionis.

sed sapientia praecedit, religio sequitur, quia prius est deum scire, consequens colere. ita in duobus nominibus una uis est, quamuis diuersa esse uideantur: alterum enim positum est in sensu, alterum in actu; sed tamen similia sunt duobus riuis ex uno fonte manantibus.

fons autem sapientiae et religionis deus est, a quo hi duo riui si aberrauerint, arescant necesse est: quem qui nesciunt, nec sapientes esse possunt nec religiosi.

sic fit ut et philosophi et qui deos colunt similes sint aut filiis abdicatis aut seruis fugitiuis, quia neque illi patrem quaerunt neque hi dominum. et sicut abdicati hereditatem patris non adsecuntur et fugitiui inpunitatem, ita neque philosophi inmortalitatem accipient, quae est regni caelestis hereditas, id est summum bonum, quod illi maxime quaerunt, neque cultores deorum poenam sempiternae mortis effugient, quae est animaduersio ueri domini aduersus [*](EPITOME c. 4] cf. c. 2, 2. 1-17] c. 36, 1. 2 s. 5. ) [*](BRHSPV] 1 se ex sit 82 sit H 2 rsapientia1 Rl expectat B (ad) B quae] quia H amorem — exigit om. SI, in mg. hoc amorem. cultus uero ad seruos qui exigit S5 religio] sapientiae religio R 3 quae] quia H 4 hi] et hi H, hi* (i er.) P ac] et H uereri] uenerari HP 6 et (ante patris) om. V et (ante amare) om. V eundem H filii1 B3 7 a s. l. B, om. II 9 sapientia HV 11 ita] ita ut V 12 uidetur H 13 sensuiii (exp. m. 3) B, sensu* (m er.) P actu* (m er.) P 14 riuos V et ex H <et) sapientiae Heumannus 15 hii B, hii (exp. m. 2 ?) P riui (ui in ras. ex 3 litt. m. 2) H 17 et (post ut) om. RP 19 hii (exp. m. 3) P, hi ex in V2 et] sed H 20 adsequitur Hl, adsequuntur (ass- S) H2SP impunitate H 21 philosophi neque S quae] **quae (ne er.) B, qute (ae ex a m. 3) P 22 ille V 23 sempiternae om. P 24 effugiunt P1, corr. P3 animaaduersio B ueri om. B )

deum uero esse patrem eundemque dominum utrique ignorauerunt, tam cultores deorum quam ipsi sapientiae professores, quia aut nihil omnino colendum putauerunt aut religiones falsas adprobauerunt aut, etiamsi uim potestatemque summi dei intellexerunt, ut Plato, qui ait unum esse fabricatorem mundi deum, et Marcus Tullius, qui fatetur hominem praeclara quadam condicione a supremo deo esse generatum, tamen ei debitum cultum tamquam summo patri non reddiderunt, quod erat consequens ac necessarium.

deos autem neque patres neque dominos esse posse non tantum multitudo, ut supra ostendi, sed etiam ratio declarat, quia neque fictum esse a diis hominem traditur neque deos ipsos antecedere originem hominis inuenitur,

siquidem fuisse in terra homines ante quam Vulcanus et Liber et Apollo et ipse Iuppiter nascerentur apparet; sed neque Saturno fictio hominis neque Caelo patri eius adsignari solet.

quodsi nullus eorum qui coluntur formasse a principio atque instituisse hominem traditur, nullus igitur ex his pater hominis nuncupari potest, ita ne deus quidem. ergo fas non est uenerari eos a quibus non sit homo generatus, quia neque .... a multis generari potest.

unus igitur ac solus coli debet qui Iouem, qui Saturnum, qui caelum ipsum terramque antecessit. [*]( 11 supra] c. 3, 11-23. ) [*](AIJCTORES 6] cf. supra I 8,1. 7] de legg. I 7, 22. ) [*](BRHSPVJ 1 ac om. H numinis Heumannus ueru* V esse patrem om. V patrem] parentem B 2 utrimque H rdeorunr H2 3 qui* (a er.) B, qui H ut (ante nihil) S, autem P 4 ult. aut (~ er.) S etiamsi uim] etiam suum V 5 intellex̃er̃. V 6 m . emtullius sic S 7 quadam] quuim ut uid. Rl, quidem corr. R2, quidam Sl, a in e corr. S2 contendicione sic V 8 sununo (ex supremo inB)B3V 9 tãquã V2 reddit (~ m.l?) sic S 11 post esse eras. non B 12 fictuW B3, finctum H a diis] ab his BP 13 hominis originem H homines V1 inueniturfictio hominis (15) in inf. mg. add. P2 15 et om. P (i. e. P2) post ipse s. I. qq (i. e. quoque) add. P3 iuppitur V nasceretur B Saturno] h ficturno V finctio H 16 patri eius] patritius V nulli H 18 iis R 20 raJ H2 post neque (minus probabile est alio loco esse lacunam) intercidisse mihi uideri significabam fere haec ab eis ante quos ipse iam fuit neque 21 unus — debet add. P2 22 qui (ante Saturnum) om. V terramque J qui terramque R )

solus pater uocandus est qui creauit, solus dominus nuncupandus qui regit, qui habet uitae ac necis ueram et perpetuam potestatem: quem qui non adorat, et insipiens seruus est, qui dominum suum aut fugiat aut nesciat, et inpius filius, qui suum uerum patrem uel oderit uel ignoret.