Divinarum Institutionum

Lactantius

Lactantius. L. Caeli Firmiani Lactanti Opera omnia, Part I. Brandt, Samuel, editor; Laubmann, Georg, editor. Vienna: Gerold, 1890.

nam quae abesse debent ab homine, in his omnia deprehenduntur: uoluptates adpetunt, metuunt fallunt insidiantur occidunt et, quod ad rem maxime attinet, deum nesciunt.

quid ergo me docet ut uiuam secundum naturam, quae ipsa in deterius prona est et quibusdam blandimentis lenioribus in uitia praecipitat?

uel si aliam mutorum, aliam hominis dicit esse naturam, quod homo ad uirtutem sit genitus, nonnihil hoc, sed tamen non erit definitio summi boni, quia nullum est animal quod non secundum naturam suam uiuat.

qui scientiam summum bonum fecit, aliquid homini proprium dedit, sed scientiam alterius rei gratia homines adpetunt, non propter ipsam.

quis enim scire contentus est non expetens aliquem fructum scientiae? artes ideo [*](EPITOME 9-21] c. 28, 5. 21-197, 10] c. 28,11 s. ) [*](BRHPVJ 1 excepti B 2 bona] uana B 3 incolomitas F1 ualie tudo PV 4 ac] an B, om. H 5 medullis B, medellis R, mede*lis C1 er.) H, medelis P, medejlis Y subleuare V 6 qui H fortunae] fortitudinis H bonum H, bonat P nam om. H sicuti B 8 indocendo B qtwrdl R1 quod non sit] sit F1, s. I.1 situm V2 totum] bonum R 9 alienae (ae ex a m. 2) R dicionis R subiugarunt H, subiugauerint Y 10 his HPar 11 consentanae H 12 namq: (om. quae) H 13 iis R, hiis Px, h del. P3 omnibus V ╵metunt╵ P2 14 fallunt om. R quo d darem V 15 m╷e╷ F2 17 lenioribus (n in ras. ex u ? m. 3) B si om. V 19 hoc Y, dicit cett. 20 quia] quoniam R, qua V 21 \'fecit\' PJ aliquid (d ex t) B\', sic saepius 22 dedit] fecit B\', corr. B3 24 artes] unius B, partes P1, p del. Pl ) [*]( 13* )

196
discuntur ut exerceantur, exercentur autem uel ad subsidia uitae uel ad uoluptatem uel ad gloriam. non est igitur summum bonum quod non propter se expetitur.

quid ergo interest utrum scientiam summum bonum putemus an illa ipsa, quae scientia ex se parit id est uictum gloriam uoluptatem? quae non sunt homini propria et ideo ne summa quidem bona: nam uoluptatis et uictus adpetentia non homini solum, sed etiam mutis inest.

quid cupiditas gloriae? nonne in equis deprehenditur, cum uictores exultant, uicti dolent?

  1. tantus amor laudum, tantae est uictoria curae
  2. .
nec inmerito summus poeta experiendum esse ait,.
  1. et quis cuique dolor uicto, quae gloria palmae
  2. .

quodsi ea quae parit scientia communia sunt cum aliis animalibus, non est ergo summum bonum scientia. praeterea non mediocre huius definitionis est uitium, quod scientia node ponitur. incipient enim beati omnes uideri qui artem aliquam scierint, immo uero qui et res malas scierint, ut tam beatus sit qui uenena didicerit temperare quam qui mederi.

quaero igitur ad quam rem scientia referenda sit. si ad causas rerum naturalium, quae beatitudo mihi erit proposita, si sciero unde Nilus oriatur uel quidquid de caelo physici delirant? quid quod earum rerum non est scientia, sed opinatio, quae pro ingeniis [*](AUCTORES 10. 12] Verg. Georg. m 112. 102. ) [*](BRHPV] 1 alt. exerce*ntur (a er.)H, "exercentur P" 4 utrum] uerum B\', corr. Bs 5 scientia quae H scientia] sapientiam P1, m del. Px 6 et p om. II summae (ae ex a) R1 quidem om. H 7 uoluptates H adpenitentia (p s. I. m. 3, ni exp. m. 1) P 8 quid] quo id (exp. m. 2) V 9 exultont V1 10 tantae est. Pae (alt. a in tantae del. Px) cum codd. Verg., tantae Bl ftantacst1 BS) RV, tanta est H 11 nec inmerito — palmae om. Bl, nec inmerito post curae et summus — palmae in mg. inf. add. B* experiundum H 12 et] ei V uictor H quwe B (i. e. Bs) 13 pariunt scientiam P sunt om. V 14 scientiam H praeterea] praestare H 15 uitimm P3 nud*e (a er.) B, nudae H, nuda P 16 incipiunt PVx, It.. ras. et s. 1. corr. beati omnes] beatiores P 17 malis Vx beatum (corr. m. 2) V 18 temporare V qui* (d er.) B merdelri B3 19 scientiam II 21 Nilus] nihil usui B oritur H quidquid] quid B 22 eremm1 B1 quae om. P opinio V ingeniis (alt. i ex t m. 3) P )

197
naria est?

restat ut scientia bonorum ac malorum summum bonum sit. cur ergo scientiam maluit quam ipsam sapientiam summum bonum dicere, cum sit utriusque significatio et uis eadem? nemo tamen usque adhuc summum bonum dixit esse sapientiam, quod melius dici potuit.

nam scientia parum ost ad bonum suscipiendum malumque fugiendum, nisi accedat et uirtus. multi enim philosophorum cum de bonis malisque dissererent, aliter tamen quam loquebantur natura cogente uixerunt, quia uirtute caruerunt. uirtus autem cum scientia coniuncta sapientia est.

superest ut eos etiam refellamus, qui uirtutem ipsam summum bonum putauerunt, in qua opi- Dione etiam Marcus Tullius fuit: in quo multum inconsiderati fuerunt. non enim uirtus ipsa est summum bonum, sed effectrix et mater est summi boni, quoniam perueniri ad illut sine uirtute non potest. utrumque intellectu facile est.

quaero enim utrumne ad praeclarum illut bonum facile perueniri putent an cum difficultate ac labore? expediant acumen suum erroremque defendant.

si facile ad illut ac sine ullo labore perueniri potest, summum bonum non est. quid enim nos cruciemus, quid conficiamus enitendo diebus ac noctibus, quandoquidem tam in promptu id quod quaerimus iacet, ut illut quilibet sine ulla contentione animi comprehendat?

sed si commune quoque ac mediocre quodlibet bonum non nisi labore adsequimur, quoniam bonorum natura in arduo posita est, malorum in praecipiti, summo igitur labore summum bonum adsequi [*](EPITOME 10-198, 12] c. 28, 9. ) [*](BBHPVj 1 uaria — ut scientia om. P scientiam H 2 sit om. P e 3 utriusqu*e (t in ras. ex e ? m. 3, a er.) B 5 quod] quam H dici] dicire (e s. I. m. 2) B scientia* (m er.) R 7 a filosophorum (sic) usque ad iacet (21) multa euanuerunt in B (rol. 60x), quae restituit fl.. 3 8 dixerunt H 10 supeinest B3 11 reputarunt (exp. m.2?) B opinione ex opinatione H5 12 qua H 14 retl BSp2 peruenire Vae ad illut — facile perueniri (16) om. R 16 enim om. P ad — bonum om. P perueniri (alt. i ras. ex e) V 18 defendat (m. 2) V si] sed si B ullo] illo F1 19 quin Bl, corr. B5 enim (e ex i et ni ex 2 litt. incert. m. 2) B cruciemus] erudiemus ut uid. Bl, quod renouauit B3 20 quirdl V2 ac] et H 22 co) prehendat B si om. HV1 communione V1 23 quodque H quolibet H, quorttlibet P 25 praecipitio H )

198
necesse est. quod si est uerissimum, ergo altera uirtute opus est, ut perueniamus ad eam uirtutem quae dicitur summum bonum: quod est incongruens et absurdum, ut uirtus per se ipsam perueniat ad se ipsam.

si non potest ad ullum bonum nisi per laborem perueniri, apparet uirtutem esse per quam perueniatur, quoniam in suscipiendis ac perferendis laboribus uis officiumque uirtutis est. ergo summum bonum non potest esse id per quod necesse est ad aliut perueniri.

sed illi cum ignorarent quid -efficeret uirtus aut quo tenderet, honestius autem nihil reperirent, substiterunt in ipsius uirtutis nomine, quam nullo proposito emolumento adpetendam esse dixerunt, ut bonum sibi constituerent quod bono indigeret.

Aristoteles ab his non longe recessit, qui uirtutem cum honestate summum bonum putauit: quasi possit ulla esse uirtus inhonesta ac non, si quid habuerit turpitudinis, uirtus esse desinat.

sed uidit fieri posse ut de uirtute prauo iudicio male sentiatur, et ideo existimationi hominum seruiendum putauit: quod qui faciat, a recto bonoque discedet, quia non est in nostra potestate ut uirtus pro suis meritis honestetur. nam quid est honestas nisi honor perpetuus ad aliquem secundo populi rumore delatus?

quid ergo fiet, si errore ac prauitate hominum mala existimatio subsequatur? abiciemusne uirtutem, quia flagitiosa et turpis ab insipientibus iudicetur?