Divinarum Institutionum

Lactantius

Lactantius. L. Caeli Firmiani Lactanti Opera omnia, Part I. Brandt, Samuel, editor; Laubmann, Georg, editor. Vienna: Gerold, 1890.

Res exigere uidetur hoc loco, ut quoniam docuimus in-\' mortalitatem esse summum bonum, id ipsum, inmortalem esse animam, conprobemus.

qua de re ingens inter philosophos disceptatio est, nec quicquam tamen explicare aut probare potuerunt ii qui uerum de anima sentiebant.

expertes enim diuinae huius eruditionis nec argumenta uera quibus uincerent adtulerunt nec testimonia quibus probarent. sed oportunius hanc quaestionem tractabimus in ultimo libro, cum de uita beata nobis erit disserendum.

superest pars illa philosophiae tertia quam uocant Xoycxiav, in qua tota dialectica et omnis loquendi ratio continetur.

hanc diuina eruditio non desiderat, quia non [*]( 19 in ultimo libro] c. 8—12. 13. ) [*](EPITOME 12-20] c. 30,4 de — disseremus. 20—213,2] c. 30,5. ) [*](B(G)RHPV] 1 ut tunc] uttum ZP 2 tunc om. G 3 soci.aaŁe (a er., - m. 2) V post corporis eras. liberis P 4 in hac uita - beati esse om. V 5 uirtute H1 7 corporamenta RVI, 8. 1.1 temperamenta FJ, corroboraumenta (ra er.) H uirtutu[ms]i | si G illa (1 ras. ex u, a ita ras. m. 2) V 9 beatos om. V 10 cuius H 12 [exs]igere (prim. e postea additum uid.) G 13 bonu////d sic V id ipsum] eo ipso H immortalem pi, m final. del. P* 14 animum G, om. P comprobemus fe ex a m. 2) H 16 ii Rx, hii BG, hi RtPY, hi* (1 er.) H 17 traditionis H 18 tM probarent sed op desinit codicis G pag. 53 (10), sequitur pag. 54 (9), in qua nihil agnosci poterat opportunius R, sic plerumque codd., oportun\'inis F1 19 fcuml B3 20 su*perest (r ? er.) V tertiae R tt) 21 rquam uocant1 PJ AOriKHN (sic corr. m.3) B, om. Hl, AOriKGN add. H2, H AOftKHN (i postea add.) P, AOrlKhN (corr. m. 2) V 22 traditio H )

213
in lingua, sed in corde sapientia est nec interest quali utare sermone. res enim, non uerba quaeruntur. et nos non de grammatico aut oratore, quorum scientia est quomodo loqui deceat, sed de sapiente disserimus, cuius doctrina est quomodo uiuere oporteat.

quodsi neque physica illa ratio necessaria est neque haec logica, quia beatum facere non possunt, restat at in sola ethica totius philosophiae uis contineatur; ad quam se abiectis omnibus Socrates contulisse dicitur.

in qua etiam parte quoniam philosophos errasse docui, qui summum bonum cuius capiendi gratia generati sumus non conprehenderunt, apparet falsam et inanem esse omnem philosophiam, quia nec instruit ad iustitiae munera nec officium hominis rationemque consummat.

sciant igitur errare se qui philosophiam putant esse sapientiam; non trahantur auctoritate cuiusquam, sed ueritati potius et faueant et accedant. nullus hic temeritati locus est, in aeternum stultitiae poena subeunda est, si aut persona inanis aut opinio falsa deceperit.

homo autem, qualiscumque est, si sibi credit hoc est si homini credit, ut non dicam stultus, qui suum non uideat errorem, certe adrogans est, qui sibi audeat uindicare quod humana condicio non recipit.

ipse e Romanae linguae summus auctor quantum fallatur, licet ex illa sententia peruidere: qui cum in libris [*]( 9 docui] c. 7. 8. ) [*](EPITOME 5-13] c. 30, 6. 17—214, 3] c. 26, 2 s. (sapientiaprofiteatur). ) [*](AUCTORES § 10 s.] Cic. de off. II 2, 5 s. (cf. I 43,153). ) [*](BRHPVJ 1 quali] siali Bl, in ras. corr. B3 utarę P 2 sermotre B3, sermonem H res (m ? s. I. er.) B 3 aut ex oratore H 4 debeat H desserimus F1 7 aethica R, et hica m. 1, s. I. ethica add. al. m. antiqua P, hahica V 9 errare PV 10 capiendi (a in ras. ex u ? m. 3) B sunt V cõlpraebenderunt (a del. m. 3) B 11 esse et inanem B 12 nec (anú instruitj om. R 13 consummat] confirmat (\'fir in ras. ex 2 uel 3 litt., fort. sum, B3) BP errasse BH se om. H 15 et (ante faueant) om. R acucedant (ac ? er.) B hic om. Pl (s. I. P3) V temeritalti- ex temeralrillO (s. I. incerta litt. erasa) B, temeritatis HV 16 stultitiae] iustitiae V aut* (ã er.) H 17 opinio] immo opinio H 18 est om. H si om. P1 (s. I. PS), s. I. V hoc est — credit s. I. B3 si om. Bpi, 8.1. P3 20 est] et R recepit HV 21 ille ipse H )

214
officiorum philosophiam nihil aliut esse dixisset quam studium sapientiae, ipsam autem sapientiam rerum diuinarum et humanarum scientiam, tum adiecit: cuius studium qui uituperat, haut sane intellego quidnam sit quod laudandum putet.

nam si oblectatio quaeritur animi requiesque curarum, quae conferri cum eorum studiis potest, qui semper aliquid anquirunt quod spectet et ualeat ad bene beateque uiuendum? siue ratio constantiae uirtutisque ducitur, aut haec est ars aut nulla omnino, per quam eas adsequamur. nullam dicere maximarum rerum artem esse, cum, minimarum sine arte nulla sit, hominum est parum considerate loquentium atque in maximis rebus errantium. si autem est aliqua disciplina uirtutis, ubi ea quaeretur, cum ab isto discendi genere discesseris?

equidem tametsi operam dederim ut quantulamcumque dicendi adsequerer facultatem propter studium docendi, tamen eloquens numquam fui, quippe qui forum ne adtigerim quidem: sed necesse est ipsa me faciat causae bonitas eloquentem, ad quam diserte copioseque defendendam scientia diuinitatis et ipsa ueritas sufficit.

uellem igitur Ciceronem paulisper ab inferis [*](EPITOME 2 s.] c. 29, 6. ) [*](BRHPYj 1 esse om. P dixerit P 3 dum H cu*ius (m ? er.) B d 4 haut B, om., sed spatio relicto B, aut H, haut (corr. m. 3) P, haud V sau*e (a er.) B quin nam H 5 quod om. V1, in mg. t quod V2 si] siue codd. Cic. 6 requies**que (ae er.) B 7 aliquit B anquirunt V cum codd. Cic., inquirunt BH, adquirunt RP 8 expectet B et om. Bl, aut s. Z. B1 baeateque B 9 siuew Ps supra ducitur add. I disert tll. 2? V ars est codd. Cic. 10 nullo P1 (o in a corr. P3) VCIC, s. I corr. adsequimur V 11 maxima*rum (m er.) V cttm (~ er.) in imarum K 12 minimarum] minimarum rerum R minimairum sine arte, P pamra considerate om., tum eloquentium habet P 14 disciplina om. m.l, in mg. i t. disciplina m. 2? V 15 quaeritur H isto] hoc codd. Cic. generis (corr. m. 2) V 16 et quidem B quantulumcumque V 17 dicendi V tamen om. P numquam eloquens H 18 attiugerim V 19 ipsam efficiat HPCIC, part. ras. corr. ad quam] atque ad H 20 disserte ,BarH Ct (postea del. P3, sententiam H 21 paulisper ciceronem H )

215
surgere, ut uir eloquentissimus ab homunculo non diserto doceretur: primum quidnam sit quod laudandum putet qui uituperat id studium quod uocatur philosophia; deinde neque illam esse artem qua uirtus et iustitia discatur nec aliam ullam, sicut putauit; postremo quoniam est uirtutis disciplina, ubi quaerenda sit, cum ab illo discendi genere discesseris, quod ille non audiendi discendique gratia quaerebat. a quo enim posset audire, cum sciret id nemo?

sed ut in causis facere solebat, interrogatione uoluit urguere ad confessionemque perducere, tamquam confideret responderi prorsus nihil posse, quominus philosophia esset magistra uirtutis. quod quidem in Tusculanis disputationibus aperte professus est ad eam ipsam conuersa oratione, tamquam se declamatorio dicendi genere iactaret.

o (uitae) philosophia dux inquit o uirtutis indagatrix expultrixque uitiorum! quid non modo nos, sed omnino uita hominum sine te esse potuisset? — tu inuentrix legum, tu magistra morum et disciplinae fuisti:

quasi uero aliquid per se ipsa sentiret ac non potius ille laudandus esset qui eam tribuit. potuit eodem modo [*](AUCTORES 14] Tusc. V 2, 5. ) [*](BRHPV] 1 resurgere H homumculo H, ╵h╵omunculo V deserto V1 deceretur V1 2 quin nam H putent P], n ckl. P3 3 id om. B 4 qu*a (1 er.) H, quia P 5 sicut] cut sic P post disciplina s. I. quae B1 6 discendi (pr. i ex e m. 2) B 7 discendiue R quaerebat] ferebat P 8 awdire V2 scieret P1, pr. e del. P3 post nemo hoc sed ut nemo P\', del.P3 9 urgere RH, urguere (exp. m.3) P 10 prorsum B 11 quordl V2 12 disputationibus] uirtutibus H 13 couuersam orationem B, conuera 1 Ue sationem R conuerso V orationem H 14 lactaret (corr. m. 2) V uitae om. C, e Cicerone cum edd. recepi dux (x add. m. 2) V o om. BRP uirtutis] ueritatis H indigatrix P1, corr. P3 15 ultrixque H, excultrixque P1 (c in p corr. P3) V cum Cic. codd. GRI; exculptrixque Goldbacherus, annal. gymnas. austr. 1875 pag. 94 et ad Apulei. de mundo ••• praef. (pag. 103, 2) nos sed] nos e B, nosset H 16 potuised (corr. m. 3) B, puto isset Vac, s. I. corr. post potuisset Lact. uerba nonnulla omisit 17 legum om. P 18 \'Sal B ipsam H 19 ante tribuit fortasse hominibus uel simile excidit eodem — cibo his VI, aU. del. V3 )

216
gratias agere cibo et potui, quod sine his rebus constare uita non possit, in quibus ut sensus ita beneficii nihil est: atquin ut illa corporis alimenta sunt, sic animae sapientia.