Divinarum Institutionum

si habuit naturam, quae utique a nascendo dicitur, nata est. a quo autem nisi a deo potuit procreari? natura enim, qua dicitis orta esse omnia, si consilium non habet, efficere nihil potest: si autem generandi et faciendi potens est, habet ergo consilium et propterea deus sit

necesse est, nec alio nomine appellari potest ea uis, in qua inest et prouidentia excogitandi et sollertia potestasque faciendi.

melius igitur Seneca omnium Stoicorum acutissimus, qui uidit nihil aliut esse naturam quam deum. ergo inquit deum non laudabimus, cui naturalis est uirtus? nec enim illam didicit ex ullo. immo laudabimus. quamuis enim na.turalis illi sit, sibi illam dedit, quoniam deus ipse natura est.

cum igitur ortum rerum tribuis naturae ac detrahis deo, in eodem luto haesitans uersura soluis, Geta. a quo enim fieri negas, ab eodem plane fieri mutato nomine confiteris.

sequitur ineptissima comparatio. ut faber inquit cum quid aedificaturus est, non ipse facit materiam, sed utitur ea quae sit parata, fictorque item cera, sic isti prouidentiae diuinae materiam praesto esse oportuit, non quam ipsa faceret, sed quam haberet paratam.

immo uero non oportuit: erit enim deus minoris [*](AUCTORES 12] frg. 122. 17 s.] Terent. Phorm. V 2, 15s. 19] cf. pag. 132, 16. ) [*](EXPILATORES § 21] cf. Isidor. orig. XI 1, 1. 15 s. deus est] ibid. ) [*](BRSHPV] 1 et addidi ex p. 132, 15 habuisse] habuisse semper JP 4 si] porro si B 5est (exp. m. 2) B 9 uis om. R 10 et] post B1, post B2, poet sic B3 cogitandi H potestatisque Ci ex e Mt. 3) B 13 enim OM. B 14 didicit JTx laudauimus V illi naturalis S 15 illi* (s er.) H 17 haesitans B, hesitM ac jy; haesitas codd. Terent. uersura soluis V, quod postulat nexus sententiarum Lactantii; uersuram soluis cc«.; uorsuram solues codd. Terent. except. uorsura G, soluis DL1 ge*ta (s erJjB, OMt. H, greta. V 18 negas] negas mundum SH 20 fac̃ V2 21 eam B parata. Fx idem H 22 materia H 23 non quam] numquam H ipsa. edd. (cf. pag. 132, 20), ipse C, nisi quod ex ipsa uel ipsa B3 )

deus uero facit sibi ipse materiam, quia potest: posse enim dei est; nam si non potest, deus non est.

homo facit ex eo quod est, quia per mortalitatem inbecillus est, per inbecillitatem definitae ac modicae potestatis; deus autem facit ex eo quod non est, quia per aeternitatem fortis est, per fortitudinem potestatis inmensae, quae fine ac modo careat sicut uita factoris.

quid ergo miram si facturus mundum deus prius materiam de qua faceret praeparauit et praeparauit ei eo quod non erat? quia nefas est deum aliunde aliquid mutuari, cum ex ipso uel in ipso sint omnia.

nam si est aliquid ante illum, si factum est quicquam non ab ipso, iam potestatem dei et nomen amittet. M enim materia numquam facta est sicut deus, qui ex materia fecit hunc mundum.

duo igitur constituuntur aeterna et quidem inter se contraria, quod fieri sine discordia et pernicie non potest; conlidant enim necesse est ea quorum uis ac ratio diuersa. est. sic utraque aeterna esse non poterunt, si repugnant, quia superare alterum necesse est.

ergo fieri non potest quin aeterni natura sit simplex, ut inde omnia uelut ex fonte descenderint. itaque aut deus ex materia ortus est aut materia ex deo. quid horum sit uerius facile est intellegi. ex his enim duobus alterum sensibile est, alterum caret sensu.

potestas faciendi aliquid non potest esse nisi in eo quod sentit, [*](AUCTORES 12 cum ex ipso — omnia] cf. Bom. 11,36. ) [*](RRSHPV]1 faciat S faber S2 2 aedificauit BacR 3 humanae, alt. a del. M. 3 B sibi om. SH 4 enim] autem B dii J!\' 5 per OM. R 6 mortalitate. (m er.) R inbeccill*us (i er.) B, inbecillius (&Ep. Ht. 3) P definitae V2 ac] et SH post modicae eras. ac R 7 fccit S 9 fine. (m er.) B modico B caret H 10 facere P 11 et praeparauit. om. SH ex P2 12 mutuari H2V2 in ipso P2 13 alt. si MM. F; et si edd. 14 abipso Cbi w. 2 ?) P iam et H, iam ont. F amittit H 16 fecit] tegit P ab Aeterna incipit codicis C pag. 27 (134), cuius Mt uerss. 1—3 ei 14—31 pleraque legebantur efquidem B3, e[q]uidem C 20 exsuperare H 21 aeterni (sic corr. M. 2) JB, aeterna P ae\'luf F\' 23 quod F\' hor*um (t er.) B facilius B 24 his f sensa* (m er.) R, sensum P 25 et potestas B )

nec incipi aut fieri aut consummari quicquam potest, nisi fuerit ratione prouisum et quemadmodum fiat antequam est et quemadmodum constet postquam fuerit effectum.

denique is facit aliquid qui habet uoluntatem ad faciendum et manus ad id quod uoluit inplendum. quod autem insensibile est, iners et torpidum semper iacet; nihil inde oriri potest ubi nullus est motus uoluntarius.

nam si omne animal ratione constat, certe nasci non potest ex eo quod ratione praeditum non est, nec aliunde accipi potest id quod ibi unde petitur non est.

nec tamen commoneat aliquem quod animalia quaedam de terra nasci uidentur. haec enim non terra per se gignit, sed spiritus dei, sine quo nihil gignitur.

non ergo deus ex materia, quia sensu praeditum ex insensibili, sapiens ex bruto, inpatibile de patibili, expers corporis de corporali numquam potest oriri, sed materia potius ex deo est.

quidquid est enim solido et contrectabili corpore, accipit externam uim; quod accipit uim, dissolubile est; quod dissoluitur, interibit; quod interit, ortum sit necesse est; quod ortum est, habuit fontem unde oreretur id est factorem aliquem sentientem prouidum peritumque faciendi. is est profecto nec ullus alius quam deus.

qui quoniam sensu ratione prouidentia potestate uirtute praeditus est, et animantia et [*](B(G)RS( — 4)HPV] 1 aut fieri∗∗ aut P 2 ratione* (m er.) V 3 et quemadmodum fiat antequam est otK. B1 (w SMp. mg. add. B3) G\'F 4 et postquam R, postquam P2 his RarS in his facit antiqua pars codicis <S\' primum deficit (/b!. 38 b) 8 constatj non constat B, idem in C fuisse spatio indicatur non R2 10 id om. B 11 uideantur jH 12 terra] terra ea H se] so non V, non del. V2 13 quia] qua. ea (cotr. m. 2) H prMditut (m cr., s in. 2) R, praeditum (sic corr. w. 2) H, praeditus P in [prMd](itum ex m) desinit codicis G pag. 27 (134), sequitur pag. 28 (133), cuius in uerss. 23—31 pauca legebantur 14 sensibili B sapiens] sapit non B patibile V 16 enim est F contrectabile R1, contractabili P 17 ex\'/// ternam (2 uel 3 litt. er.) H accipit uim dis- OMt. P dissoluibile RV 18 dissohu V intcribit] interit edd. interit ortum] interiturum P quod ortum cst OMt. P 19 habuit] habuit utique .R oriretur (i ex i e R2P3) RPV, oreretur (corr. Mt. 2) Zf 20 faciendi is] faciendis B, faciendiis V2 profectio (exp. m. 2) P 22 prudentia B, pr∗u∗∗dentia (oui eras. et u s. l. Mt. 2) V, prouidpntiam P pro et] at enim R et animantia OM..P )