Divinarum Institutionum

Lactantius

Lactantius. L. Caeli Firmiani Lactanti Opera omnia, Part I. Brandt, Samuel, editor; Laubmann, Georg, editor. Vienna: Gerold, 1890.

Sed quid prodest ad uulgus et ad homines inperitos hoc modo contionari, cum uideamus etiam doctos ac prudentes uiros, cum religionum intellegant uanitatem, nihilo minus tamen in iis ipsis quae damnant colendis nescio qua prauitate perstare? intellegebat Cicero falsa esse quae homines adorarent.

nam cum multa dixisset quae ad euersionem religionum ualerent, ait tamen non esse illa uulgo disputanda, ne susceptas publice religiones disputatio talis extinguat.

quid eo facias, qui cum errare se sentiat, ultro ipse in lapides inpingat, ut populus omnis offendat, ipsi sibi oculos eruat, ut omnes caeci sint? qui nec de aliis bene mereatur quos patitur errare nec de se ipso qui alienis accedit erroribus nec utitur tandem sapientiae suae bono, ut factis impleat quod mente percepit, sed prudens et sciens pedem laqueo inserit, ut simul cum ceteris quos liberare ut prudentior debuit et ipse capiatur. [*](AUCTORES 15] de nat. deor. frg. 1. ) [*](BRSHPV] 1 uellitis HV1 contemneritis SI 2 statum H quo V, ut cett., cf. VII 14,6 3 possitis BP 4 caluare 8 5 quia] quae H facta H uoluptatem H, uuluptatis P1, corr. P2, uoluutates V 6 ⌈ipsum⌉ P2 8 adiudicabit B, adiudicauerit R 9 prodeest B 11 nihil∗ominus (11 er.) P, nihil homin\' (n\' add. m.2) V tamen om. B 12 iis R1, om. B, uis R2SHPV prauitare ut uid. B\', in ras. corr. B2 prestare V 13 intellegant V false R1, falsa* (s er.) H 14 dixissent (exp. m.2) P a diuersionem P1 (corr. P2) V uersiouem S, ⌈e⌉uersionem H 15 suscepta. S 16 public*e (a er.) B ei in ras. ex eo B3, de (a. l. m. 2) eo 1ł edd. 17 factas P se (ante seutiat) a. 1. B3 ipse] se ipse codd. recent. et edd. 19 mercatur R1 20 ue S alienis] de alienis H accedit (exp. m. 3) B, acceudit H 21 sapientia P1, carr. P2 22 prudentes P1, corr. m. 1 et 2 23 prudentior∗ H et om. P )

104

quin potius si quid tibi, Cicero, uirtutis est, experire populum sapientem. digna res est ubi omnes eloquentiae tuae exersas non enim uerendum est ne te in tam bona causa deciciatdeficiat oratio, qui saepe etiam malas copiose ac fortiter decendistidefendisti.

sed nimirum Socratis carcerem times ideoque pattoruiumpatrocinium ueritatis suscipere non audes. at mortem ut saprettssapiens contemnere debuisti, et erat multo pulchrius ut ob benedicta potius quam ob maledicta morerere, nec plus tibi laudis Philippicae adferre potuerunt quam discussus error geueris humani et mentes hominum ad sanitatem tua disputatione reuocatae.

sed concedamus timiditati, quae in sapiente esse non debet: quid ergo ipse in eodem uersaris errore? uideo te terrena et manu facta uenerari: uana esse intellegis et tamen eadem facis quae faciunt ii quos ipse stultissimos confiteris.

quid igitur profuit uidisse te ueritatem, quam nec defensurus esses nec secuturus? sed libenter errant etiam ii qui errare se sentiunt: quanto magis uulgus indoctum, quod pompis inanibus gaudet animisque puerilibus spectat omnia, oblectatur friuolis et specie simulacrorum capitur nec ponderare secum unam quamque rem potest, ut intellegat nihil colendum esse quod oculis mortalibus cernitur, quia mortale sit necesse est!

nec mirandum est si deum non uideat, cum ipsi ne hominem quidem uideant quem uidere se credunt. hoc enim quod oculis subiectum est non homo, sed hominis receptaculum est: cuius qualitas et figura non ex liniamentis uasculi quo continetur, sed ex factis ac moribus peruidetur.

qui [*](BRSHPV] 1 qui⌊n⌋ V2 si om. V 2 re* (s er.) B ubi] ut S 3 ue∗∗rendum (ne ? er.) P supra te add. tibi R2 bona causa 8 bono P1, corr. P2 4 alias P1, mal*as P2 5 defendisti* (s er.) H sed] et H C ad V 8 ⌈ob⌉ B morerere R, morte morereris B, morereris SH, morere⌈re⌉ P, morere V 9 laudes (e ex i) P2 10 tua* (m er.) B dispositione BH 11 sapientes H, sapient⌊ae⌋ sic V 12 errorem (exp. m. 2) R 13 te om. H uenerari] adorare uenerari H 14 ii RI, hii B, hi R2SHPV 16 sed] si B ii R1, hii BPV, hi R2SH 17 errare se] t\\rrari RV 18 expectat B 19 fribolis BRIH, friuulis V 21 quod] quia quod R quia om. R 22 est codd. recent. et eM., esse C uideant H, fort. recte 23 ipsi i. e. idem, cf. Sittelium, die lok. Verschied. d. lat. Spr. pay. 115 quem] quo P1, corr. P2, quam V1 credunt Y, credant cett. 25 liniamentis C uasculh (s er.) P 26 facta R ac] ex R, et P)

105
ergo colunt simulacra, corpora sunt hominibus carentia, quia se corporalibus dediderunt nec uident plus aliquid mente quam corpore, cum sit animi officium ea subtilius cernere quae acies corporalis non potest intueri.

quos homines idem ille philosophus ac poeta grauiter accusat tamquam humiles et abiectos, qui contra naturae suae rationem ad ueneranda se terrena prosternant. ait enim:

  1. et faciunt animos humiles formidine diuum
  2. depressosque premunt ad terram.
aliut quidem ille cum haec diceret, sentiebat, nihil utique colendum esse, quoniam dii humana non curent.

denique alio loco religiones et cultus deorum inane esse officium confitetur:

  1. nec pietas ulla est uelatum saepe uideri
  2. uertere se ad lapidem atque omnis accedere ad aras
  3. et procumbere humi prostratum et pandere palmas
  4. ante deum delubra nec aras sanguine multo
  5. spargere quadrupedum nec uotis nectere uota.
quae profecto si cassa sunt, non oportet sublimes et excelsos animos auocari atque in terram premi, sed nihil aliut quam caelestia cogitare.

inpugnatae sunt ergo a prudentioribus falsae religiones, quia sentiebant esse falsas, sed non est inducta uera, quia qualis aut ubi esset ignorabant.

itaque sic habuerunt tamquam nulla esset omnino, quia ueram non poterant inuenire, et eo modo inciderunt in errorem multo maiorem [*](EPITOME 4-9] c. 20, 4. ) [*](AUCTORES 8 s.] Lucr. VI 52 s. 13 ss.] V 1198 ss. ) [*](BRSHPV] 2 corporibus H dediderant HI 4 corporis H illo om. SH 5 ac] et S 6 ratione S 7 prosternunt SH, ait enim] \'ut\' ait B2 10 aliut - non curent eicit Volkmannus, obseruat. misc. 1872, pag. 14 dicere S utique nichil S 13 est uelatum] est uulgatmn BR; uelatumst codd. Lucr. 14 uertere se ut uid. in uerteris corr. m. 2, tunc restituit eadem man. R, ueteres se S, ue⌈r⌉tere se P; uertier codd. Lucr. lapides SH omnes BHP 15 et] nec codd. Lucr. prostratu S 16 delubra deum B neque B 17 quadru, om. pedum, sed spat. relict. S necte∗re (r er.) R 18 sic assa ( ⌣ P2V2) PV sublimes (e ex i) B 19 aduocari S praemi∗ (i er.) B 22 qaales P1, corr. P2 23 potuerant H 24 eodem P )

106
quam illi qui falsam tenebant.

nam isti fragilium cultores quamuis sint inepti, quia caelestia constituunt in rebus corruptibilibus atque terrenis, aliquid tamen sapientiae retinent et habere ueniam possunt, qui summum hominis officium etsi non re ipsa, tamen proposito tenent, siquidem hominum atque mutorum uel solum uel certe maximum in religione discrimen est.

hi uero quanto fuerunt sapientiores, quod intellexerunt falsae religionis errorem, tanto sunt facti stultiores, quod esse aliquam ueram non putauerunt.

itaque quoniam facilius cst de alienis iudicare quam de suis, dum aliorum praecipitium uident, non prospexerunt quid ante pedes suos esset.

in utraque igitur parte et summa stultitia inuenitur et odor quidam sapientiae, ut possis dubitare quos dicas potissimum stultiores, illosne qui falsam religionem suscipiunt an eos qui nullam.

sed ut dixi uenia coucedi potest inperitis et qui se sapientes non esse fateantur: iis uero non potest, qui sapientiam professi stultitiam potius exhibent.

non sum equidem tam iniquus, ut eos putem diuinare debuisse ut ueritatem per se ipsos inuenirent, quod ego fieri non posse confitear, sed hoc ab iis exigo quod ratione ipsa praestare potuerunt.

facerent enim prudentius, si et intellegerent esse aliquam ueram religionem et falsis inpugnatis aperte pronuntiarent eam quae uera esset ab hominibus non teneri. sed mouerit eos fortasse illut, quod si qua esset uera religio, exereret se ac uindicaret nec pateretur esse aliut quicquam.