Divinarum Institutionum

Lactantius

Lactantius. L. Caeli Firmiani Lactanti Opera omnia, Part I. Brandt, Samuel, editor; Laubmann, Georg, editor. Vienna: Gerold, 1890.

Aiunt certis conuersionibus caeli et astrorum motibus maturitatem quandam extitisse animalium serendorum, itaque terram nouam semen genitale retinentem folliculos ex se quosdam in uterorum similitudinem protulisse — de quibus Lucretius:

  1. crescebant uteri terram radicibus apti —
eosque cum maturuissent, natura cogente ruptos animalia tenera profudisse.

deinde terram ipsam umore quodam qui esset lacti similis exuberasse eoque alimento animantes esse nutritas. quomodo igitur uim frigoris uel caloris ferre aut uitare potuerunt aut omnino nasci, cum sol exureret, frigus adstringeret? \'non erant\' inquiunt \'in principio mundi nec hiemps nec aestas, sed perpetua temperies et uer aequabile.

cur ergo nihil horum fieri etiamnunc uidemus? \'quia semel fieri necessarium fuit ut animalia nascerentur; postquam uero esse coeperunt, concessa. his facultate generandi et terra parere desiit et temporis condicio mutata est.

o quam facile est redarguere mendacia! primum, quod nihil potest esse in hoc mundo, quod non sic permaneat ut coepit. nec enim sol et luna et astra. tunc non erant aut cum essent, meatus non habeba-ut ac non diuina moderatio, quae cursus eorum temperat et gubernat, cum ipsis simul coeperat.

demue, quod si ita sit ut dicunt, esse prouidentiam necesse est, et in id ipsum incidunt quod maxime fugiunt.

nondum enim natis animalibus aliquis utique prouidit ut nascerentur, ne orbis terrae desertus atque incultus horreret. ut autem de terra sine officio parentum [*](AUCTORES 1 s.] Aiunt — serendorum] cf. Cic. de legg. I 8, 24. 2-8; 25—153, 4] cf. Lucr. V 783-820. 5] ibid. 808. 11 s.] cf. ibid. 806. 818 s. 13-16] cf. ibid. 793-796. 826-836. ) [*](BRpHPV] 1 ceteris conuersatioaibus B 4 similitudine V 5 terram V cum codd. ZMCf., terrae (t in r(M. B2) BH, terre R, terra P 6 maturassent R, ma.turisseut H temera H .8 lacte H 9 caloris uel frigoris R uel] aut H uel caloris oMt. P ferr∗e (a er.) JB 11 eramH, fort. recte im principio V nec (ante hiemps) otn. ZfV, fort. recte. hiems H aec] aut H 12 sed oMt. P uir P 13 semel] semel aiunt B 15 is H, hiis P 21 coeperat P, coeperit cett. 22 est] esse B 23 l fugifaciunt (corr. m.2) V enim om. B 24 tQCj V2 )

153
nasci possent, necesse est magna ratione esse prouisum; deinde ut umor ille concretus e terra in uarias imagines corporum fingeretur, item ut e folliculis quibus tegebantur accepta uiuendi sentiendique ratione tamquam ei aluo matrum profunderentur, mira inextricabilisque prouisio est.

sed putemus id quoque casu accidisse, illa certe quae secuntur fortuita. esse non possunt, ut terra continuo lacte manaret, ut aeris temperies esset aequalis.

quae si constat idcirco esse tacta, ut animalia recens edita uel haberent alimentum uel non haberent periculum, necesse est ut aliquis diuina nescio qua ratione prouiderit. quis autem potest prouidere nisi deus?

uideamus tamen an id ipsum quod dictitant fieri potuerit, ut homines nascerentur e terra. si consideret aliquis quamdiu et quibus modis educetur infans, intelleget profecto non potuisse terrigenas illos pueros sine ullo educatore nutriri.

fuit enim necesse conpluribus mensibus iacere proiectos, donec confirmatis neruis mouere se locumque mutare possent: quod uix intra unius anni spatium fieri potest.

iam uide utrumne infans eodem loco et eodem modo quo effusus est iacere per multos menses ualuerit ac non et umore illo terrae, quem alimenti gratia ministrabat, et sui corporis purgamentis in unum mixtis obrutus corruptasque moreretur?

itaque nullo modo fieri potest quin ab aliquo fuerit educatus: nisi forte animalia omnia non [*](AUCTORES 7-9] cf. ibid. 809-819. ) [*](BRp.HPV] 1 possunt r° ⌜e⌝sse f 2 umorl\' P2 e] et P 3 item] iterum P 4 funderentur B 5 inextricabilisque B, inexplicabilisque cett., Buenemannus conl. de opt/\'. c. 8, 9, sed c/\'. de opif. c. 18, 1; Inst. III 17, 17 6 sequuntur HPV 7 manaret (e in ras. ex a ? Mt..2) J? 8 constant B\', corr. B* facta esse RP ⌜ut⌝ R2 recens edita] reconsendi B 9 post alimentum ytoc uel non haberent alimentum B1, expunx. B3 10 nescio qua om. H 11 tameu] ergo B ⌜an id\' B3 12 dictitant] iactant H 13 e] et P°\'\', s. l. corr. m. 1 ? si om. P ⌜quam⌝diu JRx 14 ⌜hifans⌝ B3 inteUeget] hoc intelleget B, sane intelleget R potuisset. V1 15 fuisset H necesse enim fuit P cum pluribus V 16 eiectos B confirmati⌜s neru!s\' B3 17 unius OM. B 18 annis F\', s del. P2 iam oMt. JR iu eodem HVar eodem loco et OM. P 19 et∗∗ (in er.) eodem modo F\', w mg. et eodem modo repetiit V2 fusus B permultis mensibus B 20 ac] ut coni. Thilo quem] quod BPV 21 ministraret F\', corr. P2)

154
tenera nata sunt, sed excreta, quod ut dicerent numquam illis uenit in mentem.

omnis igitur illa ratio inpossibilis et uana est, si tamen ratio dici potest qua id agitur, ut nulla sit ratio. qui enim dicit omnia sua sponte esse nata nihilque diuinae prouidentiae tribuit, hic profecto rationem non adserit, sed euertit.

quodsi neque fieri quicquam sine ratione neque nasci potest, apparet esse diuinam prouidentiam, cuius est proprium quod dicitur ratio. deus igitur rerum omnium machinator fecit hominem.

quod Cicero quamuis expers caelestium litterarum uidit tamen, qui libro de legibus primo hoc idem tradidit quod prophetae.

cuius uerba. subieci. animal hoc prouidum sagax multiplex acutum memor plenum ra.tionis et consilii, quem uocamus hominem, praeclara quadam condicione generatum esse a supremo deo. solum est enim ex tot animantium generibus atque naturis particeps rationis et cogitationis, cum cetera sint omnia expertia.

uidesne hominem quamuis longe a ueritatis notitia remotum tamen, quoniam imaginem sapientiae tuebatur, intellexisse non nisi a deo hominem potuisse generari?

sed tamen diuinis opus est testimoniis, ne minus humana sufficiant. Sibylla hominem dei opus esse testatur:

  1. ὃς μόνος ἐστὶ θεὸς ϰτίστης ὰϰράτητος ύπάρχων
  2. αὐτὸς δ\' ἐστήριξε τύπον μορϕῆς μερόπων τε -
  3. [*](AUCTORES 11] 1 7, 22. 22-155,1] fragmento I adiecit Friedl. (u. 36—38); u. 23 inuenitur etiam Sibyll. III 27; cf. Alexandrum in cur. poster. ad III 27 et ad hos uersus (frg. II, uol. I 302). )[*](BRpHPV] 1 tenera] e terra H ex so creataH, execretaP\', aM. e del. P2 2 ue⌊nit⌋, V 3 qu∗a (i er.) H ut OM. H 4 dici⌜t⌝ V2 7 appareret Pac est otM. B\', post proprium s. !. ttJd. B2 8 quod (exp. Mt. 2) V omnium om. P 9 littcm(ru)m B 11 quod—subieci] profetis eius uerba sunt subiecta B propheta H 14 ⌜esse⌝ H\' 15 solo Pac 19 inteUexis(se) B potuisse tH mg. V2 20 sed] et H 21 sibyllam B 22 MONON P tCH B CtOC B K⌜A⌝TICΠC P ϒΠΑΡCON P KitCTHC A KPAtHTO ΤϒΠΑΡΧΩΝ V osmonestitheos ectistes acrateto suparchon H 23 xuToq o; ὲσυήιξεcodd. Sibyll. ὸ\'ὲστήριξε] ΙCTЄΡΙΞΙ B τύπον oMt. P μορϕη̃ς] ΜΟΡΦΑΙC B, ΦΠC P; μοϱϕὴν codd. Sibyll. MЄΡΟΠΟΝ B, MЄΡΟΡΩ F; μερόπεσσι (om. τε) coni. uel cum edd. quibusd. Sibyll. μερόπων μορϕήν IE τύπον TE scribendum putat Struuius, opusc. I 16; cf. Volkmannum, de orac. )
    155
  4. αὐτὸς ἕμιξε ϕύσιν πάντων, γενέτης βιότοιο
  5. .

eadem sanctae litterae continent. deus ergo ueri patris officio functus est, ipse corpus effinxit, ipse animam qua spiramus infudit, illius est totum quidquid sumus.

quomodo id fecerit si nos oporteret scire, docuisset, sicut docuit cetera quae cognitionem nobis et pristini erroris et ueri luminis adtulerunt.