Divinarum Institutionum

nemo sic deum precatur, ut se adiuuet, sed ut seruet, ut uitam salutemque tribuat: quod multo plus ac maius est quam iuuare. et quoniam de patre loquimur, nullus pater dicitur filios iuuare, cum eos generat aut educat. illud enim leuius est quam ut eo uerbo magnitudo paterni beneficii exprimatur.

quanto id magis inconueniens est deo, qui uerus pater est, per quem sumus et cuius toti sumus, a quo fingimur animamur inluminamur, qui nobis uitam inpertit, salutem tribuit, uictum multiplicem sumministrat.

non intellegit beneficia diuina qui se tantummodo iuuari a deo putat. ergo non inperitus modo, sed etiam inpius est qui nomine Iouis uirtutem summae potestatis imminuit.

quare si Iouem et ex rebus gestis et ex moribus hominem fuisse in terraque regnasse deprehendimus, superest ut mortem quoque eius inuestigemus.

Ennius in Sacra Historia descriptis omnibus quae in uita sua gessit ad ultimum sic ait: deinde Iuppiter postquam quinquies terras circuiuit omnibusque amicis atque cognatis suis imperia diuisit reliquitque hominibus leges mores frumentaque parauit multaque alia bona fecit, inmortali gloria memoriaque adfectus sempiterna monumenta sui reliquit.

aetate pessum acta in Creta uitam commutauit et ad deos abiit eumque Curetes filii sui curauerunt decoraueruntque eum; et sepulchrum eius [*](EPITOME 12 s.] c. 13, 5. 14-45, 4] c. 13, 4. ) [*](AUGTORES 16] frg. XII. ) [*](BESHPVJ 1 depraecatur Bl (pr. a del. B3), deprecatur H adiubet Bcorr. m. 1 ? ut (ante seruet) s. I. P1 2 ut om. S 5 benificii H, bene1ficii P2 6 est inconueniens R conueniens H 8 multiplicet S 9 sumministrat B, subm- cett. 10 a deo adiuuari B, a deo iuuari SH ⌜a⌝ F2 11 nomen R1 12 pr. et om. BSV1 13 deprendimus R 14 quo*que (d er.) H, sic saepe Historia] historia loquitur H 16 po**stquam (te er.) B terram B 17 circuibit S omnibus SH atque] et B 18 diuidit RIBH reliquit H et mores LMuellerus 19 et inmortali LMttellerus apodosin ab aetate (21) inc. 20 glori⌜os⌝glaque (os m. 2) memoria R adiectus V monumenta (corr. m. 2) R, monimenta P 21 sui LMuellerus, suis C pessum⌜e⌝ B2, fessum (corr. m. 2) R actam R 22 fili⌜i⌝ B3 23 decorauerunt qui R1, decoraueruntq.1 V cum Rl, (ut d;-eum Hartelius sepulcrum B, sepulchrum cett. (nisi quod sepurchro P); uariant fere semper codd. cf. pag. 45,2. 11. 13 )

hoc certe non poetae tradunt, sed antiquarum rerum scriptores. quae adeo uera sunt, ut ea Sibyllinis uersibus confirmentur, qui sunt tales:

1. δαίμονας ἀψύχους, νεϰύων εἶδωλα ϰαμόντων
,
2. ὧν Κρήτη ϰαύχημα τάϕους ἡ δύσμορος ἕξει
.

Cicero de deorum natura cum tres loues a theologis enumerari diceret, ait tertium fuisse Cretensem Saturni filium, cuius in illa insula sepulchrum ostenditur.

quomodo igitur potest alibi deus esse uiuus alibi mortuus, alibi habere templum alibi sepulchrum? sciant ergo Romani Capitolium suum id est summum caput religionum publicarum nihil esse aliud quam inane monumentum.

Veniamus nunc ad eius patrem, qui ante regnauit et qui fortasse plus habeat in se, quod ex coitu tantorum elementorum genitus esse dicatur.. uideamus quid in eo fuerit deo dignum, in primis illud quod aureum saeculum narratur habuisse, quod iustitia sub eo fuerit in terra.

teneo aliquid in hoc, quod in eius filio non fuit. quid enim tam conueniens [*](EPITOME 16-46, 15] c. 14, 1 s. Saturnus-respuit. ) [*](AUCTORES 7 s.] VIII 47 s. 9] III 21, 53. ) [*](BRSHPVJ 1 gnosso R, cirosso B1, nosso S, guoso H, cnosso PV 2 urbe V creauis⌜se⌝H, crewuisse P in quo R, inque S, in qua H sepulchrum H ⌜in⌝scribtum B2, inwcriptum R2 3 ZΕΥCΚΙΟΝΟΥ R ZA\\ ΚΡΟΝΟΥ - saturni, sed om. latine, in ras. H1 latin*e (ȧ. er.) B 5 uersa R ea] a S 6 continentur R, confirmantur S qui sunt] quis S 7 ΔΑΙΜΩΝΑC S νεύωνom. P; νεϰρω̃ν codd. Sibyll. ЄΤΑΔΩΛΑ B, ΙΔΩΛΑ V KAMQNTON B, KAMONTQM R, KAMÓΝΤΦΝ S daemonas. erkchusido lacamonton H 8 KPIIIN R, KPeTH P ΚΥΧΠΜΑ B zi- ρους ή] ΤΑΦΟΥCЄH B, ΦΥCH P ЄΞЄ S oncreta thautemata fesidis moro seri H interpretat. lat. in mg. add. m. post. R, communem habent SP cf. Struuium opusc. I 55 9 natura deorum edd. 10 terrentium VI 11 insula illa B 12 potest om. Bl, post deus s. I. add. B3 13 sepulcrum P 14 religionum (~ er.) B, re⌜li⌝gionum V2 15 inane* (m er.) B 17 habebat PV edd. ex] in Sl 19 illud om. S 21 quod] quo H )

sed cum eadem ratione natum esse cogito, non possum putare deum summum quo uideam esse aliquid antiquius, caelum scilicet atque terram. at ego deum quaero ultra quem nihil sit omnino, qui fons et origo sit rerum: hic sit necesse est qui caelum ipsum condidit terramque fundauit.

Saturnus autem si ex his natus est ut putatur, quemadmodum potest deus esse principalis qui aliis ortum suum debet aut quis praefuit mundo, priusquam Saturnus gigneretur?

sed hoc poeticum est ut dicebam paulo ante figmentum. nec enim fieri poterat ut elementa insensibilia tantoque interuallo separata in unum coirent ac filium procrearent aut is qui natus esset non potissimum genitoribus similis existeret, sed eam formam gereret quam parentes sui non habebant.

quaeramus ergo quid ueritatis sub hac figura lateat. Minucius Felix in po libro qui Octauius inscribitur sic argumentatus est: Saturnum, cum fugatus esset a filio in Italiamque uenisset, Caeli filium dictum, quod soleamus eos quorum uirtutem miremur aut eos qui repentino aduenerint, de caelo cecidisse dicere, Terrae autem, quod ignotis parentibus natos terrae filios nominemus.

sunt haec quidem similia ueri, non tamen uera, quia constat etiam tum cum regnaret ita esse habitum.

potuit sic argumentari, Saturnum, cum potentissimus rex esset, ad retinendam parentum suorum memoriam nomina eorum caelo terraeque indidisse, cum haec prius aliis uocabulis appellarentur: qua ratione et montibus et fluminibus nomina scimus inposita.

neque enim cum dicunt poetae de progenie [*](AUCTORES § 55] c. 21, 5-7. ) [*](B(-18)RSHPV] 1 reginum B pius V seclum S 2 concito r 3quod BarRParV 4 terra S ultra] ultro ultra SH q⌜uẽ⌝ P2? sit] est (add. m. 2) | ////// P 7 putetur V1 esse deus P 8 debeat B1, a del. B2 a⌜u⌝t B3 10 \'elementa (a s. I. er.) B, sic saepius 11 tantorque1 B3 separata (corr. m. 2) B 12 his RSH 14 uerita⌜ti⌝s H2 15 sub] 3 hastae eras. et sub s. I. P, ut V Octauius] hoc fauius R, octauus P 16 est s. I. P, om. V 17 rdictuml B3 18 post quod soli (fol. 12) 8 folia exciderunt in B, sequitw tendam uirtutem esse c. 18,2.3 19 aut] ad PV 22 consistat R tunc P ita esse- saturnum del. R 23 potius si R saturnus SH )

nam id apud I ueteres maximeque Graecos fuit usitatum. sic maria eorum traxisse nomen accipimus qui deciderant in ea, ut Aegaeum Icarium Hellespontum, et in Latio Auentinus uocabulum monti dedit in quo sepultus est, Tiberinus uel Thybris amni quo mersus est.

non ergo mirandum si nomina eorum caelo terraeque attributa essent, qui reges genuerant potentissimos.