Divinarum Institutionum

Quis est igitur tam excors qui hunc regnare in caelo putet, qui ne in terra quidem debuit? non insulse quidam poeta triumphum Cupidinis scripsit, quo in libro non modo potentissimum deorum Cupidinem, sed etiam uictorem facit.

enumeratis enim amoribus singulorum, quibus in potestatem Cupidinis dicionemque uenissent, instruit pompam, in qua Iuppiter cum ceteris diis ante currum triumphantis ducitur catenatus. eleganter id quidem a poeta figuratum, sed tamen non multum distat a uero.

qui enim uirtutis est expers, qui cupiditate ac libidinibus malis uincitur, non Cupidini ut ille finxit, sed morti subiectus est sempiternae.

sed omittamus de moribus dicere, rem consideremus, ut intellegant homines [*](EPITOME 5 s.] c. 10, 4. ) [*](AUCTORES 9] Verr. I c. 24 ss. al. 11] de harusp. resp. 20, 42; p. Mil.27,73 al. 12]Verg. Aen.I 47. 14] frg. poet. Rom. coll. Baehreus p.405. ) [*](BRSHM(—12) PV] 3 est Bt, corr. B2, eSt P2 uertuj V2 4 nisi in mg. V uertuj F2 6 arnl H2 certe optimus om. S post certe s. I. an repet. M2 non est] sit HM 7 adulteriis BarV incesti**s (bu ? er.) B nirsil H1 8 ante homines s. I. qui m. 2, post homines eras. qui M uocatos Ml 9 dignos B 10 G. RPV, C. SHM 11 post incaestum s. I. intulit R2 12 ad BI, corr. B*, sic saepe coniux HMV, sic saepe codd. excepto B 13 hinc scripturae codicis M nisi quibus perpaucis locis idoneum uisum erit nora adferentur 14 ⌜non⌝ B3 15 post poeta s. I. post B3 scribsit (b ex p) B3, sic saepe 17 numeratis R rinl H1 18 instruxit H 19 dicitur R 20 o Sx 21 destat (e ex i) B2 23 est om. H 24 amoribus H )

regnare in caelo Iouem uulgus existimat: id et doctis pariter et indoctis persuasum est, quod et religio ipsa et precationes et hymni et delubra et simulacra demonstrant.

eundem tamen Saturno et Rhea genitum confitentur. quomodo potest deus uideri aut, ut ait poeta, hominum rerumque repertor, ante cuius ortum infinita hominum milia fuerunt? eorum scilicet, qui Saturno regnante uixerunt et priores luce quam Iuppiter sunt potiti.

nideo alium deum regem fuisse primis temporibus, alium consequentibus. potest ergo fieri ut alius postea sit futurus. si enim prius regnum mutatum est, cur desperemus etiam posterius posse mutari? nisi forte Saturnus generare potuit fortiorem, Iuppiter non potest.

atquin diuinum imperium aut semper inmutabile est aut si est mutabile, quod fieri non potest, semper utique mutabile est. potest ergo Iuppiter regnum amittere, sicut pater eius amisit? ita plane.

nam cum idem neque uirginibus neque maritatis umquam pepercisset, abstinuit se tamen una Thetide, quod responsum fuit maiorem patre suo futurum quisquis ex ilia natus esset.

et primum mprudentia in eo non dei, cui nisi Themis futura dixisset, ipse nesciret; si autem diuinus non sit, ne deus quidem sit, unde ipsa diuinitas nominatur, ut ab homine humanitas;

deinde conscientia inbecillitatis, qui timuit utique maiorem. quod qui facit, scit profecto non esse se maximum, quandoquidem potest [*](EPITOME 16-38, 1] c. 10, 3 s. ) [*](AUCTORES 1 s. regnare - existimat] cf. Horat. o. III 5, 1 s. 6] Yerg. Aen. XII 829. ) [*](BRSHPVJ 1 uersantur V1 4 Rhea genitum] ope natum SH 5 post aut s. I. credi B1 ut* B 6 ortu⌊m⌋ B3 ortum inlicet (om. -finitaeorum sci-) qui saturno R hominum infinita B 10 sit postea PV 13 potest] potuit. H 14 post inmutabile est eadem uerba ut uid. eras. P est aut] est sicuti est aut B aut si est mutabile om. P 18 sed SV una] ut H thetidae R, tathedidej H1, thetida V marem P1, corr. P2, patre* (m er.), om. suo H 19 et om. BRSV, 8. I. P * *prudentia B, inprudentia (exp. m. 2?) P 20 cui om. H nisi] nihil PV the⌊m⌋is B2, thecis S, themnes H 21 aut S 22 ipsa om. B 24 profecto scit SH noff B2 se om. P )

idem per Stygiam paludem sanctissime iurat,

1. una superstitio superis quae reddita diuis
.

quid igitur homines oculos suos in caelum tollant? quid per superos deierent, cum ipsi superi ad inferos reuoluantur ibique habeant quod uenerentur et adorent? illut uero quale est, esse

tata quibus dii omnes et ipse luppiter pareatr\' si arcarum tanta uis est, ut plus possint quam caelestes uniuersi quamque ipse rector ac dominus, cur non illae potius regnare dicantur, quarum legibus et statutis parere omnes deos necessitas cogit? num cui dubium est quin is qui alicui rei obsequitur maximus non sit?

nam si sit, non accipiat fata, sed faciat. — nunc ad illud quod omiseram redeo. in una itaque sola fuit continentior, cum eam deperiret, non uirtute aliqua, sed metu successoris.

quae formido utique eius est qui sit et mortalis et inbecillus et nihili, quippe qui potuit et tunc cum nasceretur extingui, sicut frater eius ante genitus extinctus est, qui si uiuere potuisset, numquam minori concessisset [*](EPITOME 17-20] c. 10, 3 s. ) [*](AUCTORES 3] Verg. Aen. XII 817. ) [*](BESHPV] 1 existere] existere I ideo (in fine uersus add. m. 2) nec optimus nec maximus B 3 uwna H semperstitio P quwe B3, qiwe (a er.) H post reddita s. I. ~ (i. e. est) R2, 4 ⌜i⌝sta R2* 5 perierantes B, peierantis R1SP1Vac, -cs R2P2Vpc 6 qui H, q⌊d⌋, (q ex q m. 2) V metuunt HPV, probat Hartelius 7 sint B est] sit SH 8 tollunt Sll per om. S 9 deierant SH deuoluantur SH 11 facta S1 Par 13 ipsi B1, corr. B2 illa R, ille S dicairtur B2 14 omnis R1V1 15 est] est cui est S 16 nam si sit] om. R, cum alius sit qui SH ante non s. l. cum R7 facta S Par V 17 quo∗∗diomiseram (mo er., 1 m. al.) R in] quod in B unam (exp. m. 2) V 18 eaih R deperirct] deperiret amaret B 19 utiquae bis, pr. eras., in altero a eras. B, utique ex itaque V 20 inbecillis (tert. i ras. ex u R) RS nihil RH nunc JB1 (corr. B3) H, tum R 21 extingueTet1 B- 22 tnumquam minori, V2 )

potuerunt igitur homines alium deum habere rectorem, si Saturnus non fuisset ab uxore delusus at enim poetae ista finxerunt. errat quisquis hoc putat. illi enim de hominibus loquebantur, sed ut eos ornarent quorum memoriam laudibus celebrabant, deos esse dixerunt. itaque illa potius ficta sunt quae tamquam de diis, non illa quae tamquam de hominibus sunt locuti: quod clarum fiet exemplo quod inferemus.

Danaen uiolaturus aureos nummos largiter in sinum eius infudit, haec stupri merces fuit. at poetae, qui quasi de deo loquebantur, ne auctoritatem creditae maiestatis infringerent, finxerunt ipsum in aureo imbre delapsum eadem figura qua imbres ferreos dicunt, cum multitudinem telorum sagittarumque describunt.

rapuisse dicitur in aquila Catamitum: poeticus color est. sed aut per legionem rapuit cuius insigne aquila est aut nauis in qua est inpositus tutelam habuit in aquila figuratam, sicut taurum, cum rapuit et transvexit Europam.

eodem modo conuertisse in bouem traditur lo Inachi filiam, quae ut iram Iunonis effugeret, ut erat iam [*](EPITOME 7-13] c. 11,1. 13-18] c. 11, 2. 18-22] c. 11, 3. 22-40, 6] c. 11, 4. ) [*](AUCTORES 1-4] cf. Etymol. Magn. s. u. Zεύς. 17] Enu. ann. 287; Verg. Aeu. XII 284. 23 s.] Verg. Aen. VII 790. ) [*](EXPILATORES § 18] cf. Augustin. de ciu. dei XVIII 13 (p. 272, 31-273, 4); Isidor. orig. VIII 11, 35. ) [*](BRSHPVJ 1 zeus siue zen SH 3 sit] est B iuspirat S 4 in- spirare possit B posset SH 5 ex om. H libwis V2 7 rectorem] regem H detusus R 8 fiWxerunt V2 12 de] quae de B siut B sit wt uid. B1, fit corr. B* 13 danaem II, danaan P 14 infundit R qui om. S 15 ne in mg. V2 auctoritate S 16 frixcrunt V in om. BH 18 aquila Catamitum] aliqua lacatauiitum V ⌊aquila⌋ P 19 religionem B 20 a⌊qui⌋la H2, aliqua V quam RP 21 aquilam BH taurus H 22 in bouem conuertisse P • io\' in spatio 8 fere litterarum B2, yo S, ino H )