Tractatus super psalmos

Hilary, Saint, Bishop of Poitiers

Hilary, Saint, Bishop of Poitiers. S. Hilarii Episcopi Pictaviensis Tractatus super psalmos. (Corpus Scriptorum Ecclesiasticorum Latinorum, Volume 22). Zingerle, Anton, editor. Prague, Vienna, Leipzig: Tempsky, Freytag, 1891.

Psalmus cantici in die sabbati.

Bonum est confiteri domino et psallere nomini tuo, altissime, et reliqua. post legis tempora et cognitionem ueritatis conuenit corpus ipsum potius quam umbram corporis contueri. lex enim eorum, quae* in domino nostro Iesu Christo inplenda erant, speciem conplectitur; non ipsa ueritas, sed in ea meditatio ueritatis, utilis fide potius quam effectu, imitatione quam genere. ea enim, quae obseruari praecepta sunt, non uirtute efficientiae ipsius utilia erant, sed obseruantium fide salutaria, ut sacrificiorum diuersitates et holocaustomatum religiones et circumcisionis cura et sabbati otium. haec enim omnia et praetermissa culpam habebant et gesta sub futurorum fide proderant, sicut ait beatus apostolus: prius autem, quam ueniret fides, sub lege conclusi custodiebamur in ea fide, quae incipiebat. reuelari. itaque lex paedagoga nostra facta est in Christo, uti ex fide iustificemur. at ubi uenit fides, iam non sumus sub paedagoga; omnes enim filii estis fidei. ergo quotienscumque aliquid ex lege relegitur, in opere praesentium mandatorum speculum futurorum est contuendum. et erat quidem congruum de singulis superius conprehensis adferre rationem, ut secundum apostoli doctrinam uniuersa intellegerentur fide futurorum potius quam uirtute ipsius efficientiae profuisse; tamen in unum congesta omnia audientibus ne non tam cognitionem potius quam onus adferant, unam ex superioribus partem retractemus et eam scilicet, quae; tempori [*]( lo Gal. ill, 23 sq. ) [*]( 1 de titulo psalmi XCI om. V 3 bonum — reliqua om. V 7 ltm xpo spemciem corr. m. 2 V 8 utilis coni. Bened. et illis Vr 11 obseruantiaum corr. m. 1 V fide ex fidelium m. 2 V 12 holocaustumatum V1 .13 otium ex cotium m. 1 V 16 custodiebar 1'1 17 pedagoga V 18 ex fidei corr. m. 2 V ad ubi r 19 fili r 20 relegitur ex religitur m. 2 V 21 contuendum — fide futurorum in mary. m infer. add. m 2 V 25 audientib. non tam r 26 una orr. m. 2 V 27 superiorib. ex superi m. 2 V. )

346
necessaria est, id est sabbati diei; quia ita psalmus inscribitur: psalmus cantici in die sabbati, ut cum per scripturarum caelestium auctoritatem, quae ratio in sabbati requie contineatur, cognouerimus, parem ceterarum quoque rerum, quae in lege sunt, efficientiam sentiamus.

Et de otio quidem diei huius multa praecepta sunt. nam et in ea dominus perfecta mundi huius soliditate requieuit; scriptum est enim: et requieuit deus in die septima ab omnibus operibus suis, quae inchoauit facere. et rursum haec eadem sanctificatur in lege ab eo, ut omne opus agi uetitum sit, sicut scribitur in Exodo: in mente habete diem sabbatorum sanctificare eum: sex diebus operaberis et facies omnia opera tua; septimo autem die sabbata domini dei tui: non facies in illo die ullum opus. ergo sabbato et quies dei est et hominum otium. sed quid hoc proficiet ad psalmum, in quo in factura dei gaudium est, et profundae cogitationes eius. et exurendus peccator ut fenum, et iustus ut palma florescens et multiplicandus ut cedrus? nulla hic diei septimi requies, nullum humanorum operum otium decantatur. ergo quia nihil in psalmo de requie huius sabbati continetur, proprietas requietionis et sabbati, quod in lege praescribitur, requirenda est in psalmis. legimus itaque de impiis dictum: sicut iuraui in ira mea, si intrabunt in requiem meam. deus in sacramenti religione confirmat, non adituros requiem suam; non, ut opinor, huius sabbati requiem significat, in qua post mundi aedificationem scribitur quieuisse. nam sollemnitatem ac laetitiam diei huius omnes Iudaei in eam gloriantes introeunt, ei [*]( 8 Gen. II, 2. 11 Exod. XX, 8 sq. 28 Pe. XCIV, 11. ) [*]( 1 necessario F1 quia ex qua m. 2 V 2 scribtnraram V 4 quoque ex quo m. 2 V 7 in eam V 8 requiebit r 10 ab eo Yr adeo b 11 in raentera V 12 habete Vr habeto b 14 sabbata V 6f i Sabatier I, 176 sabbati r sabbatum b 15 n illum diem V illo die r in in illa die b 17 factumra corr. m. 2 Ffactura rb 18 exurendus scripsi cf. Sabatier 11, 185 et Stud■ 1889 p. 320 ezurgendus Vrl exoriendaa r'b iustum P 93 ita V 27 solemnitatem rb 28 fort. in ea cf. Stud. I. c. )

347
quibus necesse est plures in peccatis agere ac uiuere: hanc enim diem ad quoddam testimonium dignationis in se dei honorant. si haec ergo dei est requietionis dies, quod cum uenia dictum sit, iam deus mendax est, cum in se contumaces, in filium parricidae requiem diei huius obtineant.

Dehinc cum omnibus omnino sine exceptione aliqua nihil operis agere. sed in otio quiescere iussum sit, quomodo rursum dominus sabbatum soluit dicens: nescitis, quia sacerdotes in templo sabbatum uiolant et sine crimine sunt? ergo non haec quies sabbati nec hoc eius est otium, cum quando non quiescentes in sabbato maledicti sint * * * * * * ** * * * * * * * * * * * * * * sub legem firmitatis accipiens. si sol signaque cetera cursus suos obeunt et habent ab eo permanendi in his, in quibus sunt, substantiam, a quo in hos cursus atque in haec officia conposita sunt, si terra fructus suos profert materiem fecunditatis in dies sumens, per quam ei secundum temporum uices quaedam fertilitatis natura subiecta est, si cotidie animarum origines et corporum figurationes occulta et incognita nobis diuinae uirtutis molitione procedunt: et magnum est muneris tanti dona sentire. cum tamen eorum institutio nesciatur. sed haec etsi opus dei sunt, uerum in his labor nullus est. et quamquam habeant ex auctore suo ac dominante, quod talia sunt, non tamen eum, a quo orta et per quem cotidie talia sunt. defatigant.

Et haec quidem magna dei opera sunt, caelum continere, solem cum astris ceteris luminare, sementis terrae incrementa sufficere, hominem firmare, animam reprouehere: sed longe [*](8 Matth. XII, 5. ) [*]( 3 di est reqaietionis dl quod V 5 optineant r 7 sed in ez sine ",. 2 V 10 quies est sabbati rb eius otium est rb 11 quattuor uersuum spatio uacuo in marg. addidit m. 2: hic deest quod addendum ert V in r add. m. 2 hic deest 16 substantia Vr officio V 17 templorum V1 uicem rb 21 nesciatur ex nesciatuis m. 2 V 22 est t MHUS rb 23 dominante V dfiante r donante 6 25 sun V defitiar e gant V 26 et quidem haec rb 27 luminesumentis corr. m. 2 V 28 hominem — reprouehere om. r. )

348
his maiora opera perfecta sunt. Moyses enim tantum uisibilium rerum creationes enarrauit rudibus hominum animis, ea ad cognitionem dei proferens, quae possent intellegi et uideri. ut per hanc conspicabilium operum magnitudinem uirtus eius, qui operatus est, cognosceretur et creatoris potestas per creaturae admirationem posset intellegi. sed Paulus, testamenti noui interpres, non iam lactis sed panis cibum ingerens ita de domino tradidit: qui est imago dei, primogenitus omnis creaturae, quia in ipso constituta sunt omnia in caelis et in terra, uisibilia et inuisibilia, siue throni siue dominationes siue principatus siue potestates: omnia in ipso et per ipsum facta sunt, et ipse est ante omnes, et omnia ipsi constant. protrahit ergo nos doctor gentium de cognoscibili materia in inuisibilium intellegentiam et nos ad cognoscendos principatus et potestates et thronos et dominationes de terrenis atque humilibus educit. uerum haec ex nutu dei patris et in caelis et in terra manent atque extiterunt, et licet per filium omnia, tamen a deo omnia. ipse est etenim caput ac principium uniuersorum, et in ipso uniuersa sunt condita, licet postea de thensauris in se conditis secundum arbitrium potestatis aeternae singula quaeque pro:ulerit. uerum cum in omnibus Christus operetur, eius tamen opus est, qui operatur in Christo; et ideo. pater meus, ait, cotidie operatur, et ego operor, quia opus patris est, quidquid manente in se deo patre filius dei deus Christus operatur; atque ita per filium cotidie omnia, quia omnia pater operatur in filio. igitur cotidie Christus operatur: et, ut arbitror, animarum initia, configurationes corporum. profectus et incrementum uiuentium opus eius ostendunt. [*]( 8 Coloss. I, 15 sq. 24 Ioh. V, 17. ) [*](1 maiore V diuisibilium rb 4 ut ex et m. 2 V 5 ut oreatoris rb 7 noui, quod in V scripsit m. 1, in r add. m. 2, om. 11 ita dfio V 11 dominatione corr. m. 2 V 12 per add. nz. 2 V 13 omnes et add. m. 2 V 14 pertrahit rb in uisibilium V 16 potestas V adque V 17 haec ea nautu cm.. tn. 1 V 18 extiterint r existunt rb 19 et principium rb 21 thesauris rb aeternae ex aeter 11/. 2 V 24 ait om. V operateur corr. m. 1 V 25 quicquid r 26 ds xps V Christus rh. )

349

Ut autem absolutius intellegere possimus, quae operatio dei sit et quomodo operans pater operatur et filius. originem dicti huius nosse debemus. inter ceteras enim curationes, quibus se dominus in carne hominis deum docebat sub uisibili materie potestatem inuisibilis uirtutis ostendens, paralyticum triginta et octo annorum in natatoria porticus Salomonis inuenit expectantem alicuius auxilium, per quem ad motum aquae per angelum incitatae deuehi posset. erat autem hoc et in tempore et in homine uirtutis, ut, cum fons piscinae commotus esset, ille, qui primus aquas esset ingressus, omnem infirmitatem, qua adflictaretur, euaderet. erant autem haec et praesentium effectibus utilia et futurorum speculo imaginata, cum angelo ad aquas uocante omnium aegritudinum prompta esset abolitio. hunc ergo paralyticum die sabbati dominus ubi uidit, uerbo curat, praecepto salutem infirmantis efficiens. dicit ergo paralytico: surge et tolle grabatum tuum et ambula. iam non solum sanus paralyticus, sed etiam oneri utilis factus est. Iudaei paralyticum uiolati sabbati arguunt dicentes: sabbatum est et non licet tibi tollere grabatum tuum. quibus respondit: qui me fecit sanum, ille mihi dixit: tolle grabatum tuum et ambula, eundem auctorem facti sui praeferens, quem salutis, ut non existimaretur ab eo culpa uiolati sabbati posse proficisci, cuius in uerbo humani corporis instauratio constitisset. ergo quia paralyticum dominus curasset in sabbato, ubi facti ueneratio consequi debuisset, illic Iudaeorum omnium odium commouetur. quibus dominus respondit: pater meus usque modo operatur. et ego operor. [*]( 16 Ioh. V, 8. 18 Ibid. 10. 20 Ibid. 11. 26 Ibid. 17. ) [*]( 1 ut om. V 2 operante patre dubitanter coni. Bened. 8 cetera V curatione V 6 paraliticum r 6 XXX et VIII V cj. F. Neue Formenl. //, 133 triginta octo rb aiin- V in natatoriae V solomonia V 7 ad modum V 10 esset ingressus eeaet corr. m.2 V 11 euadere T 18 egri- tudinum r aegritndinem V oblitio V 14 dff V 16 anrge tolle rb gra- 1 battum V 18 nolati carr. m. 2 V 19 et non ex et m. 2 V non rb grabattum « grabatum m. 2 V 21 grabattQ V 22 proferens rb 24 dns ex dfis et m. 2 V 96 dS V. )

350

Sed' surgit hic ad uiolati, ut putabant. sabbati grauior indignatio, quod patrem suum deum dixerit, aequalem se faciens deo. sed unde hic Iudaeis dolor est? non enim ita locutus est: deus pater meus est. sed uim adtulit ueritas, et confessionem inuitis ratio extorsit; deo enim esse aequalem opera loquebantur. illi irascuntur quae non audiunt, et pati nolunt quod ignorare non possunt: et hoc in Christo oderunt, quod eos intellegere est necesse. opus ergo patris in quo est? in eo scilicet, quod agit filius; ait enim: non potest filius facere a se quicquam. nisi quod uiderit patrem facientem. non utique sibi uirtutem ademit. sed obsequio paterno deuinxit arbitrio. non enim nudo sermone significat: non potest filius facere, sed adiecit: a se quicquam, nisi quod uiderit patrem facientem. ergo omne, quod facit ille, famulatus est, quia non a se quicquam, sed id, quod uiderit, facit: ministerium ueniens de exemplo non operis, sed uoluntatis, quia opus patris in uoluntate est. id enim dominus ait: non ueni uoluntatem meam facere, sed eius, qui me misit, docens non aliud uelle se quam quod uellet ille, qui eum miserat. ergo uoluntatem patris filius tamquam exemplum operationis introspicit, quia omnia intra paternarum cogitationum prouidentiam quadam futurarum rerum praedestinatione formantur. introspicit autem per mutuam caritatem atque naturam; ait enim: pater diligit filium et omnia demonstrat ei. quae ipse facit. ita et huic dei, ex quo ipse deus natus est, uoluntatem nosse peruium est : et illi, quod uoluntatis suae cognitionem filio congenuerit, est benignum.

Ergo ad sabbati diem, ex quo odium commouebatur, responsum est: pater meus usque modo operatur. et ego operor. est ergo opus dei sabbato? est plane: nam [*](9 Ioh. V, 19. 18 Ioh. VI, 38. 24 Ioh. V, 20. ) [*]() [*]( 2 dill add. m. 2 V 6 loquebantur ex loquibatur m. 2 V irascutur ex nasoQtur m. 2 V quod non audiunt rb 10 a se facere quidquam b 11 uirtutem sibi rb obsequio se paterno rb 12 mundo sermone V 13 ab se quidquam b 14 omne om. rb 19 quam om. V 20 qui miserat ex qui me miserat m. 1 V 21 omnia om. r 24 adque V 25 ita ut huic,. 26 peruium ex puerum m. 2 V 28 quo ex quominus m. 2 V. )

351
nisi esset, caelum dilaberetur, lumen solis occideret, terra non staret, fructuum omnium incrementa deficerent: uitae hominum interirent, si sabbati lege uirtutum omnium constitutio otiaretur. sed requies nulla est, et cursus idem est, et, ut sex diebus, ita et sabbato elementorum omnium continentur officia. ergo omni in tempore per haec pater operatur ; operatur autem in filio, qui ex eo est et per quem omnia haec opus eius sunt, qui ista in se operetur, operantem: et ministerii opus in opus refertur auctoris. itaque filius in paralytico, ut in ceteris, operatus in sabbato est, et per filium opus patris in sabbato est; atque ita non est in die dei requies. cum dies deo nulla sine opere sit.

Quia ergo opera dei exstant, quae sit eius requies quaerenda est. dei itaque opus, opus Christi est; uerum et requies dei deus Christus est, quia ita omnia, quae dei sunt, in eo uera sunt, ut his pater quiescat. perfectus enim a perfecto est, quia, ut apostolus ait, omnia ipsi constant, et sicut de se ipse testatus est: sicut habet pater uitam in semetipso, ita et filio dedit habere uitam in semetipso; et rursum apostolus ait: quia in ipso inhabitat omnis plenitudo diuinitatis corporaliter. itaque quod in eo est uel quod ipso perfectum est, neque iam, quod subsistit ac manet, eget atque expectat aliunde, sed caritate patris atque uirtute. ita et in filio uita est, ut, licet sit natus ex patre, tamen in ea uita, in qua et pater uiuit, existat. nam et in eo uniuersorum, quae deinceps crearentur, principia constiterunt; et in eo uniuersa contemplans consummatis per eum [*]( 17 Coloss. I, 17. 18 Ioh. V, 26. 20 Coloss. II, 9. ) [*]( 4 requiee ex quies m. 2 V 5 ita ex ut ita rra. 2 V 6 alterum operatur add. m. 2 V 7 quia ex eo est b omnia haec omnia opus V 8 quia ista r operante coni, Bened. 11 adque V non est in deo requies b 18 requies om. r quaerendum est coni. Bened. in adn., fort. recte 14 uerum et — Christus est om. r 16 a add. m. 2 V 17 quia apostolus ait V 18 de se ipso b . 19 ita et filio — in semetipso in marg. super. add. m. 2 V 22 pro uel quod ipso Bened. in adn. t coni. uelut in ipso 25 uiua corr. m. 2 I' 26 uniuersarum V constituerunt V. )

352
omnibus delectatus est, cum et in filio creatore quiesceret et in his, quae digna dilectionis filio essent creata, gauderet. hinc illud est in prouerbiis: cum pararet caelum, aderam illi et: ego eram apud eum disponens: mihi adgaudebat, cum laetaretur orbe perfecto. haec requies, in qua laetatur pater, quam etiam per sacramenti confirmationem impii non adibunt. est etiam intellegenda domino Iesu Christo requies eorum, quae inuisibilia sunt, tbroni, dominatus, principatus, potestates: haec enim omnia manent incorrupta, indefessa, perpetua. et idcirco in his requies existimanda est, quia indulta aeternitate iam in eorum perfectis creationibus quiescatur.

Oportet autem cognosci quidem, quomodo in requiem, quam impii non adibunt, pii et deo subiecti poterunt introire; necesse est enim spem, quae malis negata sit, bonis relinqui. sed si Christus dei requies est, ergo hi, qui in Christo erant, erunt in dei requie. in Christo autem uelle esse se apostolus clamat dicens: sequor autem, si adprehendam, in quo et adprehensus sum, et rursum: omnia autem detrimenta esse duxi et arbitror stercora, ut Christum lucrifaciam, et rursum: benedictus pater domini nostri Iesu Christi, qui benedixit nos in omni benedictione spiritali in caelestibus in Christo, in quo elegit nos ante mundi constitutionem in ipso. ut simus sancti et inmaculati inconspectu eius in caritate: qui ante praedestinauit nos nos in adoptionem em per Iesum in ipso: quia uerbum caro factum est,quia. cum aliquando essemus alienati et inimici sensus eius in factis malis, nunc autem reconciliati sumus corpore carnis eius. ergo [*]( 8 Prov. VIII, 27. 4 Ibid. 30. 17 Phil. III, 12. 18 Ibid. 8. 20 Ephes. I, 8 sqq. 26 Ioh. I, 14. 27 cf. Coloss. I, 21 sq. ) [*]( illi V cf. Sabatier //, 310 illic rb 5 orbe V Sabat. 311 opere rb m n 6 confirmatione corr. m. 2 V 7 ifcs xpo V 8 dominationes rb 11 quiestatur F1 13 qua V 14 negata est rb 15 hii r 17 aequor add. m. 2 Į- adpraehendam et nic. in seq. V 20 dfii n lftm zpi V 22 spiritnali r 25 in adoptione curr. m. 2 V 26 per Christum b fort. per Iesum Christum (lñm xpm), cf. Subatier Ill, 788 28 corpore carnis ex factis corporis canis m. 2 V. )

353
per coniunctionem carnis adsumptae sumus in Christo: et hoc est sacramentum dei absconditum a saeculis et generationibus in deo, quod nunc reuelatum est sanctis eius, esse nos coheredes et concorporales et conparticipes pollicitationis eius in Christo. patet ergo uniuersis per coniunctionem carnis aditus in Christo, si exuant ueterem hominem et cruci eius adfigant, et ab his, quae ante gesserunt, in baptismo eius consepeliantur ad uitam, et, ut in consortium Christi carnis introeant, carnem cum uitiis et concupiscentiis adfigant. istius modi enim corpora configurabit in transformationem corporis sui et horum humilitatem in gloriam carnis suae transferet, qui contundentes omnes cupiditatum aculeos et uoluptatum sordes abluentes post nouae natiuitatis sacramentum meminerint se non carnem suam habere, sed Christi.

Est autem hoc perfectum sabbatum, haec uera requies, cui more sabbati saecularis omnia uitae necessaria pridie praeparare praecipimur. Iudaei enim secundum praeceptum legis die, quae anterior sabbato erit, omnia, quae sabbato sint necessaria, parant, et cibus omnis ac potus ante prouidendus, parandus, recondendus est, non intellegentes in eo umbram futurae ueritatis ostendi. ut enim ad otium sabbati obtinendum superioris diei geminanda officia sunt — nam et quod ipsi diei et sabbato necessarium sit, curandum est —, ita et nobis aeterna sabbata expectantibus, quibus illic possimus uti, praesentis uitae negotiis sunt praeparanda, et nunc quidem necessaria, sed requiem sabbati redemptura. ut igitur ab huius sabbati requie, id est, ut superius ostendimus, a consortio Christi angelorumque, non etiam sacramento dei arceamur, operandum [*]( 2 cf. Ephes. III, 5 sq. ) [*]( 3 nunc ex n5 m. 2 V reuelatum ex relatum m. 1 V eius ex es m. 2 V 6 aditus in Christo per coniunctionem carnis rb 8 introeant V 10 configurauit Vi- in transformatione rb 12 cupiditatem V1 per nouae rb 13 non carnem habere suam r non suam carnem habere b 18 die ex de m. 2 V sunt necessaria rb 21 obtinendum ex obetinendum m. 1 V optinendum r 22 diei ex ei m. 2 V 25 praeparanda et et V1 26 sabbati add. m. 2 V redemptura ex redpmptum m. 2 V 27 angelorumque ex angelumque m. 2 V 28 di V diei r. ) [*]( XXII. HDar. Plct. para I. ) [*]( 28 )

354
et promerendum est, et per sollicitudinem operum anteriorum aeternitatis est requies praeparanda orationum uigiliis, lectionum frequentia, ieiunii uoluntate, humilitatis tranquillitate, bonitatis operibus, castitatis nitore, uirtute patientiae. haec pridie in otium aeterni sabbati sunt paranda, ut corruptionis nostrae infirmitate in caelestem gloriam transformata nec uitium uoluntas, nec ambitio gloriam, nec honorem superbia, nec otium labor, nec cibum corpus, nec somnum noctis die lassitudo desideret, sed sit nobis aeterna lux, uita peruigil, communis usus bonorum, caelestis satiatus sermo dei, laudium deo et cum angelorum choris hymnus aeternus. hoc fidei est praemium, haec corporeae resurrectionis est gloria, in qua nihil desiderandum est, quia nullo egendum est: non per inuidiam aemulandum, quia in communione uiuendum; non aut infirmitate aliqua dolendum aut aetate crescendum, quia inmortalitate durandum est. sed urendus potius diabolus et malum omne perimendum et aeternitatis nostrae flos optinendus. pro huius igitur sabbati requie deo patri filius confitetur. hoc ex persona eius in fine cantatur. hoc, sicuti singulorum uersuum interpretatione noscemus, adquisita hominum inmortalitate celebratur.