De Ordine

Augustine

Augustine. Sancti Aureli Augustini Opera, Sectio 1, Pars III (Corpus scriptorum ecclesiasticorum Latinorum, Volume 63). Knöll, Pius, editor. Prague; Vienna; Leipzig: F. Tempsky; G. Freytag, 1922.

In hoc igitur quarto gradu siue in rhythmis siue in ipsa modulatione intellegebat regnare numeros totumque perficere; inspexit diligentissime, cuius modi essent; reperiebat diuinos et [*](1 ad A potentissime A secernernendi T secernenda A 3 esset Pml 5 traguoedos P tragedos.11 comedos AM 6 huiuscemodi APm2T atque] uel M 8 cytharas MPT 10 uarietati Aml 11 figura**rentur A 12 syl- labis P 14 proprie Mml 17 caesa] et caesa A edd. nominauit A edd. 18 prouolueret M quam] in quo M sustineret M 21 rythmi P rithmi AMT qui] quiaHP quodM 24 mouimenta (ui s. na2) H honerauitA 25 quorum] ut M 26 styrpem T 28 quartu Pml 30 repperiebat P )

176
sempiternos, praesertim quod ipsis auxiliantibus omnia superiora contexuerat. et iam tolerabat aegerrime splendorem illorum atque serenitatem corporea uocum materia decolorari. et quoniam illud, quod mens uidet, semper est praesens et inmortale adprobatur - cuius generis numeri apparebant — sonus autem, quia sensibilis res est. praeteritum tempus inprimiturque memoriae, rationabili mendacio iam poetis fauente ratione louis et Memoriae filias Musas esse confictum est. unde ista disciplina sensus intellectusque particeps musicae nomen inuenit.

Hinc profecta est in oculorum opes et terram caelumque conlustrans sensit nihil aliud quam pulchritudinem sibi placere et in pulchritudine figuras, in figuris dimensiones, in dimensionibus numeros quaesiuitque ipsa secum, utrum ibi talis linea talisque rotunditas uel quaelibet alia forma et figura esset, qualem intellegentia contineret. longe deteriorem inuenit et nulla ex parte, quod uiderent oculi, cum eo, quod mens cerneret, conparandum. haec quoque distincta et disposita in disciplinam redegit appellauitque geometricam. motus eam caeli multum mouebat et ad se diligenter considerandum inuitabat. etiam ibi per constantissimas temporum uices, per astrorum ratos definitosque cursus, per interuallorum spatia moderata intellexit nihil aliud quam illam dimensionem numerosque dominari, quae similiter definiendo ac secernendo in ordinem nectens astrologiam genuit, magnum religiosis argumentum tormentumque curiosis.

In his igitur omnibus disciplinis occurrebant ei omnia numerosa, quae tamen in illis dimensionibus manifestius eminebant, quas in se ipsa cogitando atque uoluendo intuebatur uerissimas, in his autem, quae sentiuntur, umbras earum potius atque uestigia recolebat. hic se multum erexit multumque praesumpsit, ausa est [*]( 7 cf. Retract. I 3, 5 ) [*]( 1 ipsi P 2 contexerat HMPTa egerrime AMP 3 corpora Aml G praeterfuit HmI 7 mendatio AT ratione HMP ratione quaerendumne quid aliquid pro paganis (propaginis A) similiter id esset memoriae filius musus ATa q laerendumne quid propagini similiter inesset m 10 est profecta eM. opes] opus es A 11 illustrans a 13 talis ibi A 17 distincte disposita T distincte disposite A 19 cunctantissimas M 21 eam A 23 religionis Aml augmentum A 27 ipse Aml intueatur lImI 28 autem in his A 29 ausa] ita ausa IIMa )

177
inmortalem animam conprobare. tractauit omnia diligenter, percepit prorsus se plurimum posse et quidquid posset numeris posse. mouit eam quoddam miraculum et suspicari coepit se ipsam fortasse numerum esse eum ipsum, quo cuncta numerarentur, aut si id non esset, ibi tamen eum esse, quo peruenire satageret. hunc uero totis uiribus conprehendit, qui iam uniuersae ueritatis index futurus, ille, cuius mentionem fecit Alypius, cum de Academicis quaereremus, quasi Proteus in manibus erat. imagines enim falsae rerum earum, quas numeramus, ab illo occultissimo, quo numeramus, defluentes in sese rapiunt cogitationem et saepe illum, cum iam tenetur, elabi faciunt.

Quibus si quisque non cesserit et illa omnia, quae per tot disciplinas late uarieque diffusa sunt, ad unum quiddam simplex uerum certumque redegerit, eruditi dignissimus nomine non temere iam quaerit illa diuina non iam credenda solum uerum etiam contemplanda intellegenda atque retinenda. quisquis autem uel adhuc seruus cupiditatum et inhians rebus pereuntibus uel iam ista fugiens casteque uiuens, nesciens tamen, quid sit nihil, quid informis materia, quid formatum exanime, quid corpus, quid exanime in corpore, quid locus, quid tempus, quid in loco, quid in tempore, quid motus secundum locum, quid motus non secundum locum, quid stabilis motus, quid sit aeuum, quid sit nec in loco esse nec nusquam, quid sit praeter tempus et semper, quid sit et nusquam esse et nusquam non esse et numquam esse et numquam non esse, quisquis ergo ista nesciens, non dico de summo illo deo. qui scitur melius nesciendo, sed de anima ipsa sua quaerere ac disputare uoluerit, tantum errabit, quantum errari plurimum potest. facili?.. [*]( 7 cf. c. Acad. III 5, 11 ) [*]( 1 probare M precepit T 2 proslls Pml et quidquid—posse om.Aml posset] posse P 4 cunta Pml 5 eam a 6 compraehen*sis J index (x add. m2) J 7quaeremusP 8 protheuscodd. lZ quisque]quis T illa om.m 13 quoddam Mm 14 erudiri M dignissimus (om. nomine) IIMP nomine dignissimusa. edd. 15pr. iam om.M 17inhyans T hinians 11 19pr. exanime] animę A all. exanime HMP species ATedd. 20 in temporo (in s. m:!) P 21 all. quid motus—locum om.Ilml 22 alt. quid sit om.A 23 praeter] praeteritum M olt. qllid] et quid edd. et numquam esse—i.on esse om.AmI 26 posl sed add. Aml si s. I. ) [*]( LXIII. AuuiM. I par< III. cd. Knoell. ) [*]( 12 )

178
autem ista cognoscet. qui numeros simplices atque intellegibiles conprehenderit; porro istos conprehendet, qui et ingenio ualens et priuilegio aetatis aut cuiuslibet felicitatis otiosus et studio uehementer incensus memoratum disciplinarum ordinem, quantum satis est, fuerit persecutus. cum enim artes illae omnes liberales partim ad usum uitae partim ad cognitionem rerum contemplationemque discantur, usum earum assequi difficillimum est nisi ei. qui ab ipsa pueritia ingeniosissimus instantissime atque constantissime operam dederit.

Quod uero ex illis ad id, quod quaerimus, opus est, ne te quaeso, mater. haec uelut rerum inmensa quaedam silua deterreat. etenim quaedam de omnibus eligentur numero paucissima, tu potentissima, cognitione autem multis quidem ardua, tibi tamen, cuius ingenium cotidie mihi nouum est et cuius animum uel aetate uel admirabili temperantia remotissimum ab omnibus nugis et magna labe corporis emergentem in se multum surrexisse cognosco, tam erunt facilia quam difficilia tardissimis miserrimeque uiuentibus. si enim dicam te facile ad eum sermonem peruenturam, qui locutionis et linguae uitio careat, profecto mentiar. me enim ipsum, cui magna necessitas fuit ista perdiscere, adhuc in multis uerborum sonis Itali exagitant et a me uicissim, quod ad ipsum sonum attinet, reprehenduntur. aliud est enim esse arte, aliud gente securum. soloecismos autem quos dicimus fortasse quisque doctus diligenter attendens in oratione mea reperiet; non enim defuit, qui mihi nonnulla huius modi uitia ipsum Ciceronem fecisse peritissime persuasisset. barbarismorum autem genus nostris temporibus tale conpertum est. ut et ipsa eius oratio barbara uideatur, qua Roma seruata est. sed tu contemtis istis uel puerilibus rebus uel ad te non pertinentibus ita grammaticae paene diuinam uim naturamque cognosces, ut eius animam tenuisse, corpus disertis reliquisse uidearis. [*](1 eognoscet ista edd. ti contemplationemq; (q; m2) T 10 pr. quid IIm2M ad id om.M 11 ncj nec a hoc ex h§c Aml 1;3 ui] om.M in AP id est a potentissima um.J/ 14 mihi qllotidie A 16 a magna AHMTedd. emer**gentem (ge ras.) P 17 quam difficilia om.Tml 18 peruenturum Aml 19 uino (uitio s. m2) A 21 attiuget M 22 reprehendentnr M 23 solycismos HP quisquis A 24 repperiet AP 25 huiiiscemodi M cyceronem T 26 persuaserit m 27 ratio fLU Pa qua ex quia A 28 tn] cum A con- temptis AHMT 29 uim om.M 30 cognoscis JMl\'m desertis P reliquisse disertis edd. )

179

Hoc etiam de ceteris huius modi artibus dixerim, quas si penitus fortasse contemnis, admoneo te, quantum filius audeo quantumque permittis, ut fidem istam tuam, quam uenerandis mysteriis percepisti, firme cauteque custodias, deinde ut in hac uita atque moribus constanter uigilanterque permaneas. de rebus autem obscurissimis et tamen diuinis, quomodo deus et nihil mali faciat et sit omnipotens et tanta mala fiant et cui bono mundum fecerit, qui non erat indiguus, et utrum semper fuerit malum an tempore coeperit et, si semper fuit, utrum sub conditione dei fuerit et, si fuit, utrum etiam iste mundus semper fuerit, in quo illud malum diuino ordine domaretur-si autem hic mundus aliquando esse coepit, quomodo, antequam esset, potestate dei malum tenebatur et quid opus erat mundum fabricari, quo malum, quod iam dei potestas frenabat, ad poenas animarum includeretur? si autem fuit tempus, quo sub dei dominio malum non erat, quid subito accidit, quod per aeterna retro tempora non acciderat? in deo enim nouum extitisse consilium, ne dicam impium, ineptissimum est dicere. si autem inportunum fuisse et quasi improbum malum deo dicimus, quod nonnulli existimant, iam nemo doctus risum tenebit, nemo non suscensebit indoctus; quid enim potuit deo nocere mali nescio qua illa natura? si enim dicunt non potuisse, fabricandi mundi causa non erit; si potuisse dicunt, inexpiabile nefas est deum uiolabilem credere, nec ita saltem, ut uel uirtute prouiderit, ne sua substantia uiolaretur; namque animam poenas hic pendere fatentur, cum inter eius et dei substantiam nihil uelint omnino distare. si autem istum mundum non factum dicamus, impium est atque ingratum credere, ne illud sequatur, quod deus eum non fabricarit — ergo de his atque huius modi rebus aut ordine illo eruditionis aut nullo modo quicquam requirendum est.

Et ne quisquam latissimum aliquid nos conplexos esse arbitretur, hoc dico planius atque breuius, ad istarum rerum [*]( 1 huiuscemodi M 2 paenitus P contempnis P quo (s. co) ad- .. moneo A 8 indigus ATrn2 indignus Tmla 11 domitaretur Ma dominaretur m 13 fabricare Tml 14 fenabat Tml 16 se extitisse P constitisse A 19 alt. nemo] ne modo A 20 succensebit AM edd. qua] quae H quia M qualis Am2 22 erat M 26 saltim AMP ut om.]] ne] nec HP 24 hinc AT 27 ne T illum T 28 huiuscemodi M 30 nos om.M 31 arbitretur Tm2 in ras. arbitraretur Aml ) [*]( 12* )

180
cognitionem neminem adspirare debere sine illa quasi duplici scientia bonae disputationis potentiaeque numerorum. si quis etiam hoc plurimum putat, solos numeros optime nouerit aut solam dialecticam. si et hoc infinitum est, tantum perfecte sciat, quid sit unum in numeris quantumque ualeat nondum in illa summa lege summoque ordine rerum omnium, sed in his, quae cotidie passim sentimus atque agimus. excipit enim hanc eruditionem iam ipsa philosophiae disciplina et in ea nihil plus inueniet, quam quid sit unum, sed longe altius longeque diuinius. cuius duplex quaestio est, una de anima, altera de deo. prima efficit, ut nosmet ipsos nouerimus, altera, ut originem nostram. illa nobis dulcior, ista carior, illa nos dignos beata uita, beatos haec facit, prima est illa discentibus, ista iam doctis. hic est ordo studiorum sapientiae, per quem fit quisque idoneus ad intellegendum ordinem rerum, id est ad dinoscendos duos mundos et ipsum parentem uniuersitatis, cuius nulla scientia est in anima nisi scire, quomodo eum nesciat.

Hunc igitur ordinem tenens anima iam philosophiae tradita primo se ipsam inspicit et, cui iam illa eruditio persuasit aut suam aut se ipsam esse rationem, in ratione autem aut nihil esse melius et potentius numeris aut nihil aliud quam numerum esse rationem, ita secum loquetur: ego quodam meo motu interiore et occulto ea, quae discenda sunt, possum discernere uel conectere et haec uis mea ratio uocatur. quid autem discernendum est, nisi quod aut unum putatur et non est aut certe non tam unum est quam putatur? item cur quid conectendum est, nisi ut unum fiat, quantum potest? ergo et in discernendo et in conectendo unum uolo et unum amo, sed cum discerno, purgatum, cum conecto, integrum uolo. in illa parte uitantur aliena, in hac propria copulantur, ut unum aliquid perfectum fiat. lapis ut esset lapis, omnes eius partes omnisque natura in unum solidata est. quid arbor? nonne arbor non esset, si una non esset? quid membra cuiuslibet animantis ac uiscera et [*](4 et om.M 5 nūdū T in om.HMPa 6 iis m 9 inueLit ATm 11 nostram ovx.M 12 carior] elatior a 14 ordo om.T 16 in add.Pmls.l. 18 ergo M 19 se ipsam primo AT 23 possunt (corr. ml) P uel] et M edd. 24 quid] quod Am2 quod aut] aut id quod M 25 *quaIi1*A 27 alt. uno Pml 28 conectendo H 31 non (ne s. ml) P 32 animamtis Pml ac] et M )

181
quidquid est eorum, e quibus constat? certe si unitatis patiantur diuortium, non erit animal. amici quid aliud quam unum esse conantur? et quanto magis unum, tanto magis amici sunt. populus una ciuitas est, cui est periculosa dissensio. quid est autem dissentire nisi non unum sentire? ex multis militibus fit unus exercitus. nonne quaeuis multitudo eo minus uincitur, quo magis in unum coit? unde ipsa coitio in unum cuneus nominatus est quasi couneus. quid amor omnis ? nonne unum uult fieri cum eo, quod amat et, si ei contingat, unum cum eo fit? uoluptas ipsa non ob aliud delectat uehementius, nisi quod amantia sese corpora in unum coguntur. dolor unde perniciosus est? quia id, quod unum erat, dissicere nititur. ergo molestum et periculosum est unum fieri cum eo, quod separari potest.

Ex multis rebus passim ante iacentibus, deinde in unam formam congregatis unam facio domum. melior ego, si quidem ego facio, illa fit, ideo melior, quia facio; non dubium est inde Ille esse meliorem, quam domus est. sed non inde sum melior hirundine aut apicula — nam et illa nidos adfabre struit et illa fauos — sed his melior, quia rationale animal sum. at si in ratis dimensionibus ratio est, numquidnam et aues quod fabricant, minus apte congruenterque dimensum est? immo numerosissimum est. non ergo numerosa faciendo sed numeros cognoscendo melior sum. quid ergo? illae nescientes operari numerosa poterant? poterant profecto. unde id docetur? ex eo, quod nos quoque certis dimensionibus linguam dentibus et palato adcommodamus, ut ex ore litterae ac uerba prorumpant, nec tamen cogitamus, cum loquimur, quo motu oris id facere debeamus. deinde quis bonus cantator, etiamsi musicae sit imperitus, non ipso sensu naturali et rhythmum et melos perceptum memoria custodiat in canendo, quo quid fieri numerosius potest? si nescit indoctus, sed tamen facit operante natura. quando autem melior [*](1 est om.A e] ex M et P a A patiatur M 2 diuortiuum P erat P 5 **milibus (si ras.) P milibus A similibus HM 6 nonne] non HmlP nam Hm2.l1 7 coit] cogit Hml alt. cuneos (o s. u) // coneus M 8 eo] dco a 9 ante contingat add. Pm2 s.l. aliquid 11 quia] nisdl 12 ab ergo incipit cap. XIX M cum eo unum fieri edd. 18 affabre AMT 20 numquid M 21 no.i ex nun P 23 att. poteraut orn,HMP 24 linguam] rationem M 26 cogitemus Pml 27 bonum P 28 rythmum P rithmum AJIT 29 quod quid HmlP quid quod Af si HMP hoc ATedd. )

182
et pecoribus praeponendus ? quando nouit, quod faciat. nihil aliud me pecori praeponit, nisi quod rationale animal sum.

Quomodo igitur inmortalis est ratio et ego simul et rationale et mortale quiddam definior? an ratio non est inmortalis ? sed unum ad duo uel duo ad quattuor uerissima ratio est nec magis heri fuit ista ratio uera quam hodie nec magis cras aut post annum erit uera nec, si omnis iste mundus concidat, poterit ista ratio non esse. ista enim semper talis est, mundus autem iste nec heri habuit nec cras habebit, quod habet hodie, nec hodierno ipso die uel spatio unius horae eodem loco solem habuit; ita, cum in eo nihil manet, nihil uel paruo spatio temporis habet eodem modo. igitur si inmortalis est ratio et ego, quae ista omnia uel discerno uel conecto, ratio sum, illud, quo mortale appellor, non est meum; aut si anima non id est, quod ratio, et tamen ratione utor et per rationem melior sum, a deteriore ad melius, a mortali ad inmortale fugiendum est. haec et alia multa secum anima bene erudita loquitur atque agitat, quae persequi nolo, ne, cum ordinem uos docere cupio, modum excedam, qui pater est ordinis. gradatim enim se et ad mores uitamque optimam non iam sola fide sed certa ratione perducit. cui numerorum uim atque potentiam diligenter intuenti nimis indignum uidebitur et nimis flendum per suam scientiam uersum bene currere citharamque concinere et suam uitam seque ipsam, quae anima est, deuium iter sequi et dominante sibi libidine cum turpissimo se uitiorum strepitu dissonare.

Cum autem se conposuerit et ordinarit atque concinnam pulchramque reddiderit, audebit iam deum uidere atque ipsum fontem, unde manat omne uerum, ipsumque patrem ueritatis. deus magne, qui erunt illi oculi, quam sani, quam decori, quam ualentes, quam constantes, quam sereni, quam beati! quid autem est illud, [*](1 facit edd. niliil] at niliil HTm 2 rationabile P 3 ergo A 4 quiddam P quiddam esse AHMT edd. 5 pr. ad] at HMml *at P aU. at HMmlPrnl aut Pm? 6 illa AT erat HP 7 conci lit M 8 eri Pml 10 in om.M 12 quae] qui AHm2M edd. 13 quo] quod T mecum A id non est T 15 pr. at HP mortale (i s. e) P 16 erudit alloquetur P erudit alloquęretur H erudita loquetur Aml 1sad(ds. m2)T moiem H 21 uerbum M cytharamque codd. 23soom.Aml 25 posiieiitAf ordinauerit Pm2Tm\'Jm ac edd. concinnatamJI deumom.M 27 (!ei:m M 2smagite (e?» ras.) P uidentes M 29 illud est M )

183
quod uident ? quid quaeso, quid arbitremur, quid aestimemus, quid loquamur ? cotidiana uerba occurrunt et sordidata sunt omnia uilissimis rebus. nihil amplius dicam nisi promitti nobis aspectum pulchritudinis, cuius imitatione pulchra, cuius conparatione foeda sunt cetera. hanc quisquis uiderit — uidebit autem, qui bene uiuit, bene orat, bene studet — quando eum mouebit, cur alius optans habere filios non habet, alius abundanter, exponat alius, oderit nascituros, diligat natos? quomodo non repugnet nihil futurum esse, quod non sit apud deum. ex quo necesse est ordine omnia fieri et tamen non frustra deum rogari ? postremo quando istum uirum mouebunt aut ulla onera aut ulla pericula aut ulla fastidia aut ulla blandimenta fortunae ? in hoc enim sensibili mundo uehementer considerandum est, quid sit tempus et locus, ut, quod delectat in parte siue loci siue temporis, intellegatur tamen multo esse melius totum, cuius illa pars est, et rursus, quod offendit in parte, perspicuum sit homini docto non ob aliud offendere, nisi quia non uidetur totum, cui pars illa mirabiliter congruit, in illo uero mundo intellegibili quamlibet partem tamquam totum pulchram esse atque perfectam. dicentur ista latius, si uestra studia siue memoratum istum a nobis siue alium fortasse breuiorem atque commodiorem, rectum tamen ordinem, ut hortor ac spero, tenere instituerint atque omnino nauiter constanterque tenuerint.

Quod ut nobis liceat, summa opera danda est optimis moribus; deus enim noster aliter nos exaudire non poterit, bene autem uiuentes facillime exaudiet. oremus ergo, non ut nobis diuitiae uel honores uel huius modi res fluxae atque nutantes et quouis resistente transeuntes, sed ut ea proueniant, quae nos bonos faciant ac beatos. quae uota ut deuotissime inpleantur, tibi maxime hoc [*]( 12 cf. Retract. I 3, 2 23 cf. Retract. I 3, 9 ) [*]( 2 docurrunt AT nobis occurrunt M sordidi AT 4 imitationem (m rubrica del.) P conparationem P 7 habeat ATm habundanter Aml abun- dantes M pr. alios H 8 diligat HM P alius diligat AT diligat alius m nihil] et nihil AT 10 iustum m 11 honera A nlla om.M 13 alt. locis P 14 bmen] totUil/mas.i. et rursusilla cuius pars est li1 15 rursum A 17 intellegibile Pml 18 totam (om. tamquam) a 20 rectum] rerum Tml 21 insti- tuerit Aml gnauiter A grauiter HM edd. 25 faeillime om.M 26 pr. ttel Tm\'2sl. alt. uel om.AT huiuscemodi a et om.A 28 deuotissima a )

184
negotium, mater, iniungimus, cuius precibus indubitanter credo atque confirmo mihi istam mentem deum dedisse, ut inueniendae ueritati nihil omnino praeponam, nihil aliud uelim, nihil cogitem, nihil amem, nec desino credere nos hoc tantum boni, quod te promerente concupiuimus, eadem te petente adepturos. iam uero te, Alypi, quid horter, quid moneam? qui propterea nimius non es, quia talia quantumuis amare fortasse semper parum, nimium uero numquam recte dici potest.

Hic ille: Uere effecisti, inquit, ut memoriam doctissimorum ac magnorum uirorum, quae aliquando pro rerum magnitudine incredibilis uidebatur, et cotidiana consideratione et ista praesenti quae in te nobis est admiratione non solum dubiam non habeamus uerum etiam, si necesse sit, de illa iurare possimus. quid enim ? nobis nonne illa uenerabilis ac prope diuina quae iure et habita est et probata Pythagorae disciplina abs te hodie nostris etiam paene oculis reserata est, cum et uitae regulas et scientiae non tam itinera quam ipsos campos ac liquida aequora et, quod illi uiro magnae uenerationi fuit, ipsa etiam sacraria ueritatis ubi essent, qualia essent, quales quaererent, et breuiter et ita plane significasti, ut, quamuis suspicemur et credamus tibi esse adhuc secretiora, tamen non absque inpudentia nos putemus, si amplius quicquam flagitandum arbitremur ?

Accipio ista, inquam, libenter — neque enim me tam uerba tua, quae uera non sunt, quam uerus in uerbis animus delectat atque excitat - et bene, quod ei mittere statuimus has litteras, qui de nobis solet libenter multa mentiri. si qui autem alii fortasse legerint, neque hos metuo, ne tibi suscenseant. quis enim amantis errori in iudicando non beneuolentissime ignoscat? quod autem Pythagorae mentionem fecisti, nescio quo illo diuino ordine occulto tibi in [*]( 15.27 cf. Retract. I 3, 10 ) [*]( 1 indubitanter ante confirmo M 2 (leum om.II 3 ueritate Pm] 4 bonum AT edd. promerentem P 9 hic om.H efficisti P 11 uideatur A con- sideratione quotidiana A 12 in te] uitae A dubium AI 13 de illa om.111 possumus Am] 14 nonne] non de HMP uenerabilis H 15 pythagore P phytagorę MT pytigora A 16 itinera AT inaera HMPa 17 ueneratione P 19 plene A edd. 21 nos om..M arbitremur codd. abs te arbitremur edd. 22 enim om.M 24 quod] quid Aml studuimus T 25 libenter om.AT 26 succenseant AHmlM 27 boniuolentissime AMPm2T autem om.TmI phytagorę MT pytagorę A 28 illum M vidiuino P )

185
mentem uenisse credo. res enim multum necessaria mihi prorsus exciderat, quam in illo uiro — si quid litteris memoriae mandatis credendum est; quamuis Uarroni quis non credat ? - mirari et paene cotidianis, ut scis, ecferre laudibus soleo, quod regendae rei publicae disciplinam suis auditoribus ultimam tradebat iam doctis iam perfectis iam sapientibus iam beatis. tantos ibi enim fluctus uidebat, ut eis nollet committere nisi uirum, qui et in regendo paene diuine scopulos euitaret et, si omnia defecissent, ipse illis fluctibus quasi scopulus fieret. de solo enim sapiente uerissime dici potest: ille uelut, pelagi rupes immota resistit et cetera, quae luculentis in hanc sententiam uersibus dicta sunt.

Hic finis disputationis factus est laetisque omnibus et multum sperantibus consessum dimisimus, cum iam nocturnum lumen fuisset inlatum. [*]( 10 Uerg. Aen. VII 585 ) [*]( 2 de litteris ct 4 ecferre scripsi haec ferre AHmlMmlPT efferre Hm2Mm2 edd. gerendae T publicae rei M 5 trahebnt Aml 6 enim ibi AJIT 7 permittere AT diuinae P 11 luculentius a hac HP sententia P 12 hinc A AURELl AGUSTINI • DE ORDINE • LIBER -II. EXPL. P AURELII AUGUSTIN DE ORDIN LIBER .11. EXPLICIT AH EXPLICIT LIBER-II- DE ORDINE T EXPLIGIT LIBER -II- SCI AlG DE ORDINE M )

186