Ceterum ad id, quod eum Faustus fornicatum commemorauit, addimus nos aliud, quod fratrem suum Ioseph in Aegyptum uendidit. numquid cuiusquam membra distorta deprauant lucem, quae cuncta demonstrat? sic nec cuiuspiam malefacta malam scripturam faciunt, qua prodente legentibus innotescunt. consulta quippe aeterna lex illa, quae ordinem naturalem conseruari iubet, perturbari uetat, non nisi propagationis causa statuit hominis concubitum fieri, et hoc non nisi socialiter ordinato conubio, quod non peruertat uinculum pacis et ideo prostitutio feminarum non ad substituendam prolem. sed ad satiandam libidinem propositarum diuina atque aeterna lege damnatur. omnem quippe dehonestat emptorem turpitudo uenalis; ac per hoc ludas etsi grauius peccasset, si nurum. sciens cum ea concumbere uoluisset — si enim uir et uxor. [*]( 1 cf. Gen. 38, 13 .18 13 cf. Gen. 49, 8 sqq. 16 cf. Gen. 37,26 sqq. ) [*]( 3 manicheorum LC 5 inimiticias C contempnit LS, (p s. I.) M 6 poene C pene L ane faria (ex sane) M simulachrorQ (r pr. s. I.) C 7 et domito b 8 potentiae Lb 9 ueritatis (ti 8 l.) S 16 menbra C 17 lucem om. b nec (c s. l. m. 1 superscr.) C 19 illa om. b 20 perturbari (b ex u corr.) M 21 et] ex b 22 sotialiter L ft «bstinato b 24 satiendam S* satiendam G 25 emptorem (p s. l. a IiI. 2) LM )
657
sicut dominus dicit "non iam duo, sed una caro" est, non aliter nurus est deputanda quam filia — tamen eum, quantum in ipso erat, deformiter cum meretrice cubasse non dubium est. at illa, quae socerum fefellit, non carnis eius concupiscentia nec meretriciae mercedis cupiditate peccauit, sed ex ipso sanguine prolem requirens, ex quo duobus iam fratribus nupta tertio quoque denegato habere non potuit, patri eorum socero suo fetandum corpus fraude subiecit pignore mercedis accepto, quod non ad ornamentum, sed ad testimonium reseruauit. melius quidem sine filiis remaneret quam sine iure matrimonii mater fieret; longe tamen alia intentione peccauit, quod filiis suis patrem prouidit socerum suum, quam si eum sibi concupisset adulterum. denique cum iussu eius produceretur ad mortem et uirgam, monile atque anulum protulisset dicens ab eo se grauidatam, cuius pignora illa essent, ubi ea, quae dederat, ille cognouit, istam magis quam se iustificatam esse respondit, quod ei filium suum maritum coniungere noluisset, qua destitutione conpulsa illo modo potius quam nullo modo posteritatem non aliunde quam ab eadem stirpe conquireret. in qua sententia non eam iustificatam, sed eam magis quam se iustificatam dicens nec ipsam laudauit, sed in sui conparatione praeposuit, desiderium scilicet habendae prolis, quo ducta illa se socero subposuerat, minus culpans quam libidinosi concubitus ardorem, quo ipse uelut ad meretricem uictus intrauerat: sicut quibusdam dicitur: iustificastis Sodomam, id est tantum peccastis, ut uobis Sodoma conparata iusta uideatur. quamquam etiamsi haec mulier non in peioris facti conparatione minus culpata, sed omnino a socero laudata intellegatur — quae tamen
[*]( 1 Matth. 19, 6 26 Ezech. 16, 52 ) [*]( 4 ad L1 fefellit (m. 2 corr. ex refellit) S refellit G 5 meretriciae (i sec. 8. 1.) S 8 fetandum S 10 remanere L quam sine om. C 13 concubisset Ll produceretur (con'. m. 1 ex procederetur) C 15 pignera SGMb 17 iustificatum Llb 20 stirpe (i corr. ex y) L 25 ad s. I. S intrauit C ) [*]( XXV. Aug. sect. 6. ) [*]( 42 ) 658
consulta illa aeterna lege iustitiae, quae naturalem ordinem perturbari uetat, non utique tantummodo corporum, sed maxime ac primitus animorum, quia in procreandis filiis ordinatam societatem non custodiuit, merito culpabilis inuenitur — quid mirum, si peccatrix a peccatore laudatur?
Quod ita nobis Faustus uel ipsa Manichaea peruersitas arbitratur aduersum, quasi nobis in illius scripturae ueneratione dignoque praeconio uitia hominum, quae illa commemorat, necesse sit adprobare; quin potius necesse est, ut, quanto illam religiosius accipimus, tanto fidentius illa culpemus, quae per eius ueritatem certius culpanda didicimus. ibi enim fornicatio et omnis inlicitus concubitus diuino iure damnatur. ac per hoc, cum talia quorundam facta commemorat, de quibus eo loco suam taceat sententiam, iudicanda nobis permittit, non laudanda praescribit. quis enim nostrum in ipso euangelio non detestatur Herodis crudelitatem, cum de Christi natiuitate sollicitus tot infantes iussit occidi? at hoc factum ibi non uituperatur, sed tantum narratur. sed ne hoc Manichaei uesana inpudentia falsum esse contendant, quia et ipsam Christi natiuitatem, qua Herodes perturbatus est, negant, ipsorum Iudaeorum inmanitatem et caecitatem legant, quemadmodum illic tantummodo narretur, non uituperetur, et tamen ab omnibus detestetur.
Sed, inquiunt, iste ludas, qui cum sua nuru concubuit, inter duodecim patriarchas conputatur. quid enim? et ille ludas, qui dominum tradidit, nonne inter duodecim apostolos numeratus est et cum eis unus ex eis ad praedicandum [*](12 cf. Ex. 20, 14 . 17 17 cf. Matth. 2, 16 25 cf. Gen. 25, 22 sqq. ) [*]( 3 q; (m. 2 ia superscr.) S 4 Quid inc. c. 62 in b 6 manichea L 7 ueneratiofi L 9 approbare G2 10 fidentius (fid in ras.) L culptemus S 11 culpanda** L 14 iudicanda (n s. l. corr. ex iudicata) G 15 praescripsit L 16 detestatur (de s. l. a m. 2) LSM detestat (.- add. m. rec.) C 17 ad X1 at (d in t mut.) LiaiG 18 manichei L C 19 q; (m. 2 ia superscr.) S et om. SG ipsam (s. l. G) etiam SG 20 negant (a exp. et e superscr. tn. 2) S iudeorum C 21 quemammodum L 25 XII SG )
659
euangelium diabolus missus est? sed adhuc respondent et dicunt: ille post tale facinus laqueo suo peremptus et apostolorum numero exemptus est; iste autem post hanc turpitudinem inter fratres suos ab illo patre, cui tam magnum testimonium deus perhibet, praecipue benedictus et supra omnes laudatus est. quin immo hinc expressius adparet non ad ipsum, sed ad Christum, qui ex eius tribu praenuntiabatur in carne uenturus, illam pertinere prophetiam, et ideo magis flagitium eius diuina scriptura tacere non debuit, sicut non tacuit, ut in uerbis patris eius, quibus post illud dedecus ita laudatur, quia ipse non agnoscitur, alius requiratur.
Quamquam Faustus dente maledico hoc ipsum intellegatur mordere uoluisse, quod Christus a nobis ex eius tribu uenisse praedicatur, maxime quia in generationibus patrum eius, quas Matthaeus euangelista commemorat, etiam Zara. quem Thamar ipsa ex illo conceptu peperit, inuenitur. nam si. stirpem Iacob, non Christi generationem uellet reprehendere, habebat magis primitiuum Ruben, qui paternum torum nefaria libidine uiolauit: qualem fornicationem apostolus nec in gentibus dicit auditam. quod factum etiam ipse pater Iacob. cum eos benediceret, super caput eius accusando et detestando non tacuit. hoc ergo crimen potius Faustus obiceret, ubi non error ex habitu meretricio, sed omnino uoluntaria contaminatio paterni lectuli adparet, nisi et ipsam Thamar plus odisset, quod illo concubitu nihil aliud quam parere cuperet, quam si [*]( 1 cf. Matth. 10, 2 sqq.; Ioh. 6, 71 sq. 3 cf. Matth. 27, 5 h cf. Gen. 49, 8 sqq. 16 cf. Matth. 13; Gen. 88, 80 19 cf. Gen. 35, 22 20 cf. I Cor. 5, 1 22 cf. Gen. 49, 3 sq. ) [*]( 5 super b 6 expressius (i s. I.) S 7 prenuntiabatur C 10 eius patris SG ante laudatur om. ita SO 11 qз (m. 2 ia superscr.) S requiratur (re corr. ex de nI. 1) C 14 generationib' (b' s. I. add. m. 2) S 15 matheus SCL 17 generatione S rephendere LC 18 primitiuum (alt. u s. I.) C thronum Lx torum C th*orum L2 19 nefari alibidine C 21 caput (t 8. d m. 1 superscr.) C detestando (de 8. l. add. m. 2) S 23 meretritio LM 25 concubitu (b ex p corr. m. 1) C ) [*]( 42* )
660
sola libidine carnalis uoluptatis arsisset, et Christi progenitores culpando incarnationi eius fidem derogari uoluisset, ignorans miser uerissimum et ueracissimum saluatorem non solum loquendo, sed etiam nascendo magistrum extitisse. fideles enim eius uenturi ex omnibus gentibus etiam exemplo carnis ipsius discere debuerunt parentum suorum iniquitates sibi obesse non posse. proinde sponsus ille suis congruens inuitatis, qui uocaturus erat ad nuptias bonos et malos. etiam nasci uoluit de bonis et malis, ut prophetiam paschae. qua praeceptus est manducari agnus acceptus ex ouibus et capris tamquam iustis et iniustis, ad se praefigurandum praecessisse firmaret. documenta quippe dei et hominis ubique conseruans parentes et bonos et malos propter conuenientiam humanitatis non spreuit, partum autem uirginis propter miraculum diuinitatis elegit.
Inaniter ergo Faustus in se ipsum potius dente sacrilego saeuiens sanctam scripturam, quam totus iam mundus merito ueneratur, accusat: quae, ut supra dixi, tamquam speculi fidelis nitor nullius accepit adulandam personam. sed et laudanda et uituperanda hominum facta uel ipsa iudicat uel legentibus iudicanda proponit, nec solum homines ipsos uel uituperabiles uel laudabiles intimans, uerum etiam quaedam in uituperabilibus laudanda et in laudabilibus uituperanda non tacens. neque enim quia uituperabilis homo erat Saul ideo non est laudabile factum eius, quod gustatum de ana themate tam diligenter scrutatus, tam seuere uindicare conatus est oboediens deo, qui hoc fieri prohibuerat, uel quod pythones [*]( 8 cf. Matth. 22, 10 10 cf. Ex. 12, 3 sqq. 26 cf. I Reg. 14, 24 sqq. ) [*]( 2 incarnationis b derogare SG 10 capris (a in i corr.) S 11 praefigurandam SG praecessis se C 12 hominibus L et ante bonos om. SG 14 part*Q (jpr. r 8. l. add. et alt. exp. m. 2) LM 16 s £ #uiens (r utd. er.) L sęruiens G seuiens C 17 ueneratur (u corr. ex b) M dixi (r er.) S dixit G dixi (ort. er. dii ~ er.) M 18 accepit Ll adolandam L1 adulando L'l 22 uituperabilius LtSMG lauda- bilius LaSGM 24 anathemate (e fuit) S 25 conatus (co ex ca corr.) S 26 obaediens C prohibuerat (o in ras; hi s. l. a m. 1) L phytones GSb phythones (h superscr. m. 2) LM phythones C )
661
et uentriloquos de regno suo deleuit, aut quia laudabilis erat Dauid, ideo peccata eius, quae deus quoque arguit per prophetam, uel adprobanda uel imitanda sunt. sicut nec in Pontio Pilato uituperandum est, quod aduersus accusationes Iudaeorum innocentem dominum iudicauit, nec in Petro laudandum est, quod eundem dominum ter negauit, uel unde ab ipso satanas appellatus est, quod non sapiendo, quae dei sunt, eum uoluit a passione, hoc est a nostra salute reuocare, paulo ante ergo dictus beatus, paulo post dictus est satanas. sed quid in illo obtinuerit, apostolatus eius et martyrii corona testatur.
Sic itaque et regis Dauid legimus peccata, sed legimus etiam recte facta. in quo autem praeualuerit, aut unde quid uicerit, satis in promptu est non maliuolae caecitati, qua in sanctos libros et uiros Faustus inruebat, sed religiosae prudentiae, qua et auctoritas diuina et merita humana possunt cerni atque discerni. nam legant isti et uideant in Dauid plura deum redarguisse quam Faustum; sed ibi est et paenitentiae sacrificium, ibi est illa inconparabilis mansuetudo usque ad inmanissimum et atrocissimum inimicum, qui, quotiens illi est in manus fortissimas datus, totiens ab illo est de manibus piissimis dimissus inlaesus. ibi memorabilis humilitas sub flagello dei et ceruix regia dominico iugd ita subdita, ut armatus et comitatus armatis amara ex inimici ore [*]( 1 cf. I Reg. 28, 3 3 cf. II Reg. 12, 1 aqq. 6 cf. Matth. 26, 70 sqq. 9 cf. Matth. 16, 22 sq. 18 cf. II Reg. 12 . 24 22 cf. I Reg. 24 . 2(5 ) [*]( 2 pprophetft S 3 approbanda 81 4 iudeorum C 8 salute nostra SG 9 pę: beatus C 10 in (s. l. m. 2) LM om. GSb 18 recta SG aut] auT (a s. l. a m. 2) LG ut M et Cb 14 impromptu. (s er.) SM promptu* (-- sup. n er.) L 16 auctoritas// (corr. ex auctoritatis) M diuina (i post. s. l. a m. 1) L 19 sacrifitium C 20 adtroeiBsimQm (exp. m. 2) L adtrocissimum SMG 21 manus («. l. add. 'no 1 s) C 22 piissimis (u in i corr. m. 2) L illesus C inlęsus (, add. m. 2) L memorabilis (mo in ras.) C 23 sufflagello C . dominico (co er ca corr.) S )
662
conuicia patientissime sustineret suumque comitem accensum iracundia, quod talia rex eius audiret et iam iamque in conuiciatoris caput dextera ultrice pergentem modestissime refrenaret. regali suae iussioni diuini timoris pondus adiciens et dicens meritis suis hoc redditum superno iudicio, quo ille iniuriosus missus esset, ut in eum talia iacularetur obprobria. ibi in gregem sibi commissum tanta dilectio pastoralis, ut pro eis ipse uellet mori, quando populo numerato peccatum elationis eius sic punire placuit deo, ut eundem numerum minueret morte multorum, cuius multitudine cor regis fuerat superbia pertemptatum: in quo occulto iudicio deus, apud quem non est iniquitas, et. quos nouerat indignos hac uita, subtraxit huic uitae et in illo, qui de hominum copia se extulerat, tumorem animi humani eiusdem copiae diminutione sanauit. ibi tam religiosus dei timor sacramentum Christi in sancta unctione seruabat, ut cor eius pia sollicitudine trepidauerit, quando exiguam particulam de ueste ipsius Saulis latenter abscidit, ut haberet, unde illi fidem faceret. quam nollet eum, cum posset, occidere. ibi tam prudens in filios et tanta clementia, ut cum innocentem puerum, pro quo aegrotante multis lacrimis et humilitatis sordibus sese abiciens dominum fuerat deprecatus, mortuum non luxerit, idem iuuenem filium parricidali furore praecipitem, qui et paternum cubile stupris nefariis maculauerat et contra patrem scelestum bellum gerebat, et uellet conseruatum et fleret occisum,
[*]( 6 cf. II Reg. 16 ) [*]( 1 conuitia SG patientissim$e L patientissimse S patientissimę M 3 modes.tissimQ.e (erp. m. 2) L modestissimae C refrena SG 5 qd (d 8. l.) SG ille (s. l.) S 6 opprobria (b exp. et p tuperscr. tn. 2) L 10 mnltitadinem (exp. m. 2) L snperbia fuerat C 11 supbia (b « u corr.) M pertemptatum (p 8. I) 8 12 hac] ac C 14 tumore G tumorS (~ add. m. 2) L timore b 15 reliosus S 18 faceret ul qd qua nollet C 19 tanta pru*dentia d prudens sqq. C 21 egrotante L multislll/lacrimis S 22 depcatus LCSG idem L1 24 stupris (s add. in ras. m. 2) L scelestv (T S. exp. e) 8 25 bella Ml ) 663
animae scilicet tantis criminibus inuolutae sempiternas praeuidens poenas, quibus euadendis eum per paenitentiam corrigendum uiuere cupiebat humiliatum. haec et alia multa laudanda et imitanda in illo sancto reperiuntur uiro, si non peruersus animus eam scripturam, quae de illo loquitur, perscrutetur, maxime si mente subdita et pia et plane fideli sequamur sententiam dei, qui eius nouerat occulta cordis, ubi in conspectu eius, qui falli non potest, ita placuit, ut etiam filiis suis imitandus ab illo proponeretur.
Quid enim aliud quam cordis eius profunda cernebat spiritus dei, quando correptus per prophetam dixit "peccaui" continuoque ad hoc unum uerbum audire meruit, quod acceperit ueniam? ad quam rem nisi ad sempiternam salutem? neque enim praetermissa est in illo secundum dei comminationem flagelli paterni disciplina, ut et confessus in aeternum liberaretur et adflictus temporaliter probaretur. haud uero mediocre fidei robur fuit, aut paruum mitis et oboedientis animi indicium, cum audisset a propheta, quod sibi deus ignouisset, et tamen quae fuerat comminatus consequenter euenissent, non se dicere prophetae deceptum esse mendacio nec murmurare aduersum deum, quasi falsam peccatorum eius indulgentiam pronuntiauerit. intellegebat enim uir alte sanctus et non contra deum, sed ad deum leuans animam suam, nisi dominus esset confitenti paenitentique propitius, quantum poenarum aeternarum eius essent digna peccata; pro quibus cum temporalibus emendationibus ureretur, uidebat erga se et manere ueniam et non neglegi medicinam. cur autem Saul per [*]( 3 cf. II Reg. 18 ) [*]( 1 inuolutę f, add. m. 2) L 2 euandendis C 4 repperiuntur S repperiuntur VG 6 et ante plane 8. l. a m. 1 L 8 poiest (est add. m. 2) 8 10 cernebat s. l. G cernsebat Lx 11 correctus Lb 12 continuoq' (q' s. I.) S acciperet C 16 liberaur L'SGM liberaraur (ra 8. l. a m. 2) L afflictus L1 haud b 17 robur Ll 20 mendatio C 21 aduersus SGMb falso SG1 23 ad doTii S 24 paenarum 081 26 ureretur] uereretur Gxb uerberaretur S-Gl uęreretur LsPa u*reretur (e er.) M 27 quur LC )
664
Samuhelem correptus, cum diceret etiam ipse "peccaui," non meruit audire, quod Dauid, quod ei dominus ignouisset? num personarum acceptio est apud deum ? absit. sed in simili uoce, quam sensus humanus audiebat, dissimile pectus erat, quod diuinus oculus discernebat. quid talibus docemur exemplis nisi regnum caelorum intra nos esse et de intimis nostris deum colere nos debere, ut ex abundantia cordis os loquatur. non autem ut populus labiis eum honoret, cor autem eorum longe sit ab eo, neque iudicare aliter audeamus de hominibus. quorum interiora uidere non possumus, quam deus, qui hoc potest et falli aut corrumpi non potest, cuius euidentissimam sententiam de Dauid cum diuinae scripturae contineat tam sublimis auctoritas, multum ridenda uel potius dolenda est aliter sentiens humana temeritas ? eis quippe diuinis libris de antiquis uiris credendum est, qui tam longe futura dixerunt. quae praesentia nunc uidentur.
Quid aliud in euangelio discimus, cum eadem uox Petri auditur confitentis Christum filium dei, quae etiam daemoniorum paria uerba, sed longe inpari corde emittentium? proinde in simili uoce fides Petri laudatur, daemoniorum inmunditia cohibetur. a quo, nisi ab illo, qui non aure humana. sed diuina mente radices internas uocum illarum nosset inspicere et sine ulla falsitate discernere? quam multi enim et alii homines dicunt Christum filium dei uiui nec tamen Petri meritis conparantur, non solum illi, qui dicturi sunt in illo die: domine, domine et audituri: discedite a me. sed etiam illi, qui segregabuntur ad dexteram, in quibus [*](1 I Reg. 15, 24 3 cf. Gal. 2, 6 6 cf. Luc. 17, 28 7 cf. Matth. 12, 34 9 cf. Matth. 15, 8 18 cf. Matth. 16, 16 19 cf. Luc. 8, 28 26 Matth. 7, 22 sq. 27 cf. Matth. 25. 33 ) [*]( 1 ipsi 0 2 dauid (uid in ras.) L numquid C 5 doceremur SGM docecemur IAP5 6 celorum C 7 cordis 8. I. S os (sup. s ~ del. tn. 2) L loquatur fa corr. ex i) G, (a sup. exp. i) S 8 eum om. LSGMb •ura ni? (sed labiis antepos.) C 13 ridenda] rienda Cl 17 aliud C (m. rec. superscr. scil. quam duo genera confessionum) 18 petri] patris (9 s. 1. a m. 2) C 22 interna suocum Z1 )
665
plurimi nec umquam Christum uel semel negauerunt nec eius pro nostra salute passionem inprobauerunt nec gentes iudaizare coegerunt, et tamen Petro, qui haec fecit, sedenti in duodecim sedibus et non solum duodecim tribus, uerum et angelos iudicanti inpares adparebunt? ita etiam multi nullius adpetentes uxorem, nullum, maritum adpetitae usque ad mortem persequentes tamen Dauidicum meritum, cum iste illa fecisset, apud deum habere non possunt. tantum interest, quid cuique in se ipso quantumque displiceat, ut penitus exstirpetur, et quid pro eo fructiferum et opulentum ingenti feracitate consurgat, quia et agricolae plus placent agri, qui spinis etiam magnis eradicatis centenum proferunt, quam qui nullas umquam spinas habuerunt et uix ad tricenum perueniunt.
Sic et Moysen famulum dei fidelissimum in tota domo eius, ministrum legis sanctae et mandati sancti, iusti et boni, cui apostolus adtestatur — nam eius haec uerba sunt, quae commemoraui — ministrum etiam sacramentorum, non iam praestantium salutem, sed adhuc promittentium saluatorem, quod et saluator ipse confirmat dicens: si crederetis Moysi, crederetis et mihi; de me enim ille scripsit — unde suo loco, quantum satis uisum est, contra inpudentes Manichaeorum calumnias disseruimus — hunc ergo Moysen famulum dei uiui, dei ueri, dei summi, fabricatoris caeli et terrae, non de alieno, sed de nihilo, non premente necessitate, sed adfluente bonitate, non per sui membri poenam, sed per sui uerbi potentiam, hunc, inquam, Moysen, humilem in recusando tam magnum ministerium, subditum in suscipiendo, fidelem [*]( 3 cf. Gal. 2, 14 16 cf. Hebr. 8, 5; Rom. 7, 12 19 Ioh. 5, 46 27 cf. Ex. 4, 10 ) [*]( 4 XII (bis) SG 5 angelos (u corr. in o) SG 7 dauiticum LC 9 extirpetur C 12 proferunt (pro ex p corr. m. 2) L proferunt SG centenQpro ferunt M 13 tricenum (e in i corr. m. 2) L 16 sancti om. C 18 prestantium (,add. m. 2) L 19 quod et] et quod SG (et 20) credideritis L 21 manicheorum LC 24 nichilo (chi m rec. superscr.) C pmente LC 25 affluente L1 menbri C )
666
in seruando. strenuum in exequendo, in regendo populo uigilantem, in corrigendo uehementem, in amando ardentem. in sustinendo patientem, qui pro eis, quibus praefuit, deo se interposuit consulenti, obposuit irascenti: hunc itaque talem ac tantum uirum, absit a nobis, ut ex maledico Fausti ore pensemus, sed ex ore plane ueredici dei, qui ueraciter hominem, quem fecerat, nouerat, quandoquidem etiam peccata hominum. quae ipse non facit, et in diffitentibus ut iudex agnoscit et in confitentibus ut pater ignoscit. ex ore omnino eius Moysen seruum eius et amamus et admiramur et quantum possumus imitamur, cum simus longe illius meritis inferiores, etiam nullo Aegyptio uel occiso uel expoliato, nullo bello gesto, quorum ille aliud futuri indole defensoris, alia inposito imperio dei fecit.
Ut interim omittam, quod cum percussisset Aegyptium, quamquam illi deus non praeceperit, in persona tamen prophetica ad hoc diuinitus fieri permissum est, ut futurum aliquid praesignaret, unde nunc non ago, sed omnino tamquam nihil significauerint facta illa discutio consultaque illa aeterna lege reperio non debuisse hominem ab illo, qui nullam ordinatam potestatem gerebat, quamuis iniuriosum et inprobum occidi. uerumtamen animae uirtutis capaces ac fertiles praemittunt saepe uitia, quibus hoc ipsum indicent, cui uirtuti sint potissimum adcommodatae, si fuerint praeceptis excultae. sicut enim et agricolae quam terram uiderint quamuis inutiles, [*](15 cf. Ex. 2, 12 ) [*](1 in ante exeq. 8. l. m. 2 G in s. I. m. 2 L 2 corregendo X1 uehaementem M amando (do s. l. sup. exp. xem) C 4 tantum ac talem C 5 maledicto Ml 6 ueridici L*SMG 7 quandoquidgm (m 8. l. add. m. 2) L 8 fecit Lb diffidentibus (d sup. t superscr. m- 2) L 13 aliam Ll 14 imposito L1 15 percussit S aegjptiura (i s. I. a m. t) C - 16 praeciperit LIMI praeciperet b prophetica (ti in ras.) L 17 adhuc b 20 repperio L2 quia S, (a s. I.) G nullA. (-.. add. m. 2) L 22 animae (ae paene euan.) C fertiles praemitt. (in mg. al. ferales permittunt) b 24 exculptae (exp. m. 2) L exculpatf SG exculpte b 25 sicut] sic CSGM quam] cd C inutilf Lb )
667
tamen ingentes herbas progignere, frumentis aptam esse pronuntiant, et ubi filicem aspexerint, licet eradicandam sciant, ualidis uitibus habilem intellegunt, et quem montem oleastris siluescere aspexerint, oleis esse utilem cultura accedente non dubitant: sic ille animi motus, quo Moyses peregrinum fratrem a ciue inprobo iniuriam perpetientem non obseruato ordine potestatis inultum esse non pertulit, non uirtutum fructibus inutilis erat, sed adhuc incultus uitiosa quidem, sed magnae fertilitatis signa fundebat. ipse denique per angelum suum diuinis Moysen uocibus euocauit in monte Sina, per quem liberaretur ex Aegypto populus Israhel, eumque miraculo uisionis in rubo flammante et non ardente uerbisque dominicis ad frugem oboedientiae praeparauit: qui etiam Saulum ecclesiam persequentem de caelo uocauit, prostrauit, erexit, inpleuit, tamquam percussit. amputauit, inseruit, fecundauit. illa namque Pauli saeuitia, cum secundum aemulationem paternarum traditionum persequebatur ecclesiam, putans officium deo se facere, tamquam siluestre erat uitium, sed magnae feracitatis indicium. hinc erat illud Petri, cum euaginato gladio uolens defendere dominum aurem persecutoris abscidit: quod factum dominus satis minaciter cohibuit dicens: reconde gladium; qui enim gladio usus fuerit, gladio cadet. ille autem utitur gladio, qui nulla superiore ac legitima potestate uel iubente uel concedente in sanguinem alicuius armatur. nam utique dominus iusserat, ut ferrum discipuli eius ferrent, sed non iusserat, ut ferirent. quid ergo incongruum, si Petrus post hoc peccatum factus est pastor ecclesiae, sicut Moyses
[*](13 cf. Ex. 3, 4 15 cf. Act. 9, 4 17 cf. Gal. 1, 14 21 Matth. 26, 51 sq. ) [*]( 2 felicem Lib; sed b in marg. echib. al. silerem 3 habitem om. b 4 siluaescere (a 8. 1. a m. 1) L accegdente C 5 frĕm (m add.) S 6 ciui C improbo (in corr. in m et i s. I. add. m. 2) L 8 magnae & L magnaa Mb magne 8 10 syna LSMG 14 celo C prostrauit (pr. r s. I.) C implicnit SG 15 fgcundauit L 17 persequabatur SG lti siluestrae M siluestrę L uicium CL 22 ille] hic C 23 superiori b. ) 668
post percussum Aegyptium factus est rector illius synagogae ? uterque enim non detestabili inmanitate, sed emendabili animositate iustitiae regulam excessit, uterque odio inprobitatis alienae, sed ille fraterno, iste dominico, licet adhuc carnali. tamen amore peccauit. resecandum hoc uitium uel eradicandum. sed tamen tam magnum cor tamquam terra frugibus. ita ferendis uirtutibus excolendum.
Quid ergo iam de expoliatis Aegyptiis Faustus obicit nesciens, quid loquatur? quod faciendo Moyses usque adeo non peccauit, ut non faciendo peccaret. deus enim iusserat, qui utique nouit non solum secundum facta, uerum etiam secundum cor hominis, quid unusquisque uel per quem perpeti debeat. carnalis itaque adhuc ille populus erat et rerum terrenarum cupiditate occupatus, Aegyptii uero sacrilegi et iniqui; nam et auro illo, hoc est dei creatura male utentes ad creatoris iniuriam, suis idolis seruiebant et homines peregrinos labore gratuito iniuste ac uehementer adflixerant. digni ergo erant et isti, quibus talia iuberentur, et illi, qui talia paterentur . et forte secundum suas uoluntates et cogitationes Hebraei magis permissi sunt facere ista quam iussi; sed eis deus permissionem suam per famulum suum Moysen innotescere uoluit, quando mandauit, ut diceret. fieri autem potest, ut sint aliae causae occultissimae, cur hoc illi populo diuinitus dictum sit: sed diuinis imperiis cedendum obtemperando. non resistendum est disputando. apostolus dixit: quis enim cognouit sensum domini? aut quis consiliarius eius fuit? siue ergo ista sit causa, quam dixi, siue alia quaelibet [*]( 10 cf. Ex. 3, 21 sq.; 11, 2; 12, 35 sq. 25 Rom. 11, 34 ) [*]( 1 synagoge C S improbitatis (m ex in fec. et i s. l. add. m. 2) L 12 quod S 13 debebat (fb, (sec. b s. I.) M debebat (exp. m. 1) L 14 aegyptii (pr. i s. l. a m. 1) L 17 laborare (exp. m. 2) L 18 et (e corr. ex u) M 19 paterentur (a corr. ex e) M uoluntessa i1 uoluntatessa LS 20 hebrei L 21 mosen CSG 23 quur LC hoc (h s. I.) C illi om. SG 24 cędendum L optemperando C 27 pr. siue] si SG alia] aliqua CiSGb )
669
in secreta et abdita dispositione dei lateat. cur hoc per Moysen illi populo dixerit, ut ab Aegyptiis sibi commodanda peterent, quae auferrent, hoc tamen confirmo nec frustra nec inique dictum esse nec licuisse Moysen aliter quam deus dixerat facere, ut penes dominum esset consilium iubendi, penes famulum autem obsequium peragendi.
Sed deus, inquit, uerus et bonus nullo modo talia iussisse credendus est. immo uero talia recte non iubet. nisi deus uerus et bonus, qui et solus nouit, quid cuique iubendum sit, et solus neminem quicquam incongruum perpeti sinit. ceterum ista inperita et falsa bonitas cordis humani contradicat et Christo, ne deo bono iubente inpii mali aliquid patiantur, cum dicturus est angelis: colligite primum zizania et alligate fasciculos ad conburendum. qui tamen hoc ipsum inoportune facere uolentes seruos prohibuit dicens: ne forte cum uultis colligere zizania. eradicetis simul et triticum. ita solus deus uerus et bonus nouit, quid, quando, quibus, per quos fieri aliquid uel iubeat uel permittat. poterat etiam ista humana non bonitas, sed plane uanitas eidem domino contradicere, cum desiderio noxio daemonum in porcos ire uolentium petentiumque permisit, praesertim quia Manichaei non solum porcos, uerum etiam minuta et abiecta animalia hominum animas habere crediderunt. qua uanitate inprobata et abiecta illud tamen constat dominum nostrum legum Christum dei unicum filium ac per hoc deum [*]( 13 Matth. 13, 29 sq. 21 cf. Matth. 8, 31 sq. ) [*]( 1 quur LC 2 commendanda b 3 auferrent (pr. r s. l. a m. rec.) C 4 mosen C 5 iubendo GL'Mt iubendo (do in ras.) S penesj poenas G paenes M penes (in ras.) S 7 tterus-dens (in tnarg. infer.) S 8 iussisse Cl est om. L 12 iubentem (exp. tn. 2) L iubente (m er. corr. b ex u) M 13 zyzania SG 14 alligate ea fasciculis S 15 inopportune GM importune Sb inoporture C 16 zyzania S , 17 uerus deus C 19 uanitas] bonitas (o in ras.) LaPaSMG 20 daemonumuolentium petentiumque scripsi: daemonum-uolenti petentique SMGt (i in pet. sup. e a m. 1) L daemonem-uolentem petentemque C daem.uolentem petenti b 22 manichei C )
670
uerum et bonum mortem pecorum alienorum perniciem qualiumcumque animantium et graue damnum hominum desiderio daemonum concessisse. quis autem dementissimus dixerit. quod eos ab hominibus non potuisset excludere, etiamsi eorum noxiae uoluntati nec porcorum exitium praestare uoluisset? porro si spirituum damnatorum et igni aeterno iam destinatorum quamuis saeua et iniqua cupiditas a creatore atque ordinatore omnium naturarum occulto quidem, sed ubique iusto moderamine in id, quo se inclinauerat, relaxata est, quid absurdum est. si Aegyptii ab Hebraeis, homines inique dominantes ab hominibus liberis, quorum etiam mercedis pro eorum tam duris et iniustis laboribus fuerant debitores, rebus terrenis. quibus etiam ritu sacrilego in iniuriam creatoris utebantur, priuari meruerunt? quod tamen si Moyses sua sponte iussisset, aut hoc Hebraei sua sponte fecissent, profecto peccassent; quamquam illi non quidem hoc faciendo, quod uel iusserat uel permiserat deus, sed tamen talia fortasse cupiendo peccauerunt. quod autem hoc facere diuina dispensatione permissi sunt, illius iudicio iusto bonoque permissi sunt, qui nouit et poenis uel cohercere inprobos uel erudire subiectos et praecepta ualidiora dare sanioribus et quosdam medicinales gradus intirmioribus ordinare. Moyses uero nec cupiditatis arguendus est in illis rebus desideratis nec contumaciae in diuinis imperiis quibuscumque contemptis.
Quaedam enim facta lex illa aeterna, quae ordinem naturalem conseruari iubet, perturbari uetat, ita medio quodam loco posuit hominibus, ut in eis usurpandis merito reprehendatur audacia, in exequendis autem oboedientia iure laudetur. [*]( 1 et bonum om. h morte LC mor tepe /// corom (corr. ex peccatorum) M ante pernic. add. seu S perneciem SG 2 daesiderio C 5 exitum C preatare LC 6 spm L' 7 sena S 8 occulto (0 ex a corr. m. 2) L sed (d s. l. m. 2 add.) C utique C iuste LG M iuste S 9 quo] quod (exp. m. 2) L quod PSGMb se om. LPSG)ib 10 aegyptii (i fin. add. m. 2) L hebreis LC 14 moses C 15 hebrei LC 17 peccauerunt (sup. u e add. m. rec.) C 20 paenis L cohercere S 22 moses C 23 contumatiae S 27 rephendatur LOBO )
671
tantum interest in ordine naturali, quid a quo agatur, et sub quo quisque agat. Abraham si filium sponte immolaret, quid, nisi horribilis et insanus, deo autem iubente, quid, nisi fidelis et deuotus adparuit? quod usque adeo ipsa ueritas clamat, ut eius uoce deterritus Faustus, cum in ipsum Abraham, quid diceret, unguibus et dentibus quaerens usque ad calumniosum mendacium perueniret, hoc tamen reprehendere non auderet, nisi forte non ei ueniret in mentem factum ita nobile, ut et non lectum nec quaesitum animo occurreret, ut denique tot linguis cantatum, tot locis pictum et aures et oculos dissimulantes feriret. quapropter si in occidendo filio spontaneus motus execrabilis, deo autem iubente obsecundans famulatus non solum inculpabilis, uerum etiam laudabilis inuenitur: quid Moysen, Fauste, reprehendis, quod expoliarit Aegyptios? si te inritat uelut humana facientis inprobitas, diuina terreat iubentis auctoritas. an talia fieri uolentem etiam ipsum deum uituperare paratus es? redi ergo retro, satanas; neque enim sapis, quae dei sunt, sed quae sunt hominum. atque utinam hoc sicut Petrus audire dignus fuisses atque id, quod in deo sensu infirmo reprehendis, postea praedicasses, quemadmodum ille glorioso praeconio postea gentibus adnuntiabat, quod ei primo, cum dominus uellet fieri, displicebat.
Quamobrem si iam tandem intellegit humana duritia atque in rebus rectis uoluntas praua atque peruersa plurimum interesse, utrum aliquid humana cupiditate uel temeritate admittatur. an dei pareatur imperio, qui nouit, quid, quando. [*]( 4 cf. Gen. 22, 10 17 Matth. 16, 23 ) [*]( d ad 80 4 deuotus et fidelis C quo C ado C õ deterritus (r pr. s. l. a m. rec.) C in om. LSGMP1 7 rephendere LC 8 uenerit C 9 et om. C 10 linquis Lt cantatum (c in ras.) L 11 dissimulantis C 12 execrabilis C iuuente Ml ob secundans C 14 (et 20) rephendis LCSG expoliara JILl 15 uelud C inprouitas J1' 21 quemammodum L 24 si* C . intellegit 01 26 ammittatur Lllłll )
672
quibus permittat aut iubeat, quid cuique facere patique conueniat, nec bella per Moysen gesta miretur aut horreat. quia et in illis diuina secutus imperia non saeuiens, sed oboediens fuit, nec deus, cum iubebat ista, saeuiebat, sed digna dignis retribuebat dignosque terrebat. quid enim culpatur in bello? an quia moriuntur quandoque morituri, ut domentur in pace uicturi? hoc reprehendere timidorum est. non religiosorum. nocendi cupiditas, ulciscendi crudelitas, inpacatus atque inplacabilis animus, feritas rebellandi, libido dominandi et si qua similia, haec sunt, quae in bellis iure culpantur, quae plerumque ut etiam iure puniantur, aduersus uiolentiam resistentium siue deo siue aliquo legitimo imperio iubente gerenda ipsa bella suscipiuntur a bonis. cum in eo rerum humanarum ordine inueniuntur, ubi eos uel iubere tale aliquid uel in talibus oboedire iuste ordo ipse constringit. alioquin Iohannes, cum ad eum baptizandi milites uenirent dicentes: et nos quid faciemus? responderet eis: arma abicite, militiam istam deserite, neminem percutite, uulnerate, prosternite; sed quia sciebat eos, cum haec militando facerent, non esse homicidas, sed ministros legis, et non ultores iniuriarum suarum, sed salutis publicae defensores, respondit eis: neminem concusseritis, nulli calumniam feceritis, sufficiat uobis stipendium uestrum. sed quia Manichaei Iohannem aperte blasphemare consuerunt, ipsum dominum Iesum Christum audiant hoc stipendium iubentem reddi Caesari, quod Iohannes dicit debere sufficere militi. reddite*
[*](21 Luc. 3, 14 26 Matth. 22, 21 ) [*]( 1 conueniat (t s. l. add. m. 2) LM 2 Nec inc. c. 74 b 3 seuiens L 4 seuiebat LSG 5 dignosque (al. indignosque) b 6 donentur S, (m in n mut.) G dominentur b 7 rephendere LCSG religiosorum (or B. I. a m. 2) LM 8 impacatis (StIP. i add. m. 1 u) C 11 plerumque ita culpantur ut sqq. b uiolentiam (pr. i 8. l. a m. T) C 14 tale (e add. m. 2) L 15 ipse ordo C 17 miliciam C 18 percuttete Jf uulnerate prosternite om. L 19 eos om. SG ante cum add. m. 2 si L cum] si (s. I.) M 23 stipendium (i s. I.) L manichei LC 24 aperte iohannem C consueuerunt SGMb ) 673
inquit, Caesari, quae Caesaris sunt, et deo, quae dei sunt. et ad hoc enim tributa praestantur, ut propter bella necessario militi stipendium praebeatur. merito et illius centurionis dicentis: et ego homo sum sub potestate constitutus habens sub me milites; et dico huic: uade, et uadit, et alio: ueni, et uenit, et seruo meo: fac hoc, et facit, fidem laudauit, non illius militiae desertionem imperauit. et de iustis quidem iniustisque bellis nunc disputare longum est et non necessarium.
Interest enim, quibus causis quibusque auctoribus homines gerenda bella suscipiant; ordo tamen ille naturalis mortalium paci adcommodatus hoc poscit, ut suscipiendi belli auctoritas atque consilium penes principem sit, exequendi autem iussa bellica ministerium milites debeant paci salutique co mmuni. bellum autem, quod gerendum deo auctore suscipitur, recte suscipi dubitare fas non est uel ad terrendam uel ad obterendam uel ad subiugandam mortalium superbiam, quando ne illud quidem, quod humana cupiditate geritur, non solum incorruptibili deo, sed nec sanctis eius obesse aliquid potest: quibus potius ad exercendam patientiam et ad humiliandam animam ferendamque paternam disciplinam etiam prodesse inuenitur. neque enim habet in eos quisquam ullam potestatem, nisi cui data fuerit desuper. non est enim potestas nisi a deo siue iubente siue sinente. cum ergo uir iustus, si forte sub rege homine etiam sacrilego militet, recte possit illo iubente bellare ciuicae pacis ordinem seruans — cui quod iubetur, [*]( 4 Matth. 8, 9 sq. 23 cf. Rom. 13, 1 ) [*]( 1 caesaris (a a m. 1 s. I.) C 2 et om. b prestantur C prestantur (4 add. m. 2) L 3 necessario (v m. 2 superscr.) L 4 homo (pr. o 8. I.) S 6 alii PCb uenit (t 8. l. a m. 1) C 8 et] sed Cb 12 poscit (c sup. s m. 1) C suscipiendi (i sup. o a m. 1) L 13 principes SGM principe X1 eisequendi (s a m. 2 8. l.) L 14 salutique] saluti SG 17 opterendam C 24 iubente (b ex n corr.) M sinente (corr. m. 2 ex senecte) M 25 homifie (e add. m. 2) L militat SG pos»sit (c er.) G possit (w. 2 corr. ex poscit) P 26 cui] cum id C ) [*]( XXV. Ang. seot. 6. ) [*]( 48 )
674
uel non esse contra dei praeceptum certum est uel utrum sit, certum non est, ita ut fortasse reum regem faciat iniquitas imperandi, innocentem autem militem ostendat ordo seruiendi — quanto magis in administratione bellorum innocentissime deuersatur, qui deo iubente belligerat, quem male aliquid iubere non posse nemo, qui ei seruit, ignorat.
Si autem propterea putant non potuisse deum bellum gerendum iubere, quia dominus postea Iesus Christus, ego, inquit, dico uobis non resistere aduersum malum; sed si quis te percusserit in maxillam tuam dexteram, praebe illi et sinistram, intellegant hanc praeparationem non esse in corpore, sed in corde; ibi est enim sanctum cubile uirtutis, quae in illis quoque antiquis iustis nostris patribus habitauit . sed eam rerum dispensationem ac distributionem temporum ordo poscebat, ut prius adpareret etiam ipsa bona terrena, quibus et humana regna et ex hostibus uictoriae deputantur, propter quae maxime ciuitas inpiorum diffusa per mundum supplicare idolis et daemonibus solet, non nisi ad unius dei ueri potestatem atque arbitrium pertinere. unde et uetus testamentum secretum regni caelorum tempore oportuno aperiendum promissionibus terrenis operuit et quodam modo umbrosius opacauit. ubi autem uenit plenitudo temporis, ut nouum testamentum reuelaretur, quod figuris ueteris uelabatur, euidenti testificatione iam demonstrandum erat esse aliam uitam, pro qua debet haec uita contemni, et aliud regnum, pro quo oportet omnium terrenorum regnorum [*]( 8 Matth. 5, 39 ) [*]( 1 preceptum L certum s. l. m. 1 C 4 diuersatur b 7 deum] i dum LC 9 aduersus GSMb 11 illę.JĮl C sinistram] aliam b i intellegant (i a m, pr.) C 13 quae] q: Ll 15 apparereat 8 appareret (corr. ex appararet) M 17 quae] q: Ll 21 opportuno M 22 modu C 24 testificatiofie (e s. I. add. m. 2) L 25 deberet (re s. I.) G deberet S contempni C 26 aliud (-- supra u er. et d 3. I. a iii. 2) L aliud (d sup. erp. m « m. 2) SolI alium G oporteret re s. I. G.S )
675
aduersitatem patientissime sustineri. proinde per quorum confessiones, passiones et mortes hoc deo placuit adtestari, martyres appellantur, qui latine testes interpretantur: quorum numerus tantus effloruit, ut, si eos Christus, qui de caelo Saulum uocauit et ex lupo factum ouem in medio luporum misit. congregatos uellet armare atque adiuuare pugnantes, sicut Hebraeos patres adiuuit. quae gentes resisterent? quae regna non cederent? sed ut praeclarissimum testimonium ueritati perhiberetur, qua iam docendum erat non propter temporalem in hac uita, sed propter aeternam post hanc uitam felicitatem deo esse seruiendum, ea quae uulgo infelicitas dicitur pro illa felicitate subeunda fuerat et ferenda. itaque in plenitudine temporum filius dei factus ex muliere, factus sub lege, ut eos, qui sub lege erant, redimeret, factus ex semine Dauid secundum carnem mittit discipulos uelut oues in medio luporum et monet, ne timeant eos, qui corpus occidunt, animam autem non possunt occidere, promittit etiam ipsius corporis renouandam integritatem usque ad capilli reparationem, Petri gladium reuocat in uaginam, aurem inimici praecisam . reparat ad pristinam formam, dicit se legionibus angelorum imperare potuisse ad delendos inimicos, nisi calix bibendus esset, quem paterna uoluntas dedisset, bibit praecedens, propinat sequentibus, uirtutem patientiae suo reuelat praecepto, suo confirmat exemplo. propter quod deus illum suscitauit a mortuis et donauit ei nomen, quod est super omne nomen, ut in nomine Iesu omne genu flectatur, caelestium, terrestrium et infernorum, et omnis lingua
[*](5 cf. Act. 9 14 cf. Gal. 4, 4 sq. 15 cf. Rom. 1, 3 18 cf. Matth. 10, 16 . 28 . 30 22 cf. Matth. 26, 52 sq.; Luc. 22, 51 et 42; Ioh. 18, 11 24 Phil. 2, 9 . 11 ) [*]( 1 pacientissime C sustinere SML'G 2 attestari L2 3 interpraaantur L interptantur CSG 5 lupo (o ex u m. 1 corr.) L 6 adiuuare (b in u corr.) M 7 hebreos C 9 qua] qui M quia SG quae P2 15 medium M 16 et om. C 19 precisam C pręcisum b leutt 22 bibit] uiuit Lt 28 reuelat (corr. m. 2) S 25 ei] illi SG nofli L ) [*](43* ) 676
confiteatur, quia dominus Iesus in gloria est dei patris. regnauerunt hic ergo patriarchae et prophetae, ut ista regna deum dare et auferre ostenderetur, non hic regnauerunt apostoli et martyres, ut regnum caelorum desiderandum potius panderetur. illi regia bella gesserunt, ut tales quoque uictorias adpareret dei uoluntate praestari, isti non resistendo interfecti sunt, ut potiorem esse docerent uictoriam pro fide ueritatis occidi. quamquam et illic prophetae nouerant mori pro ueritate, sicut ipse dominus dicit: a sanguine Abel usque ad sanguinem Zachariae, et id posteaquam coepit inpleri. quod sub figura Salomonis — qui latine interpretatur "pacificus" — de domino Christo — ipse est enim pax nostra — in psalmo prophetatum est: et adorabunt eum omnes reges terrae, omnes gentes seruient illi, christiani quoque imperatores plenam gerentes fiduciam pietatis in Christo de inimicis sacrilegis, qui spem suam in sacramentis idolorum daemonumque posuerant, gloriosissimam uictoriam perceperunt. cum apertissimis notissimisque documentis, de quibus nonnulli iam scriptum memoriae commendarunt, illos fallerent uaticinia daemoniorum, hos firmarent praedicta sanctorum.
Si autem hoc mirum istis uanis uidetur, quod aliud tunc deus praecepit dispensatoribus ueteris testamenti, ubi noui gratia uelabatur, aliud praedicatoribus noui testamenti. ubi ueteris obscuritas reuelabatur, adtendant ipsum dominum Christum mutantem, quae dixerat, et aliud dicentem: quando misi uos, inquit, sine sacculo et pera et calciamentis, numquid aliquid defuit uobis? at illi dixerunt: nihil. [*]( 9 Matth. 23,35 12 cf. Ephes. 2, 14 18 Ps. 71,11 25 Luc. 22, 35 sqq. ) [*]( 3 auferre (pr. r s. l. a m. 1) L 5 reges CSGM regi Lx 6 prestari LC 8 ueritatem (exp. tn. 1) L 10 id] ideo C cepit C 11 qui] quod BGMLlb interpraaatur LS 14 seruiunt Mx et christiani SGMb, (er in ras) L 15 fidutiam SM 17 demonumque C 18 de] et SG 20 demoniorum C 24 reuelatur C adtendant (aup. d add. t) PS attendunt Ml 25 q: Lx .<1 X2 26 inquid L saculo S )
677
dixit ergo eis: sed nunc qui habet sacculum, tollat similiter et peram; et qui non habet, uendat tunicam . suam et emat gladium. isti certe, si ista diuersa in testamentis singulis inuenirent, uetere et nouo, etiam hoc clamarent duo sibi testamenta esse contraria. quid ergo nunc respondebunt, cum idem ipse dicit: antea misi uos sine sacculo et pera et calciamentis, et nihil uobis defuit; nunc autem qui habet sacculum, tollat similiter et peram, et qui habet tunicam, uendat et emat gladium? iamne intellegunt, quemadmodum nulla inconstantia praecipientis, sed ratione dispensantis pro temporum diuersitate praecepta uel consilia uel permissa mutentur? nam si dicunt certi mysterii gratia hoc de tollendo sacculo et pera et emendo gladio locutum fuisse, cur non admittunt certi mysterii gratia eundum unum deum tunc prophetas gerere bella iussisse, nunc apostolos prohibuisse? neque enim in eo, quod ex euangelio commemorauimus, uerba tantum domini fuerunt, sed et obtemperantium quoque discipulorum facta secuta sunt. nam et tunc sine sacculo et pera ierunt et nihil eis defuit, sicut eius interrogatio et eorum responsio declarauit. et nunc dixerunt ei, cum de gladio emendo iussisset: ecce sunt hic duo gladii. et ille respondit: sufficit. hinc et Petrus armatus inuentus est, cum aurem persecutoris abscidit: ubi spontanea eius cohercetur audacia, quia non ut iussus fuerat ferrum tollere, ita iussus fuerat et ferire. latebat certe domini uoluntas, cur arma portari praecepisset, quibus eos uti no- •
[*](21 cf. Luc. 22, 38 . 50 ) [*]( 4 neteri CSb uetero G1 6 dicit antea: Misi b 7 saculo C calceamentis M defuit uobis SG 8 aacculum om. L 10 quemammodum M inconscientia LlSMGb precipientis C 14 loquutum L quur L ammittunt Ll gratia. L 21 emendo*. (iu er. uid.) L emencĮęųdo SG //iuasiaset (di er.) M 22 illi C 24 coercetur SMG audatia C non om. SG ut] ut (8. l. a m. 1) L ut (sup. exp. non) G sieiuasus (ič s. l.) M fuerat] non fuerat SG 26 quur LC portare (sup. e a m. 1 i) Lb precepisset C. ) 678
luisset. uerumtamen ad illum cum ratione praecipere, ad istos autem sine retractatione praecepta facere pertinebat.
Calumniosa ergo inperitia Moyses reprehenditur, quod bella gesserit, qui minus reprehendi debuit, si sua sponte gereret, quam si deo iubente non gereret; ipsum uero deum, quod talia iusserit, audere reprehendere uel deum iustum et bonum talia iubere potuisse non credere hominis est, ut mitius loquar, cogitare non ualentis diuinae prouidentiae per cuncta summa atque ima tendenti nec nouum esse, quod oritur, nec perire, quod moritur, sed in suo singula quaeque ordine siue naturarum siue meritorum uel cedere uel succedere uel manere; hominum autem rectam uoluntatem diuinae legi coniungi. inordinatam uero cupiditatem diuinae legis ordine coherceri, ut nec bonus aliud quam praecipitur uelit, nec malus amplius quam permittitur possit, ita sane, ut non inpune possit, quod iniuste uoluerit. ac per hoc in omnibus, quae humana infirmitas horret aut timet, sola iniquitas iure damnatur; cetera sunt uel tributa naturarum uel merita culparum. fit autem homo iniquus, cum propter se ipsas diligit res propter aliud adsumendas et propter aliud adpetit res propter se ipsas diligendas. sic enim, quantum in ipso est, perturbat in se ordinem naturalem, quem lex aeterna conseruari iubet. fit autem homo iustus, cum ob aliud non adpetit rebus uti, nisi propter quod diuinitus institutae sunt, ipso autem deo frui propter ipsum seque et amico in ipso deo propter eundem ipsum deum. propter deum enim amat amicum, qui dei amorem amat in amico. siue autem iniquitas siue iustitia, nisi esset in uoluntate, non esset in potestate. porro si in potestate non esset, nullum praemium, nulla poena iusta esset: quod [*]( 2 retractione C 3 rephenditur LCS quod. L 4 rephendi C 6 iusserat SG rephendere LCS 10 queque C 12 coniungi (n s l. add. m. 2) L 18 coherceri L coerceri SMG 17 uel horret b domn.atur L do/miijar et in mg. do*matur S dominatur CG dam*natur (corr. ex dominatur) M Y20 adsumendas (s. d a m. 2 s'i L 22 quem C 26 enim.. L 27 iusticia C 29 premium CSG poena (0 s. I.) 8 poena (a corr. in 0) L )
679
nemo sapit, nisi qui desipit. ignorantia uero et infirmitas, ut uel nesciat homo, quid uelle debeat, uel non omne. quod uoluerit, possit, ex occulto poenarum ordine uenit et illis inscrutabilibus iudiciis dei, apud quem non est iniquitas. proditum est enim nobis peccatum Adam fideli eloquio dei; et quia in illo omnes moriuntur, et quia per illum peccatum intrauit in hunc mundum et per peccatum mors, ueraciter scriptum est. et quia ex hac poena corpus corrumpitur et adgrauat animam et deprimit terrena habitatio sensum multa cogitantem, uerissimum nobisque notissimum est, et quia de hac iusta poena non liberat nisi misericors gratia, certum est. et hinc apostolus gemebundus exclamat: infelix ego homo! quis me liberabit de corpore mortis huius? gratia dei per legum Christum dominum nostrum. sed quae sit distributio iudicantis et miserantis dei, cur alius sic, alius autem sic, occultis fit causis, iustis tamen. non tamen ideo nescimus omnia ista iudicio aut misericordia dei fieri, licet in abdito positis mensuris et numeris et ponderibus, quibus omnia disponuntur a deo creatore omnium, quae naturaliter sunt, nec auctore, sed tamen ordinatore etiam peccatorum, ut ea, quae peccata non essent, nisi contra naturam essent, sic iudicentur et ordinentur, ne uniuersitatis naturam turbare uel turpare permittantur, meritorum suorum locis et condicionibus deputata. quae cum ita sint et cum per hoc secretum iudiciorum dei motusque humanarum uoluntatum eisdem prosperitatibus alii corrumpantur, alii temperanter utantur, et eisdem aduersitatibus alii deficiant, alii proficiant, cumque ipsa humana mortalisque uita temptatio sit super terram: quis
[*](4 cf. Rom. 9, 14 8 cf. Rom. 5, 12 sqq. 10 cf. Sap. 9, 15 12 Rom. 7, 24 sq. 20 cf. Sap. 11, 21 28 cf. lob. 7, 1 ) [*]( 2 uelle] uel SG 3 paenarum Ll 4 apud (d ex t) S 8 (et 11) pęna C adgrauat (s. d a m. 2 g) L 11 liberaijt (erp. m. 2) L 12 gemibundus SMG- homo om. C 13 liberabit (b ex u corr. tn. 2) LC 15 miserentis SMG quur LC 17 iuditio C 19 q : L' 20 ayctore* (s er. et u exp. m. 2) L 22 neç L nec b 25 inditiorum C 26 temperanter (er s. I. a m. 2) L et om. C ) 680
hominum nouit, cui prosit aut obsit in pace regnare uel seruire uel uacare uel mori, in bello autem imperare uel pugnare uel uincere uel occidi ? cum hoc tamen constet et cui prodest non nisi per diuinum prodesse beneficium et cui obest non nisi per diuinum obesse iudicium.
Quid ergo insilimus in temerarias reprehensiones atque utinam hominum et non dei? seruierint dispensatores ueteris testamenti idemque praenuntiatores noui testamenti peccatores occidendo, seruierint dispensatores noui testamenti idemque expositores ueteris testamenti a peccatoribus moriendo, deo tamen uni utrique seruierunt per diuersa et congrua tempora docenti bona temporalia et a se petenda et propter se contemnenda, molestias temporales et a se posse inperari et propter se debere tolerari. quid ergo crudele Moyses aut mandauit aut fecit, cum commissum sibi populum sancte zelans et uni uero deo subditum cupiens posteaquam cognouit ad fabricandum et colendum idolum defluxisse mentemque inpudicam prostituisse daemonibus, in paucos eorum uindicans gladio, quos deus ipse, quem offenderant, alto et secreto iudicio feriendos uoluisset inferri, et in praesenti salubriter terruit et disciplinam in posterum sanxit? nam eum nulla crudelitate, sed magna dilectione fecisse quod fecit, quis non in uerbis eius agnoscat orantis pro peccato eorum et dicentis: si dimittis illis peccatum, dimitte; sin autem, dele me de libro tuo? conparans ergo unusquisque pie prudens illam [*](23 Ex. 32 ) [*]( iriucre 2 ųę.çę.rę (corr. uid. m. 1) L bello (o in ras.) L autem uel C 3 prodest nisi diuinum iudicium (ceteris om.) SG 5 iuditium C 6 insilimus C rephensiones L 7 (et 9) seruierunt C 8 iidemque M prenuntiatores 08 9 dispensatores om. SG 12 contempnenda C 13 molestias (sti s.-l. a m. 1) L possete (e fin. et t s. I. a m. 2) L impetrari b 16 uer*o L 18 daemonibus (a 8. exp. o) S daemonibus Gl demonibus C 20 inferri] mox feriri b praesenti. (s er.) L presenti C 21 in 8. l. 111. 2 L in posterum 8. l. S 22 dilectiofie (e 8. l. add. m. 2) L 25 comparans X2 pie L1 )
681
caedem et hanc precem uidet profecto apertissime, uidet, quantum malum sit animae per simulacra daemonum fornicari, quando sic saeuit, qui sic amat. sic plane et apostolus non crudeliter, sed amabiliter tradidit hominem satanae in interitum carnis, ut spiritus saluus sit in die domini Iesu. tradidit et alios, ut discerent non blasphemare. legunt scripturas apocryphas Manichaei a nescio quibus sutoribus fabularum sub apostolorum nomine scriptas: quae suorum scriptorum temporibus in auctoritatem sanctae ecclesiae recipi mererentur, si sancti et docti homines, qui tunc in hac uita erant et examinare talia poterant, eos uera locutos esse cognoscerent. ibi tamen legunt apostolum Thomam, cum esset in quodam nuptiarum conuiuio peregrinus et prorsus incognitus, a quodam ministro palma percussum inprecatum fuisse homini continuam saeuamque uindictam. nam cum egressus fuisset ad fontem, unde aquam conuiuantibus ministraret, eum leo inruens interemit manumque eius, qua caput apostoli leui ictu percusserat. a corpore auulsam secundum uerbum eiusdem apostoli id optantis atque inprecantis canis intulit mensis, in quibus ipse discumbebat apostolus. quid hoc uideri crudelius potest? uerum quia ibi, nisi tamen fallor, hoc etiam scriptum est, quod ei ueniam in saeculo futuro petiuerit, facta est conpensatio beneficii maioris, ut et apostolus, quam carus deo esset, per hunc timorem commendaretur ignotis et illi post hanc uitam quandoque finiendam in aeternum consuleretur. utrum illa uera sit aut conficta narratio, nihil mea nunc interest. certe enim Manichaei, a quibus illae scripturae, quas canon ecclesiasticus respuit, tamquam uerae
[*]( 5 cf. I Cor. 5, 5 6 cf. I Tim. 1, 20 ) [*]( 1 pcem L uidet profecto (in mg.) G apertissimeque b 2 demonum C 3 seuit C planae (a exp. m. it) L 6 apochryphas SG apocriphas C apochryfas LM 7 manichei LC a quibus (a add. m. 2) S 9 secclesiae C 11 esse locutos C 14 inpcatum C 15 seuamque L seuå 8. I. M 19 inpcantis L 23 et] ei b 27 manichei LC 28 aecclesiasticus C uere L ) 682
atque sincerae acceptantur, saltem hinc coguntur fateri uirtutem illam patientiae, quam docet dominus dicens: si quis te percusserit in maxillam tuam dexteram, praebe illi et sinistram, posse esse in praeparatione cordis, etiamsi non exhibeatur gestu corporis et expressione uerborum, quandoquidem apostolus palma percussus potius deum rogauit. ut iniurioso homini in futuro saeculo parceretur, in praesenti autem illa iniuria non inulta relinqueretur, quam uel praebuit ferienti alteram partem aut ut iterum feriret admonuit. tenebat certe interius dilectionis adfectum et exterius requirebat correctionis exemplum. siue hoc uerum sit siue confictum, cur nolunt credere tali animo famulum dei Moysen idoli fabricatores et adoratores gladio prostrauisse, cum et in eius uerbis satis adpareat ita huiusmodi peccato eum ueniam deprecatum, ut nisi inpetraret, deleri se uellet de libro dei? et quid simile ignotus homo palma percussus et deus ex Aegypti seruitute liberans per diuisum mare traiciens, fluctibus persequentes inimicos operiens, idolo sibi praelato derelictus atque contemptus ? si autem poenas ipsas conparemus. quid simile ferro interimi et a feris trucidari atque laniari? quandoquidem iudices publicis legibus seruientes maioris criminis reos bestiis subrigi quam gladio percuti iubent.
Restat in maledicis et sacrilegis reprehensionibus Fausti. quibus nunc respondeo, quod locutus dominus ad Osee prophetam dixit: accipe tibi uxorem fornicariam et fac filios de fornicaria. in qua scriptura sic excaecatum est inmundum cor eorum, ut nec apertissima uerba euangelica intellegant domini dicentis ad Iudaeos: meretrices et publicani praecedent uos in regno caelorum. quid enim [*]( 2 Matth. 5, 39 25 Osee, 1, 2 28 Matth. 21, 31 ) [*]( 3 prebe S 5 expression L 8 inultra (e.rp. m. 2) C 9 ammonuit LSMG 11 correptionis C 14 ita] i4 L* 15 depcatum LC delere C 19 pęnas C 21 publices Lx 23 rephensionibus LC 24 respondebo S oseae LSM osee G 26 excecatum L 27 apertissi S 28 iudeos C )
683
aduersum clementiae ueritatis, quid inimicum fidei christianae, si meretrix relicta fornicatione in castum coniugium commutetur? et quid tam incongruum et alienum a fide prophetae, quam si non crederet omnia peccata inpudicae dimissa esse in melius commutatae ? itaque cum meretricem propheta fecit uxorem, et ad uitam corrigendam mulieri consultum est et figurae sacramentum, de quo mox loquemur, expressum. sed quis non uideat, in hoc facto quid potius Manichaeorum offendat errorem ? scilicet. quia solent dare operam meretrices, ne grauidae fiant. proinde istis fornicaria magis permanens placebat, ut deum ipsorum non ligaret, quam unius uiri facta uxor ut pareret.