Contra Epistulam Parmeniani
Augustine
Augustine. Sancti Aureli Augustini Opera, Sectio VII, Pars I (Corpus scriptorum ecclesiasticorum Latinorum, Volume 51). Petschenig, Michael, editor. Prague; Vienna; Leipzig: F. Tempsky; G. Freytag, 1908.
Multa quidem alias aduersus Donatistas pro uiribus quas dominus praebet partim scribendo partim etiam tractando disserui. nunc autem, quoniam incidit in manus nostras Parmeniani quondam episcopi eorum quaedam epistula quam scribit ad Tychonium, hominem quidem et acri ingenio praeditum et uberi eloquio, sed tamen Donatistam, cum eum arbitraretur in hoc errare quod ille uerum coactus est confiteri, placuit petentibus, immo iubentibus fratribus, ut hic eidem Parmeniani epistulae responderem propter quaedam maxime quae de scripturis testimonia non sicut accipienda sunt accipit. Tychonius enim omnibus sanctarum paginarum uocibus circumtunsus euigilauit et uidit ecclesiam dei toto terrarum orbe diffusam, sicut de illa tanto ante per corda et ora sanctorum praeuisum atque praedictum est. quo perspecto suscepit aduersus ipsos suos hoc demonstrare et adserere, nullius hominis quamuis sceleratum et immane peccatum praescribere promissis dei nec id agere quorumlibet intra ecclesiam constitutorum et quamlibet impietatem, ut fides dei de ecclesia futura diffundenda usque ad terminos orbis terrae, quae in promissis patrum retenta et nunc exhibita est, euacuetur. hoc ergo Tychonius cum uehementer copioseque dissereret et ora contradicentium multis et magnis et manifestis sanctarum scripturarum testimoniis oppilaret, non uidit quod consequenter uidendum fuit, illos [*](De codicum praescriptionibw cf. Praefatio 4 alias DmlMP alia Dm2 et alia cet. 5 deus v 7 quae scribitur a scripsit M 8 tich(thich- uel thic-)onium M(X, sim. deinceps 11 huic a 15 orbe terrarum M terrarum om. js 17 perspecto M perfecto DP percepto a, cf. II 13, 30 18 hoc om. a 19 scelerati M nec] et DP 20 et om. (x, cf. De bapt. VI 25, 47 hominum quorumlibet et qualibet peruersitate 21 futura] et add. Ma 25 et alt.] ac a 26 sequenter PFH ) [*]( 2* )
Illud itaque primum uideamus quale sit, quod Gallos et Hispanos et Italos et eorum socios, quos utique totum orbem uult intellegi, traditoribus Africanis commercio scelerum et societate criminum dicit esse consimiles. homini enim de scripturis sanctis proferenti tam multa et tam ingentia documenta ipse sine documentis loquitur et uult nihil probans credi sibi, inuitans eum uidelicet ad imitationem suam, quia et ipse quibusdam coepiscopis suis contra tot ecclesias per tantam latitudinem terrarum omnium constitutas non nisi loquentibus credidit. qua credulitate quid magis temerarium repperiri potest? dicit enim legatione functos quosdam, sicut ipse asserit, fidelissimos testes ad easdem uenisse prouincias; deinde geminato aduentu sanctissimorum, sicut ipse dicit, domini sacerdotum dilucide plenius ac uerius publicata esse quae obiciunt.s o hominem putantem sibi magis credi debere quam deo! profert Tychonius diuini testamenti tonitrua, quod factum est in [*](15 cf. epist. Parm. 25 cf. epist. Parm. et pag. 21, 23-22, 1 ) [*]( 1 in Africa om. M 8 asseruit] asserebat MOl 9 isti se FHI 11 etiam] ex a, om. M perhibet a esse om. a 19 tam alt. om. F 21 sui a quia et euan. in F 28 0 om. Ma 29 homo putans a)
Sed eligat quisque quod placet et, si contra caelestia fulgura mendacii terreni fumus aliquid praeualet, dimisso caelo euanescat in uentos. si enim Parmenianus non cathedrae suae faueret, magis eligeret scripturae dei credere quam collegis suis. deus enim dicit ad Iacob: non relinquam, donec faciam quae locutus sum tecum. istos autem multo est utique credibilius, quia iam iusto iudicio fuerant improbati, ad sociandam communionem in illis partibus, ubi iam deus complebat quod promiserat patribus nostris, non esse admissos et propterea de sanctis dei sacerdotibus, a quibus recipi non meruerant, iactasse talia, quibus infirmos animos deceptarum a se plebium falsis rumoribus agitarent et temere credulas mentes superbia sui nominis inretitas ab orbis terrarum pace dirrumperent. quid hac stultitia, immo uero dementia repperitur insanius? in tot gentibus orbis terrarum et ex magna parte compleuit deus et adhuc complet, donec ad omnes omnino ueniat quod promisit, qui dixit: non relinquam, donec faciam quae locutus sum tecum, et isti iam credunt nuntiantibus non impleri quae promisit deus, et ideo ex partibus . terrarum in quibus iam impletum erat perisse Abrahae semen, quod est Christus, et euacuatas promissiones dei, quia ipsi [*]( 13. 25 Gen. 28, 15 ) [*]( 1 est EHv ipsos Ma. 2 multis M deo esse MPa 4 uenire F ubi M 6 hpc FG-r. 11 non post suae tr. MPx 13 relinquam te £ 16 sociandum Ev 17 nostris om. p 18 permissos DP, cf. p. 23, 1 sacerdotibus dei v 19 non recipi M 23 reperitur FGH 25 perueniat M relinquam te Gv )
Dicit etiam Parmenianus hinc probari consceleratum fuisse orbem terrarum criminibus traditionis et aliorum sacrilegiorum, quia, cum multa talia fuerint tempore persecutionis admissa, nulla postea facta est in ipsis prouinciis separatio populorum. quasi fieri non potuerit, ut partim latuerint mali neque fuerint accusati, ut possent sine ulla temeritate damnari, partim etiam proditi fuerint atque damnati et, quia rebus manifestis arguebantur, ab ecclesiis perturbandis diuidendisque cessauerint atque ita factum sit, ut, cum quidam non accusarentur, quaedam uero incerta crimina pro certa pace deo dimitterentur, quaedam autem ita manifestata et conuicta damnarentur, ut nullus damnatus posset simulata innocentia decipere populos, nequaquam unitatis uinculum rumperetur neque enim et in Africa fieret hoc tam immane praecisionis malum, nisi magis factio falsa fingentium quam ratio uera conuincentium praeualeret. [*]( 2 Rom. 3, 4 4 Ioh. 8, 44 10 cf. epist. Parm. ) [*]( 1 ammissi Dnt1 4 quia om. DMFGHv qui enim G 5 mentimini in ras. Dm2 7 possidere quem M qui] quia EGHI hoc a, om. M 8 dicant EGI, cf. II 2, 4 extr. 12 fuerint] fiunt M 13 ammissa D postea] praeterea postea M propterea a 15 possint Ftnl 16 etiam om. M fuerint (fuerant F) proditi MPa 17 non arguebantur a 18 sit] est M 19 incerta D pro certa M pro certamina P certa cet. crimina] ras. in D, in qua mina dispicitur (fuit: in certamina), om. P 20 ita om. FI manifesta DMPGH, cf. manifestato scelere Petil. III 21, 25 24 magis] mala M\' )
Legant qui uolunt quae narret et quibus documentis quam multa persuadeat uenerabilis memoriae Mileuitanus episcopus catholicae communionis Optatus siue de Lucilla pecunio sissima tunc et factiosissima femina, quam pro ecclesiae disciplina sanctus Caecilianus adhuc diaconus laeserat, uel de ceteris factionis eius consortibus siue furibus ecclesiastici argenti siue ad episcopatum se non peruenisse dolentibus et sibi praelatum Caecilianum insidiis quibus poterant insectantibus siue de Numidis episcopis, quos ista factio conuocauerat ad perniciem Caeciliani, ut illo deposito alter eis ordinaretur. qui uenientes cum primate suo tunc Secundo Tigisitano et aliis, quibus traditionis confessa crimina Secundus ipse donauerat ueluti paci consulens, sicut ecclesiastica gesta testantur, absentem Caecilianum sine ulla dilatione diligentioris inquisitionis, nullo responsionis loco seruato, traditorem esse censuerunt, ut ei uidelicet obessent absenti traditionis crimina tantummodo obiecta, cum sibimet ipsi praesentes confessa donauerint. ita contra sedentem in cathedra, cui totus orbis christianus in transmarinis et longe remotis terris et in ipsis Afris grauioribus et aduersus eiusmodi fallacias robustioribus communicaret ecclesiis, episcopum alterum ordinauerunt, ut possent pro suo facto contradicere promissionibus dei, ne in semine Abrahae benedicerentur omnes gentes, ut eas etiam partes orbis terrarum a traditoribus Afris inquinatas dicerent, quae nec Caeciliani nomen audissent aut certe, quomodo se haberet eius uita, quam tamen isti de nullo crimine conuicerunt, illae tamquam innocentis audissent. insuper etiam contra orbem terrarum dicentem: \'quod ciuibus tuis obicis, nec cognoscere potui nec damnare incognitum debui\', proferunt apostoli testimonium [*]( 3 cf. Optat. I 13 sqq. 13 cf. Cresc. III 27, 30. Optat. I 14 29 cf. epist. Parm. ) [*]( 9 numideis M numidiis P 16 absentis M 17 ipsis Ma 19 africanis Ma. 20 huiusmodi FH 25 uerba aut certe-lin. 27 audissent post incognitum debui extant in a quomodo eerte M 26 quem M illae P ille cet. v 27 innocens audisset Mx insuper (n add. m2) D contra] circa M, item infra 29 testimonium apostoli MPa )
Frustra itaque dicit Parmenianus damnatos in Africa traditores in consortium sanctitatis acceptos a prouinciis transmarinis. hoc enim est quod credere non debemus, ne temeritate sacrilega totum orbem terrarum in Christi unitate fundatum ex istorum falsa criminatione damnemus potius quam ex uera dei promissione diligamus. quid enim magis credendum est, quod dixit deus: in semine tuo benedicentur omnes gentes, an quod isti dicunt: in semine in semine traditorum Afrorum maledicuntur omnes gentes, ut plus ualeat quod commisit iniquitas quam quod pollicita est ueritas? cur ergo non potius credimus, quod illi, qui recepti sunt in communionem a prouinciis transmarinis, aut innocentes opprimi non potuerunt a calumniatoribus, quod multis documentis probabilius persuaderi potest, aut certe, cum conuinci non possent, etiamsi mali [*]( 1 Rom. 1, 32 6 cf. II Cor. 11, 26 7 cf. Phil. 1, 15. 17. 18 15 cf. epiat. Parm. 21 Gen. 22, 18 22 epist. Parm. ) [*]( 1 solum rei sunt qui F 2 parum enim] parumne eis Mx 3 christianos populos v apostolum ipsum Ma 8 praedicantes euangelium praedicare tamen v 9 committit F 10 male M 11 consentirent Pml 12 pace ecclesiae MPa 13 approbant M etsi EGI 16 sanctitatis) daxunationis Mx 17 est enim M-* 25 credamus M quod] quia Fv )
Quod enim de Ossio dixit Cordubensi quondam catholico episcopo, flagitandum est ut probent non solum talem illum fuisse qualem dicunt, sed quod talis fuerit manifestum illis fuisse, quibus eum communicasse asserunt. hoc enim nisi probauerint, frustra se dicunt scisse qualis fuerit, quia nescientibus obesse non potuit, a quibus se isti innocentibus separando propter ipsam separationis sacrilegam iniquitatem innocentes esse non possunt. hoc enim magis credibile est — si tamen Ossius ab Hispanis damnatus a Gallis est absolutus —, fieri potuisse, ut falsis criminationibus Hispani circumuenti et callida insidiarum fraude decepti contra innocentem ferrent sententiam et postea pacifice in humilitate christiana cederent sententiae collegarum, quibus illius innocentia comprobata est, ne peruicaci et animosa peruersitate priores suas sententias defendendo in sacrilegium schismatis, quod omnia scelera supergreditur, caecitate impietatis inruerent, sicut isti miseri fecerunt et nec sero saltem totiens diuisi atque concisi sentiunt quod fecerunt.
Satis (ita)que declarant unde insanabiles facti sint, uidelicet ne priores sententias suas, quas in absentem Caecilianum [*](4 cf. Cyprian. de laps. cap. 6 9 cf. epist. Pann. ) [*](1 fuerint F - 8 perdidissent DP (sed uerbum melius ad orbis refertur quam ad suscipientiam) 9 Quid M osio Dm2MPa dicunt Ma 11 fuit F 13 dicunt se 7 17 osius Dm2MPa. 18 sic fieri GHv 24 supergraditur MFGT 25 saltim F (saepe) 27 satis itaque scripsi satisque DMPF satis igitur (om. H) satisque p sunt Ma. 28 priores om. a.- )
Sed tamen, si uiueret Parmenianus, non auderet iam reprehendere Hispanos et eos appellare praeuaricatores, quia . sententiam suam in collegarum sententiam deflexerunt, ne ipse offenderet collegas suos, qui multi a se iam Primiano damnato in melius correcti ad trecentorum concilium transierunt, magis eligentes contra suas praeproperas uenire sententias quam contra pacem unitatis etiam in parte Donati. et maxime Praetextato Assuritano et Feliciano Mustitano parceret Parmenianus, qui etiam damnati a trecentis et decem coepiscopis suis ad eosdem ipsos, a quibus damnati sunt, studio concordiae redierunt et a suis damnatoribus eodem studio sine ullo sui honoris detrimento pro pace suscepti sunt, nec quisquam rebaptizandos putauit qui fuerant ab eis foris in schismate baptizati. an forte, quia multum displicent Parmeniano qui corrigunt sententias suas et eos non intellegens apostolum praeuaricatores uocat, detestaretur istos, quia intro redire quam foris remanere uoluerunt, et adiunctis sibi nonnullis similibus sociis etiam Parmenianistas crearet, sicut iam multa frusta de isto grandi frusto per totam Africam facta sunt? sic, sic necesse est: [*](1 Gal. 2, 18 7 cf. epist. Parm. ) [*](2 eadem om. y iterum aedifico haec eadem MP iterum om. GH 4 propterea] postea M 6 in alio P in alios D malo Jfa scismate D sc(h)ismatis MPa maiore om. p sacrilegi FG. 7 uiuere D 8 quia] qui a Fv 9 sententias suas M sententia sua a defluxerunt F defluxit EGHI 10 suas Dml primiano iam a se a M consilium PF 12 proprias GHIv 14 mustitato M 15 damnatis D et om. M 16 aunt] fuerant a 19 scismate BMP (passim) 21 intellegens».» D intelligentes F apostolum] quos apostolus Hv 22 intus M 28 maluerunt Ma., cf. Petil. II 101, 231 adinncti D 24 creare DM frustra DmlEml grandi om. p 25 frustro DM si sic M eftt ut Ma. )
Cum enim diceret per Ossium Hispanum adiutorium praestitum Caeciliano, ut ad eorum communionem sanctorum et inlibatorum numerus cogeretur, et huic impietati fidem seruorum dei integram restitisse, ultro fassus est ipsos suos adisse etiam Constantinum et eius arbitrio a iudicibus episcopis causam esse cognitam, quibus praefuit Miltiades Romanae urbis episcopus. in quo iudicio, sicut ecclesiastica gesta testantur, quia uicti sunt isti et innocens Caecilianus inuentus est, eundem Miltiadem crimine traditionis accusant. quod quaero quando cognouerint. si enim ante iudicium, non sibi praeiudicare debuerunt, ut aput talem iudicem causam suam agere inciperent et ei praecepto imperatoris, quem ipsi adierant, tale subire iudicium. si autem post dictam causam prolatamque sententiam eum traditorem didicisse (se) perhibent, usque adeo dementes sunt homines, ut contra iudices aput quos uicti sunt uictis litigatoribus credant? et tamen in his omnibus quamuis magna temeritate Italos et Gallos et Hispanos accusant relictis ceteris tam multis prouinciis atque gentibus, a quibus nefando sacrilegio separati sunt, quibus utique obesse non possent crimina Italorum, Hispanorum atque Gallorum, etiamsi uera dicerentur. iam enim ceteras terras caeco more uel potius furore arguunt et eis irascuntur, quia, cum duae partes essent in Africa — una, inquiunt, traditorum et altera innocentium —, [*]( 5 cf. epist. Parm. 27 cf. epist. Parm. ) [*]( 1 dispereant MPa timorem P 3 comminatur a 4 confitentur Pml 5 osium MPa 8 suos ipsos p, cf. I 1, 1. II 9, 19 extr. 9 arbitrio eius β 10 esse om. a militiades Dm1 melch(melc- MPFIl) iades MPa 13 meltiadem P melch(melc-)iadem Ma 14 quando] quomodo Ma. 15 aput ex caput D suam om. a 16 et] etiam a audierant MP 18 se addidi, om. codd. (se didicisse F) 21 prius et om. a accusat DP 24 possint F 25 enim om. EtnlGIv )
Fatetur etiam Parmenianus ad Arelatense oppidum et episcopos iudices et partes ex Africa conuenisse, Caecilianum scilicet atque Donatistas. ubi omnia suis credidit, qui nihil uicti potuerunt nisi de iudicibus conqueri, nec tamen negat rursus eos ad Constantinum uenisse et, quia ibi quoque ultimo iudicio superati sunt, etiam ipsum gratia corruptum esse criminatur. quibus omnibus consideratis qui sine studio partium iudicat eligat quibus credat, utrum iudicibus sententias proferentibus an litigatoribus contra quos prolatae sunt litem finire nolentibus. et certe orbis terrarum iudicibus credidit. qui autem Donatistis consentiunt eosque defendunt, fatentur se illis credere, qui causam suam, qualiscumque illa fuerit, non potuerunt tamen in transmarinis tot disceptationibus obtinere, et eorum aduersus iudices murmura et crimina credula uanitate suscipiunt. qua in re si innocentes se dicunt et eos quos superatos uident nolunt temere credere ueritate superatos, quanto innocentiores sunt qui temere mali aliquid credere de ipsis iudicibus nolunt, de quibus necesse est ut qui uicti fuerint conquerantur! non solum enim qui bonam causam perdidit de iniquo uel tardo [*]( 10 cf. epist. Parm. ) [*]( 2 uana] una a refallitur M 3 audissent post partes extat in P 5 optinuerat MF 7 queammodum (sic) D sunt M 9 innocens esse f 12 qui DMPGH cui cet. v 14 ultimo] optimo M 18 litem] litterae M 19 et om. v 22 obtineret D optinere MF et om. DP 24 uident—superatos] scimus Ma 26 aliquid mali de ipsis iudicibus credere 7 27 fuerant (fuerunt H) Pa. 28 perdit D )
Existat enim aliqua illarum partium in nomine Christi nobilissima ecclesia ex illis septem et, si placet, potissimum Philadelphia, quae mystico nomine per linguam Graecam fraternam intimat caritatem. audiamus igitur eius uocem nec eius loquatur palea, sed frumentum. si ergo dicat istis: \'quid in me arguitis, fratres, quid accusatis? quanto interuallo secundum terrenum locum ab Africa remota sim, partim nosse partim audire potuistis. quid ibi tunc siue traditores siue traditorum uel accusatores uel damnatores siue innocentium uel calumniatores uel oppressores egerint, prorsus ignoro. sed ille dominus noster, qui emit totum orbem pretio sanguinis sui, cuius sancta commercia propheta tanto ante cecinit dicens: foderunt manus meas et pedes, dinumerauerunt omnia ossa mea. ipsi uero considerauerunt et conspexerunt me, diuiserunt sibi uestimenta mea et super uestimentum meum miserunt sortem, inter uos et nos non spatia constituit uacua et nuda christianis; impleuit haec omnia sanctificatione nominis sui. in ipso quippe psalmo passionis non solum quanti, sed etiam quantum emerit declaratum est. ibi enim paulo post dicitur: reminiscentur et conuertentur [*]( 9 cf. Apoc. 1, 11 19 Ps. 21, 17--19 27 Pa. 21, 28—29 ) [*]( 2 innocenti utroque loco M 4 hominibus] omnibus a credere aliquid M 8 illorum D 9 et] etiam M 10 filadelfia M quae de MPa 11 uocem eius a 12 palea loquatur Ma si et cet.] de hoc anacolutho cf. Post gesta 4, 4 init. 14 nosce M 18 orbem DMPF mundum cet. v 19 profeta ex profecta D 20 meas om. F pedes] pedes meos Dm2MPa. 22 me om. M super uestem meam Mer., cf. Ep. c. Don. 8, 21 23 uos et nos DPI nos et uos cet. v 24 et impleuit EGl 26 quanti] quanto F )
Quin etiam conqueri audet Parmenianus, quod eos Constantinus ad campum id est ad supplicium duci iussit, qui uicti aput ecclesiasticos iudices nec aput ipsum quae dicebant probare potuerunt et adhuc in sanctae ecclesiae praecisiones sacrilego furore ferebantur, et hoc eum tamquam immaniter iussisse Hispano Ossio suggerente criminatur, suspicionibus uidelicet suis, sicut semper, damnando inauditos. quasi uero non humanius et probabilius alius crediderit Ossio tamquam episcopo suggerente potius factum, ut in leniorem cohercitionem quamuis immanissimi sceleris, id est sacrilegi schismatis, sententiam flecteret imperator. quid enim non isti iuste patiuntur, cum ex altissimo dei praesidentis et ad cauendum ignem [*]( 8 cf. Matth. 3, 12. 13, 30 14 cf. epist. Parm. ) [*]( 1 etiamsi] etiam F 3 magno] tagno D 6 et om. M 7 impia te a diremtione D direptione (directione H) Ma discindens te scripsi discindent et D (alt. i ex e, nt in ras.), P discindite et M discindis et a innocente, Dm1 innocentem te cet. (te ad discindens et ad dicis pertinet; similiter Cresc. III 36, 40 a quibus se castum seruando fecit alienum) 8 quod] quid M 10 paleis F 11 quot MP quod D cur a 12 non putamus a 17 praecisione MPa. 19 osio MPa. 21 et] ac v aliis M osio 3iFm2a 22 cohertionem MP 23 scismatis Dm2 24 isti non v ) [*]( LI. August. c. Don. I. ) [*]( 3 )
Et tamen quid tale isti patiuntur quale faciunt, nisi quia hominum multitudo non in corde cor habet, sed in oculis? nam si sanguis exit de carne mortali, quisquis aspicit exhorrescit; si a pace Christi praecisae animae atque separatae in haeresis uel schismatis sacrilegio moriuntur, quia non uidetur, non plangitur, immo uero mors taetrior atque luctuosior et ut plane dixerim uerior iure consuetudinis et ridetur, cum [*]( 13 Rom. 13, 1 Rom. 13, 4 15 Rom. 13, 3 ) [*]( 1 ammonentibus Pm2 patinntur a 2 se non esse Ma 3 ereticos Dm2 4 liuidam (liberam G) emittant β liuidam F 5 tale P male DMnilF mali Mm2$, cf. p. 38, 12. 39, 23 11 ad omnes a 13 apostolus dicit M 14 uindex est DMPH est uindex\' cet. v iram MIX., cf. Gaud. I 19, 20 eius MPEmlFG non] non enim F nec p 16 enim om. a quid(quic-)quid MIX. 18 qui a 20 patiuntur isti H et fort. Dml, in quo isti patiun in ras. script. itay ut sub ductibus un dispiciatur is 21 cor om. M 26 et rideturj deridetur Ma )
An forte de religione fas non est ut iudicet imperator uel quos miserit imperator? cur ergo ad imperatorem uestri uenere legati? cur eum fecerunt causae suae iudicem, non secuturi quod ille iudicaret? sed quorsum ista dicuntur?. numquidnam, etiamsi optineant non pertinere ad imperatorem aduersus eos aliquid statuere qui praua in religione sectantur, propterea, si fecerit eosque puniuerit, martyres erunt? hoc enim modo ista haereticis omnibus uox patebit, in quos ex occulto imperio dei per manifestum hominum imperium multa quibus cohercerentur seuerissime constituta sunt, nec solum haereticis quoquo modo saltem christiano nomine dealbatis, sed etiam ipsis paganis. nam utique et ipsi falsa religione sunt impii, quorum simulacra euerti atque confringi iussa sunt recentibus legibus, inhiberi etiam sacrificia sub terrore capitali. si quis ergo eorum damnatus in tali crimine fuerit, martyr habendus est, quia pro superstitione, quam piam religionem [*]( 5 passi M 9 iudicatur FGH, om. EI oculus iudicatur v 10 elocuntur om. Ma 11 aduersum Hf non om. β 12 ueritas] uentas D 14 iudicet DMPEm2 dicat Fv dicatur EmlGHI 16 uestrum uenerunt M 17 corsum DP 18 optineant sic DEI 19 in Otll. M 20 interfecerit Ma eosque P eos quos cet. v punierit Ma 24 quomodo Dml saltim M 25 et ipsi utique M 26 iusta D ) [*]( 3* )
An forte dicent, etiamsi conuincuntur in sacrilega dissensione, ut pro ea dementia si quid passi fuerint martyres non sint, non tamen ad imperatorum potestatem haec [*]( 15 Matth. 5, 10 ) [*]( 5 gloria M sibi gloriam v 9 quid M 12 ostenderet EGHI offunderet v 15 uera Mv 17 patiuntur om. p 18 quasi ante simulata tr. M 21 hoc] haec v 22 liberari EI 23 audire M 24 alt. uelj aut p 27 etsi M 28 discessione F si] etiam si Pm2 29 ab imperatorum potestate M )
Fortassis enim dicunt grauiora se perpessos a catholicis imperatoribus quam isti fecerunt uel per reges barbarorum Rogatistis uel per iudices catholicorum imperatorum Maximianistis uel etiam faciunt per furorem circumcellionum quibuscumque potuerint. quasi uero inde quaestio est, utrum grauiora patiantur quam faciunt, quod quidem nullo modo concesserim. multa enim eorum saeuissima et acerbissima numerantur, immo numerari non possunt, quae si pauciora essent uel eos in quos admittuntur minus affligerent, eo ipso essent certe grauiora, quod [*]( 5 Matth. 22, 21 ) [*]( 5 responderit om. β reddite, ait Hv caesari est D est cesaris M 6 hii M 7 redditur M 14 donatistarum om. M 15 et quam seua quam F et quam (om. G) acerba p 18 donatistas EGI schisma om. β 21 uel om. a rege barbaru P corr. barbarum D, cf. p. 39, 26 24 possunt Ma est] sit Ma 26 eorum om. M et aceruissima D, om. a 28 ammittuntur D, item infra ipse D )
Sed, ut dicere coeperam, non hoc modo quaeritur, utrum patiantur grauiora quam faciunt, sed utrum aduersus haereticos et schismaticos fieri tale aliquid liceat. si enim dicunt non licere, cur ipsi faciunt? si autem licere fatentur, etiamsi ostendant, quod nullo modo possunt, grauiora se perpeti a catholicis imperatoribus quam ipsi per iudices eorum uel per reges barbarorum schismaticis suis fecerunt uel per insaniam circumcellionum omni generi hominum faciunt, neque hoc mirandum [*]( 4 quae MP quod D quaeque Fv quam quae GH quam quod EI 6 et] etsi a 7 potestatibus om. a 8 per] agunt per a quibus] quos F 11 saeuiunt] saeua Ma 14 contra quam] cum M quam om. a 15 norunt om. a 17 Donati om. a 18 si licet] quam (quando EI) scilicet Ma Donatistis om. M Donatistis episcopis om. a 19 Donatistarum episcopos a cercicellionum D 21 caeperant M hoc non quaeritur modo a 23 tale aliquid fieri a dicent Ptnl 24 etiam sic v 26 regem a, cf. p. 38, 21 27 eorum barbarorum Pml )
Nec pro eis aliquid promulgasse inuenitur nisi apostata Iulianus, cui pax et unitas christiana nimium displicebat, quandoquidem ipsa ei unde impie ceciderat religio displiceret. cui quidem isti Donatistae, sicut iudicum gesta testantur quibus id quod impetrauerant allegarunt, talibus uerbis supplicauerunt, ut ei fortasse mitius ad idolorum cultum quidam timore consenserint quam eum isti furore laudauerint. dixerunt enim, quod aput eum sola iustitia locum haberet. quid ergo aliud dixisse repperiuntur nisi uel christianam sanctitatem non esse iustitiam, quae aput illum nullum haberet locum, aut honorem daemonum esse iustitiam, qui aput illum primum haberet locum? aliorum autem imperatorum leges quam uehementes aduersus eos latae sint quis ignorat? in quibus una generalis aduersus omnes, qui se christianos dici uolunt et ecclesiae catholicae non communicant, sed suis separatis conuenticulis congregantur, id continet, ut uel ordinator clerici uel ipse ordinatus denis libris auri multentur, locus uero ipse quo impia separatio congregatur redigatur in fiscum. sunt et aliae iussiones generales, quibus eis uel faciendi testamenta uel per donationes aliquid conferendi facultas adimitur uel ex donationibus aut testamentis aliquid capiendi. nam in quadam causa cum homo nobilis imperatoribus supplicasset, quod soror eius, quae de parte Donati fuerit, cum defungeretur, in nescio quos communionis suae et maxime in quendam Augustinum episcopum eorum plurima contulisset, ex illa generali lege [*]( 14 cf. cod. Theodos. XVI 5. Uictor Uit. III 8 sqq. ) [*]( 3 promulgasse quis Ma 5 displiceret] displicent M 7 id] hii F hi β impetraaerunt EFv 9 furiosi laudauerunt a 10 solum codd. praeter DP, cf. Petil. II 92, 203 sqq. 11 repperiuntur sic DMPEG uel om. a 13 qui-locum om. MfA quia P primum Dm2 nullum Dml nullum non P 14 quam] quae EmlGIv uehementer Em2FGHv 15 sunt a ignoret Pml 16 christianos se a 17 in suis p separatim HI\' om. G 19 ipsi M multetur M 22 uel ante per om. M 25 fuerat Ma nescio ip a in quos nescio M )
Quae cum ita sint, cum et diuinis et humanis legibus ita damnentur, tanta est tamen mansuetudo christiana, ut non solum teneant basilicas quas iam praecisi aedificarunt, sed nec eas omnes reddiderint unitati quas ab exordio unitas tenuit. et cum ipsi Maximianistas de basilicis ad partem Donati pertinentibus per iudices a catholicis imperatoribus missos instanter excluserint, tamen a multis locis, quos catholica ante unitas retinebat, nec ipsorum catholicorum imperatorum legibus excluduntur. postremo, si quid forte aliquando immoderatius in eos factum est, ut christianam excederet lenitatem, displicet omnibus frumentis messis dominicae, id est in Christo laudabilibus christians, qui siue centenario siue sexagenario siue tricenario fructu in catholica ecclesia toto orbe succrescunt.