Contra Academicos

o utinam, Romaniane, hominem sibi aptum ita uicissim uirtus fortunae repugnanti posset auferre, ut ab ea sibi auferri nemine patitur, iam tibi profecto iniecisset manus suique iuris te esse proclamans et in bonorum certissimorum possessionem traducens ne prosperis quidem casibus seruire permitteret. sed quoniam ita comparatum est siue pro meritis nostris siue pro necessitate naturae, ut diuinum animum mortalibus inhaerentem nequaquam sapientiae portus accipiat, ubi neque aduersante fortunae flatu neque secundante moueatur, nisi eo illum ipsa uel secunda uel quasi aduersa perducat, nihil pro te nobis aliud quam uota restant, quibus ab illo cui haec curae sunt deo, si possumus. impetremus, ut te tibi reddat — ita enim facile reddet et nobis — sinatque mentem illam tuam, quae respirationem iam diu parturit. aliquando in auras uerae libertatis emergere. etenim fortasse quae uulgo fortuna nominatur occulto quodam ordine regitur nihilque aliud in rebus casum uocamus, nisi cuius ratio et causa secreta est, nihilque seu commodi seu incommodi contingit in parte, quod non conueniat et congruat uniuerso. quam sententiam uberrimarum doctrinarum oraculis editam remotamque longissime ab intellectu profanorum se demonstraturam ueris amatoribus suis ad quam te inuito philosophia [*](9 cf. Retract. I 1, 3 17 cf. Retract. I 1, 2 ) [*]( 2 AUKELI AUGUSTIXI EPI CATHOLICAE ACHADEMICORUM LIB PRIMUS INCIPIT P EXPLICIT RETRACT INCIPIT LIBER I. SCI AU- GUSTINI EPI CONTRA ACHADEMICOS M INCIPIT LIB .1. AURELII AUGUST ... CONTRA ..... T D. AURELII AUGUSTINI ACHADEMI- CORUM LIBER PRIMUS suppl. m. rec. H 4 prima verba resecta lilt, initiali lacera et manca exhibet T G manum Tm 8 permitte permitteret (ret in r.) P 9 necessitate* (m ras.) P 12 ipsa liMP ipsa furtuna T edd. lo redded T tuam illam T 19 et] uel T secraeta Pml 20 et] iam et T 22 monstra- turam T ) [*](1* )

An uero si edentem te munera ursorum et numquam ibi antea uisa spectacula ciuibus nostris theatricus plausus semper prosperrimus accepisset, si stultorum hominum, quorum inmensa turba est, conflatis et consentientibus uocibus ferreris ad caelum, si nemo tibi esse auderet inimicus, si municipales tabulae te non solum ciuium sed etiam uicinorum patronum aere signarent, conlocarentur statuae, influerent honores, adderentur etiam potestates, quae municipalem habitum supercrescerent, conuiuiis cotidianis mensae opimae struerentur, quod cuique esset necesse, quod cuiusque etiam deliciae sitirent, indubitanter peteret, indubitanter hauriret, multa etiam non petentibus funderentur, resque ipsa familiaris diligenter a tuis fideliterque administrata idoneam se tantis sumtibus paratamque praeberet, tu interea uiueres in aedificiorum exquisitissimis molibus, in nitore balnearum, in tesseris, quas honestas non respuit, in uenatibus, in conuiuiis, in ore clientium, in ore ciuium, in ore denique populorum humanissimus liberalissimus mundissimus fortunatissimus iactareris, quisquam tibi, Romaniane, beatae [*](3 oportet Pm2 operet Pml tecum agitur ut agi oportetT 4 quanta H semper] uel sepe Tm2 in mg, a 5 adulestia Pml rationes lassescente M 6 ingrederis Mml excipite (om. te) P 7 atque] et M 8 onesta Pml illecebrosis T 11 *te T 12etciuibusP 14 conflatu Ma ferreis jHpr. 15 esse ex isse Pm2 auderet tibi esse a tibi auderet esse m simv*nicipales (1 ras.) P 16etiamom.T patronorum-M 18 conuiuisTpr. 19 alias optimae a in mg. esse P alt. quod om.T 20 delitiae P alt. inc7u- tanter Pml auriret Pm] 22 idonea M 24 sumptibus HMPm2T balnaearum Pml thesseris M 25 uenationibus M clientum M 26 mundissimus fortunatissimusJ mundissimus ut suesti fortan. T mund. fortunatissimus ut fuisti m)

Illud ergo, illud tuum, quo semper decora et honesta desiderasti, quo te liberalem magis quam diuitem esse maluisti, quo numquam concupisti esse potentior quam iustior, numquam aduersitatibus inprobitatibusque cessisti, illud ipsum, inquam, quod in te diuinum nescio quo uitae huius somno ueternoque sopitum est, uariis illis durisque iactationibus secreta, prouidentia excitare decreuit. euigila, euigila, oro te; multum, mihi crede, gratulaberis, quod paene nullis prosperitatibus, quibus tenentur incauti, mundi huius tibi dona blandita sunt, quae me ipsum capere moliebantur cotidie ista cantantem, nisi me pectoris dolor uentosam professionem abicere et in philosophiae gremium confugere coegisset. ipsa me nunc in otio, quod uehementer optauimus, nutrit ac fouet, ipsa me penitus ab illa superstitione, in quam te mecum praecipitem dederam, liberauit. ipsa enim docet et uere docet nihil omnino colendum esse totumque contemni oportere, quidquid mortalibus oculis cernitur, quidquid ullus sensus attingit. ipsa uerissimum et secretissimum deum perspicue se demonstraturam promittit et iam iamque quasi per lucidas nubes ostentare dignatur.

In hac mecum studiosissime uiuit noster Licentius; ad eam totus a iuuenalibus inlecebris uoluptatibusque conuersus est ita, ut [*](22 cf. Retract. I 1, 4 ) [*]( 2 supersuadere P 4 tot*ac tanta (et ras. ac 8.1. rubric. add. a Maurinis) P 5 est] dest P 7 expertus] ex ali ******** T ex aliqua parte bene expertus edd. 9 ergo om.M 11 concupisti T concusisti HPml concussisti MPm2 essecessisti om.HMP 12 *illud T diuinum quod in te a 13 ueternosoque HMP uanis M 14 illius a 15 crede om.M cede Pml 16 huius mundi M 17 captare a 19 compulisset Mml nunc om.M 20 p*enitus (a ras.) P 22 omnino (ni add, m2) P 23 quicquid Pm2 24 ullus] illuc HPm2 illic Pml ipsa se T secretissumTml 25 seom.T 28 iuuenilibus M edd. )

Cum igitur omnes hortatu meo unum in locum ad hoc congregati essemus, ubi oportunum uisum est: Numquidnam dubitatis, inquam, uerum nos scire oportere? —Minimeait Trygetius ceterique se uultu ipso approbasse significauerunt. — Quid,si,inquam, etiam non conprehenso uero beati esse possumus, necessariam ueri conprehensionem arbitramini?—Hic Alypius: Huius quaestionis, inquit, iudicem me tutius puto. cum enim iter mihi in urbem sit constitutum, oportet me onere alicuius suscipiendae partis releuari, simul quod facilius iudicis partes quam cuiusquam defensionis cuipiam [*]( 15 cf. Uerg. Aen. IX 312 sq. ) [*]( 1 praeponere a phisophia Pm] 2 nulla aetas se T qu*eretur (a ras.) P queraturT 3 auriendam H 4 quod] quem MT edd. 5 suiauissimum Tml fustra P 6 trigetius HMT plerumque 7 literas MPml litteris. T quoque om. M 8 quasi] quem quasiT 9 millitia P ista T magnosum hone- staque P 10 edacissimum (om. que) M 11 ceperimus M ceperamus a 12 ortans Pml 13 iniantesZ1 pr. uidere*(t ras. et m s.) P temptare HMPm2T atatePml 17 eorum T alipii HT alybii P alippii M 18 adhuc M 19 numquid M 21 approbare M 22 etiam om.Mml non om. M conpraehenso P baeati Pml possimus T 23 alybius P nie huius quaest. iud. esse (om. inquit) T* 25 onnre P 26 quo T iudices (1! ex i cort. m2) P defensoris T edd. ca*piam ex cuipiam Pm2 )

Quid ergo? ut ad propositum, inquam, redeamus, uideturne tibi non inuento uero beate posse uiui, si tantum quaeratur? — Repeto, inquit, sententiam illam meam: minime uidetur. — Uos, inquam, quid opinamini ? — Tum Licentius: Mihi prorsus, inquit, uidetur. nam maiores nostri, quos sapientes beatosque accepimus, eo solo, quod uerum quaerebant, bene beateque uixerunt. — Ago gratias, inquam, quod cum Alypio me iudicem fecistis, cui, fateor, inuidere [*]( 3 Cic. Hort. frag. 36 Miiller (August. Trin. XIII 4, 7) cf. Tusc. V ae 12.15 cf. Retract. 11,5 ) [*]( 1 del*egare (a ras.) P possim edd. 2 quicquam (c ex d) P ex*pectetis (s ras.) P 3 ragationem Pml interrogationem Pm2 rogationem rogati- onem T 4 abque Pml 5 ipsum om.M 6 tum T 7 hec (i s. e) T 3 sentiam Pml flagitauissem M 9 enim om.Jl 12 cesses PmlTml 14 quit Pm] 15 peto Ma aliud esse edd. 17 quae M quaeq; quae a 19 beata M optimum] ultimum T pr. 22 non om-M 23 inquam ex inquit corr. Pml 24 tunc MT uide*tur (n ras.) P pr. inquit mihi uidetur M 2G uixrt***P 27 fecestis Tml )

Quoniam te, inquit, uideo magno opere nos urgere, ut aduersum inuicem disputemus, quod te utiliter uelle confido, quaero, cur beatus esse non possit qui uerum quaerit, etiamsi minime inueniat. — Quia beatum, inquit Trygetius, uolumus esse perfectum in omnibus sapientem. qui autem adhuc quaerit, perfectus non est. hunc igitur quomodo asseras beatum, omnino non uideo. — Et ille: P test apud te uiuere, inquit, auctoritas maiorum? — Non omnium. inquit Trygetius. — Quorum tandem? — Ille: Eorum scilicet, qui sapientes fuerunt. — Tum Licentius: Carneades, inquit, tibi sapiens non uidetur? — Ego, ait, Graecus non sum; nescio Carneades iste qui fuerit. — Quid, inquit Licentius, de illo nostro Cicerone quid tandem existimas ? — Hic cum diu tacuisset: Sapiens fuit, inquit. — Et ille: Ergo eius de hac re sententia habet apud te aliquid ponderis? — Habet, inquit. — Accipe igitur quae sit; nam eam tibi excidisse arbitror. placuit enim Ciceroni nostro beatum esse, qui ueritatem inuestigat, etiamsi ad eius inuentionem non ualeat peruenire. — Ubi hoc, inquit, Cicero dixit? — Et Licentius: Quis ignorat eum adfirmasse uehementer nihil ab homine [*]( 26.29 cf- Cic. Hort. frag. 101 Miiller ) [*]( 1 uestri H 2 solam P continge*re T 4 magnopere HJIT edd. 4 expecto Tin 5 patroni (ni add. m2) P positis Pml 8 re*pe*rire (p et r ras.) P repperire T et] sed r edd. explica cur] explicatur 9 prola*tum P 12 magnopere HMT edd. 14 etia*si P 15 qui* (a s. ras. m2) P 16 autem orn.M 18 aput Pml uincere inquit T inquit uiuere edd. maiorum (ma s.l.) P 19 ille (e in i mut, m. post.) P 20 carnedes Pml 22 qui] quis (s s. m2) T 24 aput Pml aliquis T pr. )

Tum ille: Licetne tandem ad ea. quae temere concessa sunt, rursum redire ? — Hie ego: Illi hoc non solent concedere, inquam. quos ad disputandum non inueniendi ueri cupiditas sed ingenii iactantia puerilis inpellit. itaque apud Ille, praesertim cum adhuc nutriendi educandique sitis, non solum conceditur sed etiam in praeceptis habeatis uolo ad ea uos discutienda redire oportere, quae concesseritis incautius. — Et Licentius: Non paruum in philosophia profectum puto, inquit, cum in conparatione recti uerique inueniendi contemnitur a disputante uictoria. itaque libenter obsequor praeceptis et sententiae tuae et Trygetium ad id, quod temere se concessisse arbitratur — res enim mei iuris est — redire permitto. — Tum Alypius: Suscepti a Ille officii nondum partes esse uosmet ipsi mecum recognoscitis. sed quoniam iam dudum disposita profectio interrumpere me conpellit, pro meo quoque munere geminatam sibi potestatem particeps mecum iudicii non rennuet usque in reditum meum; uideo enim hoc uestrum certamen longius progressurum. — Et cum discessit: Quid,inquit Licentius,temere concesseras? profer. — Et ille: Temere dedi, inquit, Ciceronem fuisse sapientem. — Ergone Cicero sapiens non fuit, a quo in latina lingua philosophia et incoata est et perfecta? — Etsi concedam, inquit, esse sapientem, non omnia tamen eius probo. — Atqui oportet multa eius alia [*](1 percipi posse (pi et all. s m2 ) P sapienti (sa add. m2) P 2 proterea Pml 3 ascensus P ab errore m 4 sepientis (corr. m2) P **si (et ras.) /\' 10 redire rnrsum edd. 11 inueui*endi (r ras.) P 12 puerilis iactantia m impellit (m ex n m2) P aput Pml 15 harum HMP 16 com PHil cumparatione Tml 18 se teniere edd. 21 quoniamj quoniam id T edd. 23 renuet HPm2T renuit JI 24 discessisset Mm2Ta quod Hm2Ma profer] promeT 25 inquit dedi T 26 pliisofia Pml 27 inclioata HMPm2Tm2 sapientem esse M 29 probo∗∗∗∗∗ (probo ras.) T oportet sr operet corr. Pm2 alia* (s ras.) T )

Hic Trygetius: Uolo attendas, ait, tu iudex noster, quem ad modum superius beatam uitam definieris; dixisti namque eum beatum esse, qui secundum eam partem animi uiuit, quam ceteris conuenit imperare. tu autem, Licenti, uolo uel nunc mihi concedas — iam enim libertate, in quam maxime nos uindicaturam se philosophia pollicetur, iugum illud auctoritatis excussi - perfectum non esse, qui adhuc ueritatem requirat. — Tum ille post diuturnum silentium: Non concedo, inquit. - Trygetius: Cur quaeso? explica. istic sum enim et aueo audire, quo pacto possit et perfectus homo esse et adhuc quaerere ueritatem. — Hic ille: Qui ad finem, inquit, non peruenit, fateor, quod perfectus non sit. ueritatem autem illam solum deum nosse arbitror aut forte hominis animam, cum hoc corpus, hoc est tenebrosum carcerem, dereliquerit. hominis autem finis est perfecte quaerere ueritatem; perfectum enim quaerimus, sed tamen hominem. — Et Trygetius: Non igitur potest beatus esse homo. quomodo enim, cum id quod magno opere concupiscit adsequi nequeat? potest autem homo beate uiuere, si quidem potest secundum eam partem animi uiuere, quam dominari in homine fas est. potest igitur uerum inuenire. aut colligat se et non concupiscat uerum, ne, cum id adsequi non potuerit, necessario miser sit. — At hoc ipsum est beatum hominis, ait ille, perfecte quaerere ueritatem; hoc enim est peruenire ad finem, ultra quem non potest progredi. quisquis ergo minus instanter quam oportet ueritatem quaerit, is ad finem hominis non peruenit; quisquis autem tantum, quantum homo potest ac debet, dat operam [*](1 n** (on ras.) P inpudenter (e alt. ex u m2) P probare HmlPml 2 quid] quia T sensisse illuni edd. sim T ex corr. 4 adadserendum P inquid Pml quit Pml 5 inquit om. T 6 trygenus Pml 11 illud iugumM 12 requirit a 13 et trygetius T 14 habeo HMPa adeo T 15 ueritatem quaerere M 17 auforte Pml aut si forte HMa 18 alt. est] et M 21 magno*pere (0 ras.) P magnopere HMT 26 ad P 27 est enim edd. 28 quę P 29 quaerit ueritatem T nominis-autem add. Pm2 in ntg. 30 quatum Pml *ac (h ras.) P )

Mihi, ait ille, nec secundum rationem uiuere nec beatus omnino quisquis errat uidetur. errat autem omnis, qui semper quaerit nec inuenit. unde tibi unum e duobus monstrandum est, aut errantem beatum esse posse aut eum, qui quod quaerit numquam inuenit, non errare. — Hic ille: Beatus errare non potest. et cum diu siluisset: Non autem errat, inquit. cum quaerit, quia ut non erret quaerit. — Et Trygetius: Ut non erret quidem, inquit, quaerit, sed errat, cum minime inuenit. ita autem tibi profuturum putasti, quod errare non uult, quasi nemo erret inuitus aut quisquam omnino erret nisi inuitus. — Tum ego, cum ille diu cunctaretur quid responderet: Definiendum uobis est, inquam, quid sit error; facilius enim eius fines potestis uidere, in quem iam penitus ingressi estis. — Ego, inquit Licentius, definire aliquid idoneus non sum, quamuis errorem definire sit facilius quam finire. — Ego, ait ille, definiam, quod mihi facillimum est non ingenio, sed causa optima. nam errare est utique semper quaerere, numquam inuenire. — Ego, inquit Licentius, si uel istam definitionem facile possem refellere, iam dudum causae meae non defuissem. sed quoniam aut res ipsa per se ardua est aut ita mihi apparet, peto a uobis, ut usque in crastinam lucem quaestio [*](1 ueritatis HMm1P etiamsi] is etiamsi Tm eam om-M 2 pr. fecit T ita om. Test om.M 5 ut ritatis HP 7 sicut a 9 pars ratio (a pr. et o s. m2) P 10 quae**rit (qe ras.) P ueritataem P 11 ipsa sola 31 inuestigatione M 13 qui] quisquis T 14 unum] unum iam Tm e] de T monstratum P 15 es*se P nonquam T 18 pr. quaerit] perfecte quaerit Tm quaerit inquit T 20 non milt] ille non unIt T edd. 21 errat M 23 fines eius T 25 falius Pm] 27 quere∗T inuenire] reperire M 28 pos**sem P )

Postridie autem cum consedissemus: Proferte, inquam. quod heri coeperatis. — Tum Licentiu : Distuleramus, inquit, disputationem, nisi fallor, rogatu meo, cum erroris definitio difficillima mihi esset. — Hic plane, inquam, non erras, quod ut tibi omen sit ad reliqua, libenter optauerim. — Audi ergo, inquit, quod heri etiam, nisi intercessisses, protulissem. error mihi uidetur esse falsi pro uero approbatio. in quem nullo pacto incidit, qui ueritatem quaerendam semper existimat; falsum enim probare non potest, qui probat nihil; non igitur potest errare. beatus autem esse facillime potest; nam ne longius abeam, si nobis ipsis, ut heri licuit, cotidie uiuere liceret, nihil mihi occurrit, cur nos beatos appellare dubitaremus. uiximus enim magna mentis tranquillitate ab omni corporis labe animum uindicantes et a cupiditatium facibus longissime remoti, dantes, quantum homini licet, operam rationi, hoc est secundum diuinam illam partem animi uiuentes, quam beatam esse uitam hesterna inter nos definitione conuenit; atqui, ut opinor, nihil inuenimus, sed tantummodo quaesiuimus ueritatem. potest igitur sola inquisitione ueritatis, etiamsi eam inuenire minime possit, homini beata uita contingere. [*]( 12 cf. Retract. I 1, G ) [*]( 1 odiae Pml re*perrire (p ras.) P 2 seduo*Pml 3 renuentibus HMPm2T sureximus Pml 4 uariaqu#o (a ras.) P 5 sensiset Pml 6 sermoni miscere edd. cum] cum iam Tm 7 sed] se Pml persuaiq; Tml 8 patarentur Pml a balneas Pml 9 post tridie P post cum die Tml consedisemus Pm] proferre Pml 10 ceperatis Pml 13 obtauerim T nisi om-Mm1 14 intercessises Pml intercessisset M 17 igitur] enim Tml xacillime esse edd. 18 liceret uiuere M 19 occurreret M 21 cubiditatium (b in p corr.2) P cupiditatum MT edd. faucibus M 22 illam diuinam edd. 23 uitam esse edd. 24 atqui] atque Hedd. ut om.M tatummodo Pml 25 uiritatis Tml 26 minime inuenira M )

Recte dicis, ait Licentius, et bene admones. inde enim prorsus nihil ad rem pertinet definitio tua; non enim ego beatum esse dixi, qui semper quaerat ueritatem. quod ne fieri quidem potest, primo quia non semper homo est, deinde quia non ex quo tempore incipit esse homo, eo iam potest aetate impediente uerum quaerere. aut si semper id putas dicendum, si nihil temporis, quo iam quaerere potest, perire patitur, rursus tibi Alexandriam redeundum est. fac enim quemquam, ex quo tempore iter agere uel aetate uel negotio sinitur, pergere occipere illam uiam atque, ut supra dixi, cum deuiet nusquam, antequam perueniat, tamen uita excedere, multum profecto errabis, si tibi errasse iste uidebitur, quamuis omni quo potuit tempore nec quaerere desierit nec inuenire potuerit quo pergebat. quam ob rem si et mea descriptio uera et secundum eam non errat ille, qui perfecte quaerit, quamuis non inueniat ueritatem, beatusque est ob eam rem, quod secundum rationem uiuit, tua uero definitio et frustrata est et, si non esset, nihil eam curare [*]( 1 uide quaeso a 2 dixisti esse edd. 3 quaerit M intergatus Pml 4 sit dies M sittemere (te s. m2) P adque Pml 6 quod Tml 7 conplexa P potestne HMPm2 edd. uitio*sior (r ras.) P 8 querat P 9 impedimentis HP impedimenti M impeditus T edd. 10 nonne & (pr. n et & m2) P 13 ammones MPml 17 eo] ex eo HMm2Ta 19patiatur T 21 accipere HMPmZT uiam] u. ut cęperat nequissime pergere a 22 numquam M 23 uidetur a omni om.JI 24 desierit (erit s.l.m2) P potuit Tml 25 si] sic Ta uera] uera estHMT edd. 26 ueniat P 27 beatus M rationem (e ex u corr.) P 28 fustrata Pml frustra T pr. est** (& ras. ei ei s. m2) P )

Hic Trygetius: Dasne, inquit, sapientiam rectam uiam esse uitae? — Do, inquit, sine dubio; sedtamenuolo mihi sapientiam definias, ut sciam, utrum quae mihi eadem tibi esse uideatur. — Et ille: Parum tibi, ait. uidetur definita hoc ipso, quod nunc interrogatus es? etiam quod uolui concessisti. si enim non fallor, recta uia uitae sapientia nominatur. — Tum Licentius: Nihil mihi tam ridiculum quam ista definitio uidetur, inquit. — Fortasse, ait ille; pedetemtim tamen quaeso, ut ratio praeueniat risum tuum; nihil enim est foedius risu inrisione dignissimo. — Quid enim, ait ille, nonne fateris uitae mortem esse contrariam ? — Fateor, ait. — Mihi igitur. inquit ille, uia uitaenullamagis uidetur quam ea, qua quisque pergit. ne in mortem incidat. — Adsentiebatur Trygetius. — Ergo si uiator quispiam deuerticulum uitans, quod a latronibus obsideri audierit, recta ire pergat atque ita euadat interitum, nonne et uiam uitae et rectam secutus est? et eam sapientiam nominat nemo? quomodo igitur omnis recta uitae uia sapientia est ? — Concessi enim esse, sed non solam. — Definitio autem nihil conplecti debuit, quod esset alienum. itaque rursus defini, siplacet: quid tibi uidetur esse sapientia?

Diu ille tacuit; deinde: En, inquit, iterum definio, si hoc tu numquam finire statuisti. sapientia est uia recta, quae ad ueritatem ducat. — Similiter et hoc, inquit ille, refellitur; nam cum apud Uergilium Aeneae dictum est a matre: perge modo et, qua te ducit uia, dirige gressum, sequens hancuiam ad id, quod dictumerat, id est ad uerum, peruenit. contende, si placet, ubi pedem ille incedens posuit. sapientiam [*](25 Uerg. Aen. I 401 ) [*](1 solo MT 4 uitae esse edd. 5 et eadeni a esse tibi M 6 intergatus Pml 7 si enim non] nisi enim T recta] non falso recta Tm 8 li** centius P 10 peiletemptim Pm2 pedetentim HIll perneniat Pml 11 est om.M risu] irrisu M 13 ille om.M ea] eo HP 15 quisspiam qui P quispiam qui HM diuerticulum M Pm\'? edd. 16 ire] uia HmlJI ita om,M 17 eam] eam uiam Mm2 nemo nominat T 18 concessisti Mm2 in mg. 20 rursiis otn.T uideatur T esse om..M 23 ducit M dum m aput Pml uirgilium MPm2Tedd. 24 aenaeae P 25 dirigessum Pml 26 anc Pml 27 contende modo ci )

Tum ille arridens: Merito mihi, inquit, ista contingunt, dum aduersario in re non necessaria fidenter assentior; quasi uero ego sum magnus definitor aut quidquam in disputando magis superuacaneum puto. quis enim modus erit, si ego rursus uelim definiri abs te aliquid et rursus eiusdem definitionis uerba et consequentium item singillatim omnia fingens, quod nihil intellegam, definiri flagitem? nam quid planissimum non meo iure definiri cogam. si iure a me sapientiae definitio postulatur? cuius enim uerbi in animis nostris apertiorem notionem natura esse uoluit quam sapientiae ? sed nescio quo modo, cum mentis nostrae ueluti portum notio ipsa reliquerit et uerborum sibi quasi uela tetenderit, occurrent statim calumniarum mille naufragia. quam ob rem aut definitio sapientiae ne requiratur aut iudex noster in eius patrocinium dignetur descendere. — Tum ego, cum iam stilum nox impediret et quasi de integro magnum quiddam disserendum uiderem oboriri, in alium diem distuli. nam disputare coeperamus sole iam in occasum declinante diesque paene totus cum in rebus rusticis ordinandis tum in recensione primi libri Uergilii peractus fuit. [*]( 1 quanquam Pm2Tm2 descritionem Pml effringere eonor edd. 2nulla plus] nullatenus a 3 [ueri] tatem sed-ducat om.Pml; add.m\'2 in mg. ducitJI 4 uia utitur.l/ 5 erat Pml 7 uiā Tm1 ducat T ad] a Pml melius intelligitur Tml 9 et] at Tm 12 inquid Pml 14 sum P sim HMT 15 putem edd. 16 consequentiam M singulatim Mm2T 17 definire Pa 18 definireHPa uere ex iure Pm2 20 aptiorem Pml 21 reliquaerit Pml 22 tetenderint T occurrant (rant et quattuor uerla, quae sequmatur, in ras.)II occurrerint T 24 ne] noii a discendere P 28 cam] tum M 20 uirgilii MT per*actus (h ras.) P )

Deinde mox ut inluxit — ita enim res erant pridie constitutae, ut largum esset otium — statim peragendum negotium susceptum est. tum ego: Heri postulastis, inquam, Trygeti, ut a iudicis munere ad sapientiae patrocinium descenderem, quasi uero quemquam in sermone uestro aduersarium sapientia pateretur aut ullo defendente ita laboraret, ut maius implorare deberet auxilium. nam neque inter uos aliud quaerendum natum est quam quid sit sapientia — in quo eam uestrum neuter oppugnat, quia uterque desiderat — neque si tu in definienda sapientia defecisse te putas, propterea reliqua defensio sententiae tuae tibi deserenda est. itaque a me nihil aliud habebis quam definitionem sapientiae, quae nec mea nec noua est, sed et priscorum hominum et quam uos miror non recordari. non enim nunc primo auditis sapientiam esse rerum humanarum diuinarumque scientiam.

Hic Licentius, quem post istam definitionem diu putabam quaesiturum esse quod diceret, subiecit statim: Cur ergo non quaeso sapientem uocamus flagitiosissimum illum hominem, quem ipsi bene nouimus per innumera scorta solere dissolui, Albicerium dico illum, qui apud Karthaginem multos annos consulentibus mira quaedam et certa respondit ? innumerabilia commemorare possem, nisi et apud eos loquerer, qui experti sunt, et paucis nunc satis sit ad id quod uolo. nonne cochlearium — mihi autem dicebat — cum domi non inueniretur, tuo iussu percontatus non solum quid quaereretur uerum etiam nominatim, cuius res esset et ubi lateret, citissime uerissimeque respondit? item me praesente - omitto illud, quod in eo quod rogabatur nihil omnino falsus est, sed cum puer, qui nummos ferebat, certam eorum partem, cum ad eum pergeremus, furatus esset, omnes sibi numerari iussit coegitque illum ante oculos nostros quos [*](13 Cic. de off. II 5. Tusc. IV 57 ) [*]( 1 mox ut T (c/. de ord. II 9,26) mox HMP (c/. Ronsch, It. u. Vulg. 2 p.400) pridi*e (a ras.) P 2 ocium esset Tml 3 postulasti Tedd. tygeti Tml 5 ***sermone T 6 ullo] te eam Ta 9 nequę sit (om. tu) P neque sit H neque sic M 10 sapientiae M 11 ame (e s. m2) P 12 mirer HPm2m 13 nunc primum m tunc primo a 16 quid MTa 19 kartaginem MT 21 et] at edd. ad id] uti ad*id (h ras.) T 22 cochlearius P autem om.M 24 uerissime (que add. m2) M 25 pręşsente P 27 omnis M 28 occulos T quod MT )

Quid, quod doctissimum et clarissimum uirum Flaccianum mirari solitum esse abs te accepimus, qui cum de fundo emendo esset locutus, ad illum diuinum rem ita detulit, ut quid egisset, si potis esset, ediceret ? atque ille statim non modo negotii genus sed etiam, in quo ille uehementer clamabat admirans, ipsum fundi nomen pronuntiauit, cum ita esset absurdum, ut uix eius Flaccianus ipse meminisset. iam illud sine stupore animi non queo dicere, quod amico nostro, discipulo tuo, sese uolenti exagitare flagitantique insolenter, ut diceret, quid secum ipse tacitus uolueret, Uergilii uersum eum cogitare respondit. cum ille obstupefactus negare non posset, perrexit quaerere, quisnam uersus esset; nec Albicerius, qui grammatici scholam uix transiens uidisset aliquando, uersum ipsum securus et garrulus canere dubitauit. num igitur aut res humanae non erant, de quibus ille consulebatur, aut sine rerum diuinarum scientia tam certa consulentibus et uera respondit? at utrumque absurdum est. nam et humanae res nihil sunt aliud quam reshominum, ut argentum nummi fundus postremo ipsa etiam cogitatio, et res diuinas quis non recte arbitretur esse, per quas homini diuinatio ipsa contingit? sapiens ergo fuit Albicerius, si sapientiam rerum humanarum diuinarumque scientiam illa definitione concedimus.

Hic ille: Primo, inquit, ego scientiam non appello, in qua ille, qui eam profitetur, aliquando fallitur. scientia enim non solum conprehensis sed ita conprehensis rebus constat, ut neque in ea quisquam errare nec quibuslibet aduersantibus inpulsus nutare debeat. unde uerissime a quibusdam philosophis dicitur in nullo eam posse nisi in sapiente inueniri, qui non modo perfectum habere debet id, quod tuetur ac sequitur, uerum etiam inconcussum tenere. [*]( 2 ablatum Ma e] a Hm2 s. I. 3 flactionuin Tml 5 diuinam M potis esset ediceret HP potis esse te diceret M potuisset ediceret T 7 quo] co P uehementius T 8 flactianus PT 11 tatitus Pml uirgiliiitfT 12 cogita*re (t ras.)P 13 quinam T 14 scolam codd. 15 non dubitauit HMPa 17 atj aut H (in ras.) MTa a*bsurdum P 19 fundi T 22 definitione tua (e tua add. m2) P 23 ille] ego T inquam T 24 ea H 25 co*prehensis (n ras., i ex o corr.) P 26 quisquam] quis unquam Tm aduersitatibus M impulsis a 28 sapiente*(e alt. a m2) P perceptum Tm ) [*]( LXIII. August. I pars III. ed. Knoell. ) [*]( 2 )

Deinde res humanas esse ut concedam res hominum, quidquam tu existimas nostrum esse, quod no\'ns uel dare uel eripere casus potest ? aut cum rerum humanarum scientia dicitur, ea dicitur, qua quisque nouit uel quot uel quales fundos habeamus, quid auri, quid argenti, quid denique alienorum carminum cogitemus? illa est humanarum rerum scientia, quae nouit lumen prudentiae, temperantiae decus, fortitudinis robur, iustitiae sanctitatem. haec enim sunt, quae nullam fortunam metuentes uere nostra dicere audemus; quae si Albicerius ille didicisset, numquam, mihi crede, tam luxuriose deformiterque uixisset. quod autem dixit, quem uersum uolueret animo ille, quo consulebatur, neque hoc puto inter res nostras esse numerandum, non quo negem honestissimas disciplinas ad possessionem quandam nostri animi pertinere, sed quia uersum alienum etiam inperitissimis canere ac pronuntiare concessum est. ideo talia cum in memoriam nostram incurrerint, non mirum, si sentiri possunt ab huius aeris animalibus quibusdam uilissimis, quos daemonas uocant, a quibus nos superari acumine ac subtilitate sensuum posse concedo, ratione autem nego, atque id fieri nescio quo modo secretissimo atque a nostris sensibus remotissimo. non enim, si miramur apiculam melle posito nescio qua sagacitate, qua hominem [*]( 1 dixi*sse T 2 ipse aliquando T aliquando (om. ipse) M 3 percipi Pm] 4 constaiter a 6 coniectoribus] coniectoribus somniorum Tm aut] ut Pml 7 respons*is P 9 auibus ex uatibus Pm2 quae ex qui Pm2 locuntur M 10 quicquam Pm2 13 quisquam edd. pr. uel om.T quod HmlPmlTml 14 qui denique Pml quidque denique edd. 15 rerum om. a prudentiae Tm2 in ras. 16 s*anctitatem (c ras., ti s. m2) P 18 luxoriose P 20 quo] a quo HT edd. nostras res M 21 possessinem Pml 22 quia P 23 etiam om. T ideoque Tedd. 24 mirum] mirlim est Tm sentire H 28 amotissimo M )