De civitate dei

CAPUT XXI. An daemonibus nuntiis et interpretibus di utantur fallique se ab eis aut ignorent aut uelint.

Sed nimirum tantae huius absurditatis et indignitatis est magna necessitas, quod scilicet deos aetherios humana curantes quid terrestres homines agerent utique lateret, nisi daemones aerii nuntiarent; quoniam aether longe a terra est alteque suspensus, aer uero aetheri terraeque contiguus.s o mirabilem sapientiam! Quid aliud de dis isti sentiunt, quos omnes optimos uolunt, nisi eos et humana curare, ne cultu uideantur indigni, et propter elementorum distantiam humana nescire, ut credantur daemones necessarii et ob hoc etiam ipsi putentur colendi, per quos di possint et quid in rebus humanis agatur addiscere et ubi oportet hominibus subuenire? Hoc si ita est, dis istis bonis magis notus est daemon per corpus uicinum quam homo per animum bonum.s o multum dolenda necessitas, an potius inridenda uel detestanda uanitas, ne sit uana diuinitas! Si enim animo ab obstaculo corporis libero animum nostrum uidere di possunt, non ad hoc indigent daemonibus nuntiis; si autem animorum indicia corporalia. qualia sunt locutio uultus motus, per corpus suum aetherii [*]( 2 se om. e 6 occupanti, in marg. aucupanti, e 7 c. XXI cum Superiore cohaeret in C; c. XXI significatum est p. 389, 5: Vellem 9 at ign. C 10 et indignitatis om. Cl 12 laterent C 13 alteque] ita .... m. 2 in ras., e 14 conti.gnus, n eras., e 16 et om. Cl curare/, t eraso, C 23 ne sit uana diuinitas in marg. a 25 dii uitDonibus dere v daemon. indigent v 26 dae nuntiis C 27 uultus locutio sv )

di sentiunt et inde colligunt quid etiam daemones nuntient, possunt et mendaciis daemonum decipi. Porro si deorum diuinitas a daemonibus non potest falli, eadem diuinitate quod agimus non potest ignorari.

Vellem autem mihi isti dicerent, utrum dis daemones nuntiauerint de criminibus deorum poetica Platoni displicere figmenta et sibi ea placere celauerint, an utrumque occultauerint deosque esse maluerint totius rei huius ignaros, an utrumque indicauerint, et religiosam erga deos Platonis prudentiam et in deos iniuriosam libidinem suam, an sententiam quidem Platonis, qua noluit deos per inpiam licentiam poetarum falsis criminibus infamari, ignotam dis esse uoluerint, suam uero nequitiam, qua ludos scaenicos amant, quibus illa deorum dedecora celebrantur, prodere non erubuerint uel timuerint. Horum quattuor. quae interrogando proposui, quodlibet eligant et in quolibet eorum quantum mali de dis bonis opinentur adtendant. Si enim primum elegerint, confessuri sunt non licuisse dis bonis habitare cum bono Platone, quando eorum iniurias prohibebat, et habitasse cum daemonibus malis, quando eorum iniuriis exultabant, cum di boni hominem bonum longe a se positum non nisi per malos daemones nossent, quos uicinos nosse non possent. Si autem secundum elegerint et utrumque occultatum a daemonibus dixerint, ut di omnino nescirent et Platonis religiosissimam legem et daemonum sacrilegam delectationem: quid in rebus humanis per internuntios daemones di nosse utiliter possunt, quando illa nesciunt, quae in honorem bonorum deorum religione bonorum hominum contra libidinem malorum daemonum decernuntur? Si uero tertium elegerint et non solum sententiam Platonis deorum iniurias prohibentem, sed etiam [*]( 3 eadem C ab delps at; ab eadem qfv 5 isti mihi e 7 sibi ea displicere s 10 liuidinem C 14 erubuerunt nec timuerunt s 15 internos roganda a 17 et 23 eligerint C\'1 20 exultabat et 22 uici l posat sint d 1 24 omno C omni non scirent d 27 deor. bon. 8 per religionem 8 28 libidinum Ci 30 prohibentis, is ex em corr., a )

daemonum nequitiam deorum iniuriis exultantem per eosdem daemones nuntios dis innotuisse responderint: hoc nuntiare est an insultare? et di utrumque sic audiunt, sic utrumque cognoscunt, ut non solum malignos daemones deorum dignitati et Platonis religioni contraria cupientes adque facientes a suo accessu non arceant, uerum etiam per illos malos propinquos Platoni bono longinquo dona transmittant? sic enim eos elementorum quasi catenata series conligauit, ut illis, a quibus criminantur, coniungi possint, huic, a quo defenduntur, non possint, utrumque scientes, sed aeris et terrae transmutare pondera non ualentes. Iam, quod reliquum est, si quartum elegerint, peius est ceteris. Quis enim ferat, si poetarum de dis inmortalibus criminosa figmenta et theatrorum indigna ludibria suamque in his omnibus ardentissimam cupiditatem et suauissimam uoluptatem dis daemones nuntiauerunt, et quod Plato philosophica grauitate de optima re publica haec omnia censuit remouenda tacuerunt; ut iam di boni per tales nuntios nosse cogantur mala pessimorum, nec aliena, sed eorundem nuntiorum, adque his contraria non sinantur nosse bona philosophorum, cum illa sint in iniuriam, ista in honorem ipsorum deorum?

CAPUT XXII. De abiciendo cultu daemonum contra Apuleium.

Quia igitur nihil istorum quattuor eligendum est, ne in quolibet eorum de dis tam male sentiatur, restat, ut nullo modo credendum sit, quod Apuleius persuadere nititur et quicumque alii sunt eiusdem sententiae philosophi, ita esse medios daemones inter deos et homines tamquam internuntios [*]( I deorum om. 11 iniurias C\' exultantis s 9 a quo sup. lin. I 10 possunt It sed aeris] sideris d mutare s; transmeare a pond. transmut. v 11 relicum Cl 12 eligerint d 14 cupid. et snauissimam oni. e 16 publica] post s 17 omnia om. s mouenda C1 19 nose C 20 iniuria s honore es 23 apoleium C 24 Quid igitur? s 27 philos. suut eiusdem sent. v )

et interpretes, qui hinc ferant petitiones nostras, inde referant deorum subpetias; sed esse spiritus nocendi cupidissimos, a iustitia penitus alienos, superbia tumidos, inuidentia liuidos, fallacia callidos, qui in hoc quidem aere habitant, quia de caeli superioris sublimitate deiecti merito inregressibilis transgressionis in hoc sibi congruo uelut carcere praedamnati sunt; nec tamen, quia supra terras et aquas aeri locus est, ideo et ipsi sunt meritis superiores hominibus, qui eos non terreno corpore, sed electo in auxilium Deo uero pia mente facillime superant. Sed multis plane participatione uerae religionis indignis tamquam captis subditisque dominantur, quorum maximae parti mirabilibus et fallacibus signis siue factorum siue praedictorum deos se esse persuaserunt. Quibusdam uero uitia eorum aliquanto adtentius et diligentius intuentibus non potuerunt persuadere quod di sint, adque inter deos et homines internuntios ac beneficiorum inpetratores se esse finxerunt; si tamen non istum saltem honorem homines eis deferendum putarunt, qui illos nec deos esse credebant, quia malos uidebant, deos autem omnes bonos uolebant, nec audebant tamen omnino indignos dicere honore diuino, maxime ne offenderent populos, a quibus eis cernebant inueterata superstitione per tot sacra et templa seruiri. [*]( 2 suppetias, in marg. fuppedaf, e 3 superbia tumidos om. s inuidia 1 q libidos Cl V 4 fallacia callidos sup. lin. C in om. (\' qui de celiS a 5 ingressibilis ll 7 qui e1 8 sunt om. e 9 elec- V tum Cl auxilio C do ex dffi corr. C uerum C 11 domi.. nantur, na erasis, C 12 partim l praedicatorum es 13 deos om. s se OJn. I 16 uenefitiorum e 18 deos esse non cr. I qui C\' d uidebat Cl )

CAPUT XXIII. Quid Hermes Trismegistus de idolatria senserit et unde scire potuerit superstitiones Aegyptias auferendas.

Nam diuersa de illis Hermes Aegyptius, quem Trismegistum uocant, sensit et scripsit. Apuleius enim deos quidem illos negat; sed cum dicit ita inter deos et homines quadam medietate uersari, ut hominibus aput ipsos deos necessarii uideantur, cultum eorum a supernorum deorum religione non separat. Ille autem Aegyptius alios deos esse dicit a summo Deo factos, alios ab hominibus. Hoc qui audit, sicut a me positum est, putat dici de simulacris, quia opera sunt manuum hominum; at ille uisibilia et contrectabilia simulacra uelut corpora deorum esse adserit; inesse autem his quosdam spiritus inuitatos, qui ualeant aliquid siue ad nocendum siue ad desideria nonnulla conplenda eorum, a quibus eis diuini honores et cultus obsequia deferuntur. Hos ergo spiritus inuisibiles per artem quandam uisibilibus rebus corporalis materiae copulare, ut sint quasi animata corpora illis spiritibus dicata et subdita simulacra, hoc esse dicit deos facere eamque magnam et mirabilem deos faciendi accepisse homines potestatem. Huius Aegyptii uerba, sicut in nostram linguam interpretata sunt, ponam. \'Et quoniam de cognatione, inquit, et consortio hominum deorumque nobis indicitur sermo, [*]( 23 Apul. Asclep. p. 45, 11 Goldb. ) [*]( r 2 trimeg. p 5 diuesa C de om. 11 hennaes C trismegistum C l p s v; trimegistum ade; trimegistrum q; trismegiston f Domb. 6 enim quidem illos deos l 7 deos et homines C; homines et deos a b del qi homines deosque p s v Domb. 9 superiorum C 10 esse om. a 12 manum ll 13 contractab. Cl 15 ualent e nofcendum C nocendum dum e 16 eorum nonnulla compl. s v honoris I 17 inuisibilis C1 18 per.... corporalis om. Cl inuisibilibus e 19 copuf * lari a quasi om. C\' 20. 21 deo C 23 ponamus e conatione V; K i q. con?itione P; cognitione e 24 deorumqụạḷẹ C )

potestatem hominis, o Asclepi, uimque cognosce. Dominus, inquit, et Pater uel quod est summum Deus ut effector est deorum caelestium, ita homo fictor est deorum, qui in templis sunt humana proximitate contenti.\' Et paulo post: \'Ita humanitas, inquit, semper memor naturae et originis suae in illa diui- . nitatis imitatione perseuerat, ut, sicuti Pater ac Dominus, ut sui similes essent, deos fecit aeternos, ita humanitas deos suos ex sui uultus similitudine figuraret.\' Hic cum Asclepius, ad quem maxime loquebatur, ei respondisset adque dixisset: \'Statuas dicis, o Trismegiste?) tum ille: \'Statuas, inquit, o Asclepi, uides quatenus tu ipse diffidas; statuas animatas sensu et spiritu plenas tantaque facientes et talia, statuas futurorum praescias eaque sorte uate somniis multisque aliis rebus praedicentes, inbecillitates hominibus facientes easque curantes, tristitiam laetitiamque pro meritis. An ignoras, o Asclepi, quod Aegyptus imago sit caeli, aut, quod est uerius, translatio aut descensio omnium quae gubernantur adque exercentur in caelo. Ac si dicendum est uerius, terra nostra mundi totius est templum. Et tamen quoniam praescire cuncta prudentem decet, istud uos ignorare fas non est: Futurum tempus est, quo appareat Aegyptios incassum pia mente diuinitatem sedula religione seruasse.\'

Deinde multis uerbis Hermes hunc locum exequitur, in quo uidetur hoc tempus praedicere, quo Christiana religio, quanto est ueracior adque sanctior, tanto uehementius et liberius cuncta fallacia figmenta subuertit, ut gratia uerissimi [*]( 10 ib. p. 46, 12 ) [*]( B 1 uimque] utcumque a 2 summuf, f m. 2 eraso m, l 8 exui C l 10 Otrimegis tecti ille d o ant, p q s 11 uides codd.; uidesne v quatinus ad 13 nate ant. as; uates b p q s uates omnis l 15 laetitiam omisso que l laetitiamque afferentes a 17 discensio V; disscensio e 18 est ante uerius sup. lin. C 20 tempus ee a 21 (qujcT* Cv; eum rell. diuinitate Cd 22 quae post seruasse addit v et omnis eorum sancta ueneratio in irritum casura frustrabitur, non exstant in codicibus 23 hunc in marg. I 24 uideg,tur C )

Saluatoris liberet hominem ab eis dis, quos facit homo. et ei Deo subdat, a quo factus est homo. Sed Hermes cum ista praedicit, uelut amicus eisdem ludificationibus daemonum loquitur, nec Christianum nomen euidenter exprimit, sed tamquam ea tollerentur adque delerentur, quorum obseruatione caelestis similitudo custodiretur in Aegypto, ita haec futura deplorans luctuosa quodam modo praedicatione testatur. Erat enim de his, de quibus dicit apostolus, quod cognoscentes Deum non sicut Deum glorificauerunt aut gratias egerunt, sed euanuerunt in cogitationibus suis, et obscuratum est insipiens cor eorum; dicentes enim se esse sapientes stulti facti sunt et inmutauerunt gloriam incorrupti Dei in similitudinem imaginis corruptibilis hominis et cetera, quae commemorare longum est. Multa quippe talia dicit de uno uero Deo fabricatore mundi, qualia ueritas habet; et nescio quo modo illa obscuratione cordis ad ista delabitur, ut dis, quos confitetur ab hominibus fieri, semper uelit homines subdi et haec futuro tempore plangat auferri quasi quicquam sit infelicius homine, cui sua figmenta dominantur; cum sit facilius, ut tamquam deos colendo, quos fecit, nec ipse sit homo, quam ut per eius cultum di possint esse, quos fecit homo. Citius enim fit, ut homo in honore positus pecoribus non intellegens conparetur, quam ut operi Dei ad eius imaginem facto, id est ipsi homini, opus hominis praeferatur. Quapropter merito homo deficit ab illo qui eum fecit, cum sibi praeficit ipse quod fecit. [*]( 8 Rom. 1, 21 sqq. 23 Ps. 48, 13 ) [*]( 2 ei om. a. cum Hermes v 3 amicis a 4 exprimet Cx 5 obsecratione l 10 cognitionibus 1 12 mutauerunt a 13 in cor. c ruptibilis b2 e do CI 15 alia C 16 haberet a 17 dilab. d 18 uelet C1 20 homini C\'l et 22 facit 1 Citicius e 26 deficit C p q s k v; defecit a b d e l α k1 f Domb. praeficit C a b1 p q s k υ; praefecit b2 dela I Domb. )

Haec uana deceptoria, perniciosa sacrilega Hermes Aegyptius, quia tempus, quo auferrentur, uenturum sciebat, dolebat; sed tam inpudenter dolebat, quam inprudenter sciebat. Non enim haec ei reuelauerat sanctus Spiritus, sicut prophetis sanctis, qui haec praeuidentes cum exultatione dicebant: Si faciet homo deos, et ecce ipsi non sunt di; et alio loco: Erit in illo die, dicit Dominus, exterminabo nomina simulacrorum a terra, et non iam erit eorum memoria; proprie uero de Aegypto, quod ad hanc rem adtinet, ita sanctus Esaias prophetat: Et mouebuntur manufacta Aegypti a facie eius, et cor eorum uincetur in eis, et cetera huius modi. Ex quo genere et illi erant, qui uenturum quod sciebant uenisse gaudebant; qualis Symeon, qualis Anna, qui mox natum Iesum, qualis Elisabeth, quae etiam conceptum in Spiritu agnouit; qualis Petrus reuelante Patre dicens: Tu es Christus, filius Dei uiui. Huic autem Aegyptio illi spiritus indicauerant futura tempora perditionis suae, qui etiam praesenti in carne Domino trementes dixerunt: Quid uenisti ante tempus perdere nos? siue quia subitum illis fuit, quod futurum quidem, sed tardius opinabantur, siue quia perditionem suam hanc ipsam dicebant, qua fiebat ut cogniti spernerentur, et hoc erat ante tempus, id est ante tempus iudicii, quo aeterna damnatione puniendi sunt cum omnibus etiam hominibus, qui eorum societate detinentur, sicut religio loquitur, quae nec fallit nec fallitur, non sicut iste quasi omni uento doctrinae hinc adque inde [*]( 5 Hierem. 16, 20 7 Zach. 13, 2 10 Esai. 19, 1 13 Lc. 2, 25 sqq.; 1, 41 sqq. 16 Matth. 16, 16 19 ib. 8, 29 26 Ephes. 4, 14 ) [*]( 1 sacrilegia C 2 quo!, d eras., C sciebat sed omisso dolebat C 3 sed tam inpudenter dolebat om. d quam inpudenter e imprudenter utroque loco a 4 sanctus spiritus C e; spir, sanctus ad l v rit in Domb.2 6 faciat e dl C et in e 7 est illo C 10 Isaias v 11 aegyptiorum l 13 symeon Cel2; Simeon v 14 IHM sup. lin. m. 2 l helisabeth es 18 praesente II 25 fallit, i ex e corr., C 26 sicuti s qui quasi a )

perflatus et falsis uera permiscens dolet quasi perituram religionem, quem postea confitetur errorem.

CAPUT XXIIII. Quo modo Hermes parentum suorum sit confessus errorem, quem tamen doluerit destruendum.

Post multa enim ad hoc ipsum redit, ut iterum dicat de dis, quos homines fecerunt, ita loquens: \'Sed iam de talibus sint satis dicta talia. Iterum, inquit, ad hominem rationemque redeamus, ex quo diuino dono [homo] animal dictum est rationale. Minus enim miranda etsi miranda sunt, quae de homine dicta sunt. Omnium enim mirabilium uicit admirationem, quod homo diuinam potuit inuenire naturam eamque efficere. Quoniam ergo proaui nostri multum errabant circa deorum rationem increduli et non animaduertentes ad cultum religionemque diuinam, inuenerunt artem, qua efficerent deos. Cui inuentae adiunxerunt uirtutem de mundi natura conuenientem, eamque miscentes, quoniam animas facere non poterant, euocantes animas daemonum uel angelorum eas indiderunt imaginibus sanctis diuinisque mysteriis, per quas idola et bene faciendi et male uires habere potuissent., Nescio utrum sic confiterentur ipsi daemones adiurati, quo modo iste confessus est. \'Quoniam, inquit, proaui nostri multum errrabant circa deorum rationem increduli et non animaduertentes ad cultum religionemque diuinam, inuenerunt artem qua efficerent deos.\' Numquidnam saltem mediocriter eos dixit errasse, ut hanc artem inuenirent faciendi deos, aut contentus fuit dicere: Errabant, nisi adderet et diceret: Multum errabant? Iste ergo [*]( 7 Apul. Ascl. p. 58, 11 ) [*]( 2 quem C α d 1 q1; quam bepq2av 4 modo om. p parentum WI.; h patenter parentum v 5 tam C 7 omines C 8 inquit iterum d t 9 [homo.] om. Cd 11 uincit v 17 miscente C /euocantes, a ne eraso, C 20 sic nec Cfitent e 24 /efficerent, a eraso, C 26 inuenissent a contemptus s 27 addere/t, n eraso, C )

multus error et incredulitas non animaduertentium ad cultum religionemque diuinam inuenit artem, qua efficeret deos. Et tamen quod multus error et incredulitas et a cultu ac religione diuina auersio animi inuenit, ut homo arte faceret deos, hoc dolet uir sapiens tamquam religionem diuinam uenturo certo tempore auferri. Vide si non et ui diuina maiorum suorum errorem praeteritum prodere, et ui diabolica poenam daemonum futuram dolere conpellitur. Si enim proaui eorum multum errando circa deorum rationem incredulitate et auersione animi a cultu ac religione diuina inuenerunt artem, qua efficerent deos: quid mirum, si, haec ars detestanda quidquid fecit auersa a religione diuina, aufertur religione diuina, cum ueritas emendat errorem, fides redarguit incredulitatem, conuersio corrigit auersionem?

Si enim tacitis causis dixisset proauos suos inuenisse artem. qua facerent deos: nostrum fuit utique, si quid rectum piumque saperemus, adtendere et uidere nequaquam illos ad hanc artem peruenturos fuisse, qua homo deos facit, si a ueritate non aberrarent, si ea, quae Deo digna sunt, crederent, si animum aduerterent ad cultum religionemque diuinam; et tamen si causas artis huius nos diceremus multum errorem hominum et incredulitatem et animi errantis adque infidelis a diuina religione auersionem, utcumque ferenda esset inpudentia resistentium ueritati. Cum uero idem ipse, qui potestatem huius artis super omnia cetera miratur in homine, qua illi deos facere concessum est, et dolet uenturum esse tempus, quo haec omnia deorum figmenta ab hominibus instituta etiam legibus iubeantur auferri, confitetur tamen adque exprimit causas, quare ad ista peruentum sit, dicens proauos suos multo errore et incredulitate et animum non aduertendo ad [*]( 1 multos Domb.7 (typoth. e1\'rore?) 2 at e 4 auersio m. 2 in ras. e re i 6 tempo C 9 uersione C 11 deos effic. v 12 aufertur a e UT 14 colligit el 16 deos fac. v 19 oberrarent 1 28 iubeant C e expramit, m. 2 a in j corr., C 29 istam C sit sup. lin. C )

cultum religionemque diuinam inuenisse hanc artem, qua facerent deos: nos quid oportet dicere, uel potius quid agere nisi quantas possumus gratias Domino Deo nostro, qui haec contrariis causis, quam instituta sunt, abstulit? Nam quod instituit multitudo erroris, abstulit uia ueritatis; quod instituit incredulitas, abstulit fides; quod instituit a cultu diuinae religionis auersio, abstulit ad unum uerum Deum sanctumque conuersio; nec in sola Aegypto, quam solam in isto plangit daemonum spiritus. sed in omni terra, quae cantat Domino canticum nouum, sicut uere sacrae et uere propheticae litterae praenuntiarunt, ubi scriptum est: Cantate Domino canticum nouum, cantate Domino omnis terra. Titulus quippe psalmi huius est: Quando domus aedificabatur post captiuitatem. Aedificatur enim domus Domino ciuitas Dei, quae est sancta ecclesia, in omni terra post eam captiuitatem, qua illos homines, de quibus credentibus in Deum tamquam lapidibus uiuis domus aedificatur, captos daemonia possidebant. Neque enim, quia deos homo faciebat, ideo non ab eis possidebatur ipse qui fecerat, quando in eorum societatem colendo traducebatur; societatem dico, non idolorum stolidorum, sed uersutorum daemoniorum. Nam quid sunt idola, nisi quod eadem scriptura dicit: Oculos habent, et non uidebunt, et quidquid tale de materiis licet adfabre effigiatis, tamen uita sensuque carentibus dicendum fuit. Sed inmundi spiritus eisdem simulacris arte illa nefaria conligati cultorum suorum animas in suam societatem redigendo [*]( 11 Ps. 95, 1 16 1. Petr. 2, 5 22 Ps. 114. 5 ) [*]( 5 multitudo] uia s uia sup. lin. 8 7 abstulit,.. deum m. 2 in ras. e 8 prius in om. Cl 10 post nouum correctoris manu dl domas U edificatur a uerae sacrae C 11 praenuntiauerunt Ips 11 cante C 12 post nouum repetita sunt uerba sicut uerae ......, scribtom est C do 13 quoque ex quippe corr. s quandomus l 15 eam om. p qs a 18 homo deos v homo om. II 23 uidebunt C\'J\'; ụι̣ḍẹḅụṇṭ uident q; uident t-eM. v quid s adfabre, d in ras., C; afabre d I; fabrae e ) miserabiliter captiuauerant. Unde dicit apostolus: Scimus quia nihil est idolum; sed quae immolant gentes, daemoniis immolant, et non Deo; nolo uos socios fieri daemoniorum. Post hanc ergo captiuitatem, qua homines a malignis daemonibus tenebantur, Dei domus aedificatur in omni terra; unde titulum ille psalmus accepit, ubi dicitur: Cantate Domino canticum nouum, cantate Domino omnis terra. Cantate Domino. benedicite nomen eius, bene nuntiate diem ex die salutare eius. Adnuntiate in gentibus gloriam eius, in omnibus populis mirabilia eius; quoniam magnus Dominus et laudabilis nimis, terribilis est super omnes deos. Quia omnes di gentium daemonia, dominus autem caelos fecit.

Qui ergo doluit uenturum fuisse tempus, quo auferretur cultus idolorum et in eos, qui colerent, dominatio daemoniorum, malo spiritu instigatus semper uolebat istam captiuitatem manere, qua transacta psalmus canit aedificari domum in omni terra. Praenuntiabat illa Hermes dolendo; praenuntiabat haec propheta gaudendo. Et quia Spiritus uictor est, qui haec per sanctos prophetas canebat, etiam Hermes ipse ea, quae nolebat et dolebat auferri, non a prudentibus et fidelibus et religiosis, sed ab errantibus et incredulis et a cultu diuinae religionis auersis esse instituta miris modis coactus est confiteri. Qui quamuis eos appellet deos, tamen cum dicit a talibus hominibus factos, quales esse utique non debemus, uelit nolit, ostendit colendos non esse ab eis, qui tales non sunt, quales fuerunt a quibus facti sunt, hoc est a prudentibus, fidelibus, religiosis; simul etiam demonstrans ipsos homines, qui eos [*]( 1 1. Cor. 10, 20 7 Ps. 95, 1 sqq. ) [*]( 2 est om. e sacrificant a 3 et erasum e do ex deum corr., t; 5 aedificabatur e 8 benedicite Cab l q o<A; et benedicite de p f v nomini p q 9 diem om. e di/e, a eras., C salutare/, In eras., <T n r anuntiate C 12 et C 17 canet C aedificare e 18 omne terram IS 24 Qui] et m. 2 in ras. e )

fecerunt, sibimet inportasse, ut eos haberent deos, qui non erant di. Verum est quippe illud propheticum: Si faciet homo deos, et ecce ipsi non sunt di. Deos ergo tales, talium deos, arte factos a talibus, cum appellasset Hermes, id est idolis daemones per artem nescio quam cupiditatum suarum uinculis inligatos cum appellaret factos ab hominibus deos, non tamen eis dedit, quod Platonicus Apuleius (unde iam satis diximus et quam sit inconueniens absurdumque monstrauimus), ut ipsi essent interpretes et intercessores inter deos, quos fecit Deus, et homines, quos idem fecit Deus; hinc adferentes uota, inde munera referentes. Nimis enim stultum est credere deos, quos fecerunt homines, plus ualere aput deos, quos fecit Deus, quam ualent ipsi homines, quos idem ipse fecit Deus. Daemon quippe simulacro arte inpia conligatus ab homine factus est deus, sed tali homini, non omni homini. Qualis est ergo iste deus, quem non faceret homo nisi errans et incredulus et auersus a uero Deo? Porro si daemones, qui coluntur in templis, per artem nescio quam imaginibus inditi, hoc est uisibilibus simulacris, ab eis hominibus, qui hac arte fecerunt deos, cum aberrarent auersique essent a cultu et religione diuina, non sunt internuntii nec interpretes inter homines et deos et propter suos pessimos ac turpissimos moros, et quod homines, quamuis errantes et increduli et auersi a cultu ac religione diuina, tamen eis sine dubio meliores sunt, quos deos ipsi arte fecerunt; restat, ut, quod possunt, tamquam daemones possint, uel quasi beneficia praestando magis [*]( 2 Hierem. 16, 20 ) [*]( sib. n 1 sibimet] uim 8 inpu/tasset, r eras., C; portasse 81 haberent, in marg. auerterent, e dii non erant v 2 illud, d eraso m. C 3 talium ḍẹο̣ṣ l 4 cum appellasset Hermes uncis inclusit Domb. 6 appellarent e ab hom. factos e 7 iam satis Gad e l q; satis iam rell. v Domb. 12 ualere sup. lan. I 13 ipse om. I 14 si.malacro, m eraso, C homine//////, eraso quippe. s 15 eat sup. lin. C n in 16 ergo est v ni C 17 credulus C 22 sed deos d et ante propter om. C ae 24 ac] et C 26 quia si s ) nocentes, quia magis decipientes, uel aperte malefaciendo (nec tamen quodlibet horum, nisi quando permittuntur alta et secreta Dei prouidentia), non autem tamquam medii inter homines et deos per amicitiam deorum multum aput homines ualeant. Hi enim dis bonis, quos sanctos angelos nos uocamus rationalesque creaturas sanctae caelestis habitationis siue sedes siue dominationes siue principatus siue potestates, amici esse omnino non possunt, a quibus tam longe absunt animi affectione, quam longe absunt a uirtutibus uitia et a bonitate malitia.

CAPUT XXV. De his, quae sanctis angelis et hominibus bonis possunt esse communia.

Nullo modo igitur per daemonum quasi medietatem ambiendum est ad beneuolentiam seu beneficentiam deorum uel potius angelorum bonorum, sed per bonae uoluntatis similitudinem, qua cum illis sumus et cum illis uiuimus et cum illis Deum quem colunt colimus, etsi eos carnalibus oculis uidere non possumus; in quantum autem dissimilitudine uoluntatis et fragilitate infirmitatis miseri sumus, in tantum ab eis longe sumus uitae merito, non corporis loco. Non enim quia in terra condicione carnis habitamus, sed si inmunditia cordis terrena sapimus, non eis iungimur. Cum uero sanamur, ut quales ipsi sunt simus; fide illis interim propinquamus, si ab illo nos fieri beatos, a quo et ipsi facti sunt, etiam ipsis fauentibus credimus. [*]( 1 male sup, lin. I 2 quod l/ibet, i ex u corr. C quando codd. excepto e, qui m. 2 correctus quanta habet quando et quantum q v 6 creaturas .... sedes om. II caelestes habitationes Cl 12 bonis Cpq, om. v Domb. 14 quasi per daem. 8 v ambigendum e lo beneficientiam Cade 16 bonorum angelorum v 17 illis ante uiuimus sup. lin. C et cum illis uiuimus om. d 22 sed sup. lin. C si sup. lin., deinde fit. rec. in quia correctum l 23 sapemus Cl 24 fide ei; /idē et interim illis v 25 ipsi pauentibus e ) [*]( XXXX Aug. opera Sectio V pan I. ) [*]( 26 )

CAPUT XXVI. Quod omnis religio paganorum circa homines mortuos fuerit inplicata.

Sane aduertendum est, quo modo iste Aegyptius, cum doleret tempus esse uenturum, quo illa auferrentur ex Aegypto, quae fatetur a multum errantibus et incredulis et a cultu diuinae religionis auersis esse instituta, ait inter cetera: Tunc terra ista, sanctissima sedes delubrorum adque templorum, sepulcrorum erit mortuorumque plenissima; quasi uero, si illa non auferrentur, non essent homines morituri, aut alibi essent mortui ponendi quam in terra; et utique, quanto plus uolueretur temporis et dierum, tanto maior esset numerus sepulcrorum propter maiorem numerum mortuorum. Sed hoc uidetur dolere, quod memoriae martyrum nostrorum templis eorum delubrisque succederent. ut uidelicet, qui haec legunt animo a nobis auerso adque peruerso, putent a paganis cultos fuisse deos in templis, a nobis autem coli mortuos in sepulcris. Tanta enim homines inpii caecitate in montes quodam modo offendunt resque oculos suos ferientes nolunt uidere. ut non adtendant in omnibus litteris paganorum aut non inueniri aut uix inueniri deos, qui non homines fuerint mortuisque diuini honores delati sint. Omitto, quod Varro dicit omnes ab eis mortuos existimari manes deos et probat per ea sacra, quae omnibus fere mortuis exhibentur, ubi et ludos commemorat funebres, tamquam hoc sit maximum diuinitatis indicium, quod non soleant ludi nisi numinibus celebrari.

Hermes ipse, de quo nunc agitur, in eodem ipso libro, ubi quasi futura praenuntiando deplorans ait: \'Tunc terra [*]( 7 Apul. Ascl. p. 47, 5 ) [*]( 3 implecata C; impleta p q v 5 auferentur e l s ex Aegypt. om. s 6 quae fatetur m. 2 in ras. e 14 dolere, in marg. dicere, e nostrorum sup. lin. C 16 praeuerso (7* deos cultos fuisse v 18 monte e 22 sunt s 23 existimare s 24 omnibus, in marg. hominib;, e et om. 8 27 Ermes d ipso eodem v 28 denuntiando s )

ista, sanctissima sedes delubrorum adque templorum, sepulcrorum erit mortuorumque plenissima\', deos Aegypti homines mortuos esse testatur. Cum enim dixisset proauos suos multum errantes circa deorum rationem, incredulos et non animaduertentes animaduertentes ad cultum religionemque diuinam, inuenisse artem, qua efficerent deos: (Cui inuentae, inquit, adiunxerunt uirtutem de mundi natura- conuenientem eamque miscentes, quoniam animas facere non poterant, euocantes animas daemonum uel angelorum eas indiderunt imaginibus sanctis diuinisque mysteriis, per quas idola et bene faciendi et male uires habere potuissent.\' Deinde sequitur tamquam hoc exemplis probaturus et dicit: \'Auus enim tuus, o Asclepi, medicinae primus inuentor, cui templum consecratum est in monte Libyae circa litus crocodilorum, in quo eius iacet mundanus homo, id est corpus; reliquus enim, uel potius totus, si est homo totus in sensu uitae, melior remeauit in caelum, omnia etiam nunc hominibus adiumenta praestans infirmis numine nunc suo, quae solent medicinae arte praeberi.\' Ecce dixit mortuum coli pro deo in eo loco, ubi habebat sepulcrum, falsus ac fallens, quod remeauit in caelum. Adiungens deinde aliud (Hermes, inquit, cuius auitum mihi ncmen est, nonne in sibi cognomine patria consistens omnes mortales undique uenientes adiuuat adque conseruat?\' Hic enim Hermes maior, id est Mercurius, quem dicit auum suum fuisse, in Hermopoli, hoc est in sui nominis ciuitate, esse perhibetur. Ecce duos deos dicit homines fuisse, Aesculapium et Mercurium. Sed de [*]( 6 ib. p. 58, 19 20 ib. p. 59, 1 ) [*]( 8 potuerant C 12 et dicit] edicit e tuus] tutus C 14 crocodillorum ael; corcodyllorum a; crocot illora d 16 sensu sup. lin. C meauit C\' etiam] et enim s 17 suo quae solent C\'; suo quae solet d elp q 8 a f; quo solet, omisso suo, kl; quoque solet C2 a hj suo quae ante solebat Apul. v; suo quae solebat Domb. 18 arts e praeberi scripsi; praebere (praeuere CIJ codd. v 20 alius p 21 inquit] autem C habitum es est om. a cognominata p s 22 mortali C\' 25 perbibetur, in marg. testatur, e 26 de!, a eras., C; dea d ) [*]( 26* ) Aesculapio et Graeci et Latini hoc idem sentiunt; Mercurium autem multi non putant fuisse mortalem, quem tamen iste auum suum fuisse testatur. At enim alius est ille, alius iste, quamuis eodem nomine nuncupentur. Non multum pugno, alius ille sit, alius iste; uerum et iste; sicut Aesculapius, ex homine deus secundum testimonium tanti aput suos uiri, huius Trismegisti, nepotis sui.

Adhuc addit et dicit: \'Isin uero Osiris quam multa bona praestare propitiam, quantis obesse scimus iratam!\' Deinde ut ostenderet ex hoc genere esse deos, quos illa arte homines faciunt (unde dat intellegi daemones se opinari ex hominum mortuorum animis extitisse, quos per artem, quam inuenerunt homines multum errantes, increduli et inreligiosi, ait inditos simulacris, quia hi, qui tales deos faciebant, animas facere non utique poterant), cum de Iside dixisset, quod commemoraui, \'quantis obesse scimus iratam\', secutus adiunxit: (Terrenis etenim dis adque mundanis facile est irasci, utpote qui sint ab hominibus ex utraque natura facti adque conpositi.\' \'Ex utraque natura\' dicit ex anima et corpore, ut pro anima sit daemon, pro corpore simulacrum. \'Unde contigit, inquit, ab Aegyptiis haec sancta animalia nuncupari colique per singulas ciuitates eorum animas, quorum sunt consecratae uiuentes, ita ut eorum legibus incolantur et eorum nominibus nuncupentur.) Ubi est illa uelut querela luctuosa, quod terra Aegypti, sanctissima sedes delubrorum adque templorum, sepulcrorum futura esset mortuorumque plenissima? Nempe spiritus fallax, cuius instinctu Hermes ista dicebat, per eum ipsum coactus est confiteri iam tunc illam terram sepulcrorum et mortuorum, quos pro dis colebant, fuisse plenissimam. Sed [*]( 3 est iste, alius ille a b et omn. a 6 trimeg. e 8 ysin a; his in d; sin s Isidem uero ye] osiris q; sin uero isidis, in marg. osiris, e uxorem osiris a*v 14 quia hi om. a utique facere non a 15 de Iside] de his idem 1 commemora/ns a 17 terrens e 23 numin. C 24 uelut sup. lin. e querella GIll; querilla d1 27 extinctu C ita 01 28 quo actus d )

dolor daemonum per eum loquebatur, qui suas futuras poenas aput sanctorum martyrum memorias inminere maerebant. In multis enim talibus locis torquentur et confitentur et de possessis hominum corporibus eiciuntur.

CAPUT XXVII. De modo honoris, quem Christiani martyribus inpendunt.

Nec tamen nos eisdem martyribus templa, sacerdotia, sacra et sacrificia constituimus, quoniam non ipsi, sed Deus eorum nobis est Deus. Honoramus sane memorias eorum tamquam sanctorum hominum Dei, qui usque ad mortem corporum suorum pro ueritate certarunt, ut innotesceret uera religio falsis fictisque conuictis; quod etiam si qui antea sentiebant, timendo reprimebant. Quis autem audiuit aliquando fidelium stantem sacerdotem ad altare, etiam super sanctum corpus martyris ad Dei honorem cultumque constructum, dicere in precibus: Offero tibi sacrificium Petre uel Paule uel Cypriane, cum aput eorum memorias offeratur Deo, qui eos et homines et martyres fecit et sanctis suis angelis caelesti honore sociauit, ut ea celebritate et Deo uero de illorum uictoriis gratias agamus et nos ad imitationem talium coronarum adque palmarum eodem inuocato in auxilium ex illorum memoriae renouatione adhortemur? Quaecumque igitur adhibentur religiosorum obsequia in martyrum locis, ornamenta sunt memoriarum, non sacra uel sacrificia mortuorum tamquam deorum. Quicumque etiam epulas suas eo deferunt (quod quidem a Christianis melioribus non fit, et in plerisque terrarum nulla talis est consuetudo) — tamen quicumque id faciunt, quas [*]( 5 c. XXVII in indice capitulorum cod. p lib. VIIII, c. I 11 tamquam ....... suorum om. Cl 13 factisq; II 15 sanctum om. s 17 petri uel pauli uel cypriani a 19 martyres, e ex a corr., C suis in om. et 20 uictoria e 22 uocato C1 sid a renouationem a quam 23 adortemur I 25 tam C 26 a om. 8 28 est om. a quas cum] quascumque ak2 )

cum adposuerint, orant et auferunt, ut uescantur uel ex eis etiam indigentibus largiantur, sanctificari sibi eas uolunt per merita martyrum in nomine domini martyrum. Non autem esse ista sacrificia martyrum nouit, qui nouit unum, quod etiam illic offertur, sacrificium Christianorum.

Nos itaque martyres nostros nec diuinis honoribus nec humanis criminibus colimus, sicut colunt illi deos suos, nec sacrificia illis offerimus, nec eorum probra in eorum sacra conuertimus. Nam de Iside, uxore Osiris, Aegyptia dea, et de parentibus eorum, qui omnes reges fuisse scribuntur (quibus parentibus suis illa cum sacrificaret, inuenit hordei segetem adque inde spicas marito regi et eius consiliario Mercurio demonstrauit, unde eandem et Cererem uolunt), quae et quanta mala non a poetis, sed mysticis eorum litteris memoriae mandata sint, sicut Leone sacerdote prodente ad Olympiadem matrem scribit Alexander, legant qui uolunt uel possunt, et recolant qui legerunt, et uideant quibus hominibus mortuis uel de quibus eorum factis tamquam dis sacra fuerint instituta. Absit ut eos, quamuis deos habeant, sanctis martyribus nostris, quos tamen deos non habemus, ulla ex parte audeant conparare. Sic enim non constituimus sacerdotes nec offerimus sacrificia martyribus nostris, quia incongruum indebitum inlicitum est adque uni Deo tantummodo debitum, ut nec criminibus suis nec ludis eos turpissimis oblectemus, ubi uel flagitia isti celebrant deorum suorum, si, cum homines essent, talia commiserunt, uel conficta delectamenta daemonum noxiorum, [*]( 2 largiuntur a sanctificare C1 5 illiconfertur C 8 offerimus sup. lin. C deorum probra Domb. nihil tamen de uaria scriptura adnotans sacrificia sup. lin., in marg.: sacra, e 9 de Iside] de isto d; difide et 11 suis om. C 12 merito, in marg. marito, e 14 a sup. lin. I sed a l litteris eorum C\' 18 sacriftcauerint, inter columnas sacra fuerint. in marg. m. 2 sacrificia instituti sint, e en 20 tam C nos deos m. 2 in ras., e 23 est om. a 24 ne C\' delecta oblectemur C\' 26 conficta,menta C )

si homines non fuerunt. Ex isto genere daemonum Socrates non haberet deum, si haberet deum; sed fortasse homini ab illa arte faciendi deos alieno et innocenti illi inportauerint talem deum, qui eadem arte excellere uoluerunt. Quid ergo plura? Non esse spiritus istos colendos propter uitam beatam, quae post mortem futura est, nullus uel mediocriter prudens ambigit. Sed fortasse dicturi sunt deos quidem esse omnes bonos, daemones autem alios malos, alios bonos, et eos, per quos ad uitam in aeternum beatam perueniamus, colendos esse censebunt, quos bonos opinantur. Quod quale sit iam in uolumine sequenti uidendum est.