Arnobii adversus nationes Libri VII

Arnobius of Sicca

Arnobius of Sicca. Arnobii adversus nationes Libri VII. Reifferscheid, August, editor. Corpus scriptorum ecclesiasticorum Latinorum, Volume 4, 1875.

sed non creditis gesta haec. sed qui ea conspicati sunt fieri et sub oculis suis uiderunt agi, testes optimi certissimique auctores, et crediderunt haec ipsi et credenda posteris nobis haud exilibus cum adprobationibus tradiderunt. [*]( 3 tririum Boo: uirum P fraemor P 5 e re cognoscere Meursius 9 paruulum Sab 10 eximiis Sab: exiguis P 11 praeciosa P 13 delituit Heraldus: delitu P delicti Sab 14 lasciuiam Sab: asciuiam P 16 deo Zinkiw: deus P 17 quem Meque P 21 at Salm: a P , 22 *aut P 23 scire Sab 30 certissimiquae P corr 31 haut P corr )

37
quinam isti sint fortasse quaeritis? gentes populi nationes et incredulum illud genus humanum, quod nisi aperta res esset et luce ipsa quemadmodum dicitur clarior, numquam rebus huiusmodi credulitatis suae commodaret adsensum. an numquid dicemus illius temporis homines usque adeo fuisse . uanos mendaces stolidos brutos, ut quae numquam uiderant uidisse se fingerent et quae facta omnino non erant falsis proderent testimoniis aut puerili adsertione firmarent, cumque possent uobiscum et unanimiter uiuere et inoffensas ducere coniunctiones, gratuita susciperent odia et execrabili haberentur in nomine?

quodsi falsa ut dicitis historia illa rerum est, unde tam breui tempore totus mundus ista religione completus est, aut in unam coire qui potuerunt mentem gentes regionibus dissitae, uentis caeli conuexionibusque dimotae? adseuerationibus inlectae sunt nudis, inductae in spes cassas, et in pericula capitis immittere se sponte temeraria desperatione uoluerunt, cum nihil tale uidissent quod eas in hos cultus nouitatis suae posset excitare miraculo ? immo quia haec omnia et ab ipso cernebant geri et ab eius praeconibus, qui per orbem totum missi beneficia patris et munera † dis animis hominibusque portabant, ueritatis ipsius ui uictae et dederunt se deo nec in magnis posuere dispendiis membra uobis proicere et uiscera sua lanianda praebere.

sed conscriptores nostri mendaciter ista prompserunt, extulere in immensum exigua gesta et angustas res satis ambitioso dilatauere praeconio. atqui ut iam cuncta referri in scripta potuissent, uel quae ab ipso gesta [*]( 4 commodaret Meursius: comodarent P .. an Urs: at ex ad P 8 aut Urs: ut P 10 conuictiones ? 11 omine Urs 12 tam Sab in err: iam P 14 dissitae P disiunctae Sdb caeli Urs: caelo P conueiionibnsquae P corr 16 disperatione P 18 posset & P corr 20 munerandis c, Sdb munera sanandis Ca/rrio cmunera dis hominibusque uel munera nudis animis ominibusque uel munera piis animis ominibasque\' Urs munera. diuinis animis ominibnsque Klussmannus hominibusque] omnibus? 24 prompscrunt Urs: promiserunt P eitulere add c 25 atqui Gel: atque P ut iam scripsi: utinam P )

38
sunt uel quae ab eius praeconibus pari iure et potentia terminata, magis uos incredulos faceret uis tanta uirtutum, et adprehendere locum fortasse possetis, quo uideretur esse simillimum ueri, et incrementa rebus adposita et inditas scriptis et commentariis falsitates. sed neque omnia conscribi aut in aures omnium peruenire potuerunt gesta gentibus in ignotis et usum nescientibus litterarum, aut siqua sunt litteris conscriptionibusque mandata, maleuolentia daemonum, quorum cura et studium est hanc intercipi ueritatem, et consimilium his hominum interpolata quaedam et addita, partim mutata atque detracta uerbis syllabis litteris, ut et prudentium tardarent fidem et gestorum corrumperent auctoritatem. sed numquam fuerit, his bene ut Christus qui fuerit litterarum testimoniis colligatur, cuius in id solum dimissa est causa, ut si esse constiterit ea uera quae dicimus, confessione omnium deus fuisse monstretur.

non creditis scriptis nostris: et nos uestris non credimus scriptis. falsa de Christo conpingimus: \' et uos de diis uestris inania et falsa iactatis; neque enim caelo deus aliquis lapsus est aut suis res uestras commentatus est manibus aut ratione consimili nostris rebus et religionibus derogauit. ab hominibus haec scripta: et illa sunt ab hominibus scripta, mortalibus edissertata sermonibus; et quidquid dicere de nostris conscriptoribus intenderitis, et de uestris haec dicta paribus sumite atque habetote momentis. uultis uera esse quae in uestris conprehensa sunt scriptis: et quae in nostris consignata sunt litteris confiteamini necesse est esse uera. falsitatis arguitis res nostras: et nos uestras arguimus falsitatis. sed antiquiora, inquitis, nostra sunt ac per hoc fidei et ueritatis plenissima: quasi uero errorum non [*]( 1 terminata. magis uulgo 2 faceret P et] aut Sab 3 quo Urs: quod P 9 intercipere Sab 11 adque P et prudentium] id credentium Urs 12 tardarent Gel: tardaret P, corrumperent Gel: corrumperet P 13 numquam fuerit, his bene ut cum Sab Gel Urs etc Zinkius, nisi quod erit proponit: numquam fuerit his bene, ut Orellius 14 dimissa sunt Sab 16 mos P corr 17 conpingimus P 20 au P corr c 22 edisertata P edisserta Sab 23 quicquid (c ex d) P 24 dieta P )

39
antiquitas plenissima mater sit et non ipsa pepererit res eas quae turpissimas diis notas ignominiosis concinnauerunt in fabulis. ante milia enim annorum decem non potuerunt falsa et audiri et credi aut non simillimum ueri est, fidem uicinis et finitimis quam spatiorum inesse longinquitate distantibus? testibus enim haec, illa opinionibus adseruntur et procliuius multo est, minus esse in recentibus fictionis quam in antiqua obscuritate summotis.

sed ab indoctis hominibus et rudibus scripta sunt et idcirco non sunt facili auditione credenda. uide ne magis haec fortior causa sit, cur illa sint nullis coinquinata mendaciis, mente simplici prodita et ignara lenociniis ampliare. triuialis et sordidus sermo est. numquam enim ueritas sectata est fucum nec quod exploratum et certum est circumduci se - patitur orationis per ambitum longiorem. collectiones enthymemata definitiones omniaque illa ornamenta quibus fides quaeritur adsertioni suspicantes adiuuant, non ueritatis liniamenta demonstrant. ceterum qui scit, quid sit illud quod dicitur, nec definit nec colligit neque alia sectatur artificia uerborum, quibus capi consueti sunt audientes et ad consensum rei circumscriptionis necessitate traduci.

barbarismis, soloecismis obsitae sunt, inquit, res uestrae et uitiorum deformi tate pollutae. puerilis sane atque angusti pectoris reprehensio, quam si admittemus ut uera sit, abiciamus ex usibus nostris quorundam fructuum genera, quod cum spinis nascuntur et 25 purgamentis aliis, quae nec alere nos possunt nec tamen impediunt perfrui nos eo, quod principaliter * antecedit et saluberrimum nobis uoluit esse natura. quid enim officit, o quaeso, aut quam praestat intellectui tarditatem, utrumne quid glabre [*](1 euque m. al. P 4 gredi P corr 6 proclibius P corr 10 cum ,Sab 11 mendacis P corr c lenocinis P corr c 13 et certum P 16 adsertioni Urs: adsertionis P adiubant P corr c 21 inquid P corr nostrae Sdb corr in err 22 sanie P corr adque Pcorf c 23 admittemus Hildebratłdivs: admitteremus P admittimus Urs 26 lactmam signaui: intercidwse uidetur allicientia uel simtle quid 27 uoluit sab in err: ualuit P tOP 28 inlectui P corr c stardiiatem P glabre Grotius: graue P )

40
an hirsuta cum asperitate promatur, inflectatur quod acui an acuatur quod oportebat inflecti? aut qui minus id quod dicitur uerum est, si in numero peccetur aut casu praepositione participio coniunctione? pompa ista sermonis et oratio missa per regulas contionibus litibus foro iudiciisque seruetur deturque illis immo, qui uoluptatum delenimenta quaerentes omne suum studium uerborum in lumina contulerunt. cum de rebus agitur ab ostentatione summotis, quid dicatur spectandum est, non quali cum amoenitate dicatur, nec quid aures commulceat, sed quas adferat audientibus utilitates, maxime cum sciamus etiam quosdam in sapientia deditos non tantum abiecisse sermonis cultum uerum etiam, cum possent ornatius atque uberius eloqui, triuialem studio humilitatem secutos, ne conrumperent scilicet grauitatis rigorem et sophistica se potius ostentatione iactarent. enimuero dissoluti est pectoris in rebus seriis quaerere uoluptatem et cum tibi sit ratio cum male se habentibus atque aegris, sonos auribus infundere dulciores, non medicinam uulneribus admouere. quamquam si uerum spectes, nullus sermo natura est integer, uitiosus similiter nullus. quaenam est enim ratio naturalis aut in mundi constitutionibus lex scripta, ut hic paries dicatur et haec sella, cum neque sexus habeant femininis generibus masculinisque discretos neque quisquam docere doctissimus me possit ipsum hic et haec quid sint aut cur ex his unum sexum uirilem designet, femininis generibus id quod sequitur adplicetur. humana ista sunt placita et ad usum sermonis faciendi non sane omnibus necessaria : nam et haec paries forsitan et hic sella dici sine ulla reprehensione pdtuissent, si ab initio sic dici placuisset et a sequentibus [*](5 iudiciisquae P corr 6 deturquae P corr deturque: illis immo Elmenhorstius delinimenta ffeZ, r: deliniamenta P 7 querentes P omne suum Gel, r: omnes unum P 11 in sapientia Hildebranditts: sapientia P sapientiae r 18 ornatius P adque P corr tribialem P 15 aophisticam P enim uero Boo: etenim uera P 19 in mg <p 25 his p\' uirilem Sab: uirile P 26 applicet 800 29 potuisset Sab\' )
41
saeculis communi esset in sermocinatione seruatum. et tamen o isti, qui pollutas res nostras uitiorum criminamini foeditate, stribiligines et uos istas libris illis in maximis atque admirabilibus non habetis? nonne alias haec utria alias dicitis hos utres, caelus et caelum, non item pileus et pileum, non item crocus et crocum, non item fretus et fretum? non item apud uos est positum hoc pane et hic panis, hic sanguis et • hoc sanguen, candelabrum et iugulum ratione eadem iugulus et candelaber? nam si singula nomina non possunt genera plura habere quam singula neque eadem possunt huius esse generis et illius, genus enim transire genus in alterum non potest, tam peccat qui genera masculina femininis pronuntiat legibus quam ab eo peccatur qui articulos masculinos femininis generibus anteponit. atqui uos conspicimus et res masculinas feminine et femineas masculine et quas esse dicitis neutras et illo et hoc modo sine ulla discretione depromere. aut igitur nulla est culpa indifferenter his uti et frustra nos dicitis soloecismorum obscenitate deformes, aut si certum est singula quibus debeant rationibus explicari, in similibus uitiis uos quoque uersamini, quamuis Epicados omnes, Caesellios Verrios Scauros teneatis et Nisos.

sed si deus, inquiunt, fuit Christus, cur forma est in hominis uisus et cur more est interemptus humano? an aliter potuit inuisibilis illa uis et habens nullam substantiam corporalem inferre et commodare se mundo, conciliis interesse mortalium, quam ut aliquod tegmen materiae solidioris adsumeret, quod oculorum susciperet iniectum et ubi se figere inertissimae posset contemplationis obtutus ? quis etenim [*](2 foeditate, etribiligines Elmenhorstius: foeditates stribiligines P foeditateB expunxit c, om Sab 4 alias HeraZdus: alius P, Urs aliud c, Sab alias Heraldus: aliad P alius Urs 5 pileus Pithoeus: filius P filus Sdb pileum Pithoeus: filium P filum 800 7 uos Sab: quos P panem P, corr et ante hoc om Sab 8 eanguen Sab: sanguem (m eras) P 11 genulМ P 13 foeminis Sab corr in err 14 uos Sab: nos P + in mg c 15 feminine add Gel masculinae P 16 illo P 20 R. in mg c Epicados Gel: epicam deos P Scauros Sab: ascauros P 26 sustineret Urs 27 inertissimae Urs: ineptissimae P etenim Urs: est enim P enim ? )

42
mortalium quiret eum uidere, quis cernere, si talem uoluisset inferre se terris qualis ei primigenia natura est et qualem se ipse in sua esse uoluit uel qualitate uel numine? adsumpsit igitur hominis formam et sub nostri generis similitudine potentiam suam clausit, ut et uideri posset et conspici, uerba faceret et doceret atque omnis exequeretur res eas propter quas in mundum uenerat faciendas summi regis imperio et dispositione seruatis.

quid enim, dicit, rex summus ea quae in mundo facienda esse decreuerat sine homine simulato non quibat efficere? si oporteret ita fieri quemadmodum dicitis, ita fortasse fecisset; quia non oportuit, aliter fecit. quare isto uoluit et illo genere noluit, latent [aliter] inuolutae et uix ullis comprehensibiles causae, quas accipere fortasse potuisses, si non esses iamdudum ad non accipiendum paratus et prius te formares ad non credendi frontem quam tibi esset expositum id quod nouisse atque audire conquiris.

sed more est hominis interemptus. non ipse: neque enim cadere diuinas in res potest mortis occasus nec interitionis dissolutione dilabi id quod est unum et simplex nec ullarum partium congregatione conpactum. quis est ergo uisus in patibulo pendere, quis mortuus? homo quem induerat et secum ipse portabat. incredibile dictu est et caecis obscuritatibus inuolutum. si uelis, non caecum est et similitudine proxima constitutum. si quo tempore Sibylla praesagia, oracula illa depromens fundebat ui ut dicitis Apollinis plena, ab impiis esset caesa atque interempta a* [*](1 qui qUęret c qui qu§reret c\', Ball 2 inferre. P 3 uoluit uel nouit Urs: noluit P 6 adque P corr 7 quas. P 8 seruatis Gel: seruatus P dicite Sab dicitis Gel 9 que P corr c\' 11 ista Sab latent [aliter] Hoffmannus et Hugius: latent aliter P latenter Sab latent taliter Meursius latent fataliter Klussmannus 12 ulli Gel potusses P corr & 16 nouisse HiliJebran(tius:-non esse P nosse Gel adque P corr conquiris Urs: conquireres P 20 mortuus est Sab 22 dictu Urs: dictum P 23 similitudine proxima Sctim: similitudine proximo P similitudini pro- \'xime Sab 24 sybilla P Sibylla praesaga, oracula Gel Sibyll* praesaga oracula Salm )

43
latronibus: numquid Apollo diceretur in ea esse occisus? si Bacis, si Helenus, Marcius aliique similiter uates hariolantes . essent uita et luce priuati: numquid aliquis diceret lege eos humanitatis extinctos qui illorum per ora loquentes uias rerum postulantibus explicabant P mors illa quam dicitis adsumpti hominis fuit non ipsius, gestaminis non gestantis, quam nec ipsa perpeti succubuisset species. tanta si non agenda res esset et inexplicabilis ratio fati clausis patefacienda mysteriis.

quae sunt ista, inquies, clausa atque obscura mysteria? quae nulli nec homines scire nec ipsi qui appellantur dii mundi parte queunt aliqua suspicionis atque opinationis attingere, nisi quos ipse dignatus est cognitionis tantae inpertire muneribus et in abditos recessus thesauri interioris inducere. quid enim? si nollet inferri sibi a quoquam manus, summa illi fuisset contentione nitendum, ut hostes ab se suos uel potestate uniuersa prohiberet ? qui caecis restituerat lumina, is efficere si deberet non poterat caecos? qui debilibus integritatem, is debiles reddere difficultati habuit aut labori? qui claudos praecipiebat incedere, is motus conligare membrorum neruorum duritia nesciebat ? qui extrahebat ab tumulis mortuos, huic arduum fuerat letum cui uellet indicere? sed quia fieri ratio ea quae. fuerant destinata poscebat et hic in. ipso mundo nec modo quam gestum est alio, inaestimabilis illa atque incredibilis lenitas iniurias in se hominum puerilibus pro ineptiis ducens manus in se porrigi ab inmanibus passa est durissimisque latronibus nec reputandum putauit quid illorum dissignasset audacia, dummodo suis ostenderet, quid ab sese expectare [*]( 2 Bacis Mercerus: natis P uates Sdb si Marcius Urs hariolanitea P 3 lege P deos Urs 5 assumpti Gel: adsumptio P 7 ipsa... species scripsi: ipsam... nis P uis del Gel 8 fati Gel: satis P pate.faeienda P 11 quaeant P corr 12 in. P, 13 quid Urs: aides P 14 fuisset Urs: faisse* P 15 aniuersa Sab: inuersa P 18 praeciebat Sab 19 colligare Urs: caligare P alligare Gel duritia Gel: duritiam P 20 a Sab 21 loetum (f 24 ineptiis Sab: ineptis P 26 nec Gel: haec P imputandum Gel quit P designasset Sab 27 dummodo Gel: cnmmodo P quit P corr )

44
deberent. cum enim de animarum periculis multa † mala de illarum contra insinuator, magister atque auctor ad officiorum conuenientium fines suas leges et constituta direxit: non superbiae fastum comminuit, non libidinum extinxit flammas, non hiatum compressit auiditatis, non tela extorsit e manibus atque omnia seminaria totius uitiositatis abscidit? ipse denique non lenis, non placidus, non accessu facilis, non familiaris adfatu, non humanas miserias indolescens omnes omnino crucibus et corporalibus adfectos malis, morbis unica illa benignitate miseratus reddidit et restituit sanitati?

quid ergo uos subigit, quid hortatur maledicere conuiciari inexpiabiles cum eo conserere simultates, quem redarguere, quem tenere nemo omnium possit ullius facinoris in reatu? tyrannos ac reges uestros, qui postposito deorum metu donaria spoliant populanturque templorum, qui proscriptionibus exiliis caedibus nudant nobilitatibus ciuitates, qui matronarum pudorem ac uirginum ui subruunt atque eripiunt licentiosa, appellatis indigetes atque diuos, et quos odiis acrioribus conueniebat a uobis carpi, puluinaribus aris templis atque alio mactatis cultu, ludorum et celebritate natalium. nec non et illos omnes, qui conscriptione uoluminum multiformi maledictis mordacibus carpunt publicos mores, qui luxurias ac uitia uestra secant urunt dilacerant, qui sui temporis posteris notas scriptorum perpetuitate prolatant: qui matrimonia persuadent habenda esse communia, qui cum pueris cubitant formonsis lasciuientibus nudis, qui pecudes uos esse, qui fugitiuos, qui exules, qui uilissimae seruos notae, furiosos praedicant et insanos, admirantes plaudentes [*]( 1 sq. medelarum contra insinuator Gel multa de illarum natura insinuator Urs multa de illarum natura insinuaret Oudendorpius male de aliorum doctrina insinuarentur ? 2 auctor noster ? 3 superuiae P corr c\' 4 extincsit P 9 morbis expunxit e\', om Sab 10 quit P corr 11 quit P 12 hominum Sab 14 populauturquae P corr 15 eriliis Saim: ezuis P et suis Sab et SMuia Urs 17 ubruunt P corr c\' 18 diuos Gel: duros P deos Sab m err comueniebat P 20 caelebritate P 22 uitia uestra Urs: uitas uestras P , 23 sui Urs: in P 25 formosis c\' 26 suos Sab )

45
ad caeli sustollitis sidera, bybliothecarum reponitis in arcanis, quadrigis et statuis muneramini et quantum est in uobis uelut quadam aeternitate donatis inmortalium testificatione titulorum: solum Christum conpellare, dilacerare, potestis si deum, uultis, immo solum si liceat beluarum agrestium ritu cruentis oribus mandere, comminutis cum ossibus transuorare. quodnam quaeso ob meritum dicite, cuius ob peccati culpam? quid ab eo conmissum est, quod tenorem inflecteret recti et in odia uos aspera furialibus stimulis concitaret? quia animarum uestrarum custodem se missum solo indicauit ab rege, quia uobis inmortalitatem ferre, quam uos habere confiditis humanis paucorum adseuerationibus suasi? quodsi esset apud uos certum falsa illum dicere, spes etiam uanissimas polliceri, nec sic uideo fuisse causam, cur eum deberetis odisse, cur hostili animaduersione damnare, immo si animus uobis clemens fuisset et mitis, uel propter id solum eum deberetis amplecti, quod optabilia uobis sponderet et prospera, quod bonarum esset nuntius rerum, quod ea praedicaret quae nullius animum laederent, securioris quinimmo expectationis implerent.

o ingratum et impium saeculum, o in priuatam perniciem incredibili pectoris obstinatione paratum. si aliquis ad uos medicus ei summotis uenisset et numquam uobis regionibus cognitis medicamen pollicens tale quod a uestris corporibus omnia omnino prohiberet morborum et ualetudinum genera: non certatim omnes accurreretis, non. blanditiis omnibus atque honoribus fotum familiaria susciperetis in moenia, non illud medicaminis genus optaretis esse certissimum, non uerum, quod immunes uos fore ab tam innumeris uexationibus corporum usque ad ultimos fines sponderet aetatis? et licet ambigua res esset, [*]( 1 bybliotecarum P 4 conuellere Urs dilacer+are P dilacerare potestis. ai deum Sab: correxit Salm 5 ueluarum P corr 6 eum Memmius 7 quit P 12 tcertum P 17 obtabilia P 19 saecuriores P implerent scripsi: impleret P 20 incredibili Saib: incredibile P 21 paratum Urs: priuatum P pronum Gel: lacuncm signare mauolt Zmkius 23 pollicen P 24 sq. omnes accurreretis non om Sab 25 blanditis P corr c 28 ap P corr inumeris P corr c. )

46
committeretis uos tamen nec potionem incognitam dubitaretis haurire spe salutis proposita atque amore incolumitatis incensi. eluxit atque apparuit Christus rei maximae nuntiator auspicium faustum portans et praeconium. salutare credentibus. quaenam est ista crudelitas, inhumanitas quae tanta, quinimmo, ut uerius eloquar, fastidium, supercilium, nuntiatorem muneris et portitorem tanti non tantum uerborum maledictionibus scindere uerum etiam bello graui atque omnibus persequi telorum effusionibus et ruinis ? non placent ea quae dicit et cum offensionibus audiuntur a uobis: pro ludicris ea uaticinationibus computate. stolidissimas res loquitur et fatua dona promittit: ridete ut sapientes uos uiri et in suis erroribus fatuitatem relinquite uolutari. quaenam est haec feritas, ut repetamus quae dicta sunt saepius, quae libido tam carnifex, inexpiabile bellum indicere nihil de te merito, dilacerare si detur eum uelle per uiscera, qui non modo nullum intulerit malam ulli sed aequaliter benignus hostibus diceret, quidnam animis salutis deo portaretur a principe, quid esset facto opus ut interitum fugerent et immortalitatem consequerentur ignotam ? cumque nouitas rerum et inaudita promissio audientium turbaret mentes et credulitatem faceret haesitare, uirtutum omnium dominus atque ipsius mortis extinctor hominem suum permisit interfici, ut ex rebus consequentibus scirent in tuto csse spes suas quas iamdudum acceperant de animarum salute nec periculum mortis alia se posse ratione uitare. [*]( 5 inhumanitasque Sab 6 loquar Sab fastidioBum Sab 5 ea quae P 11 compotate P comportate Sab 13 fatuitatem Boo: fatuitantem P 15 dilacerare Sdb: delacerare P 17 ulli Meursius: nulli P omnibus Gel diceret Sab in err: dicere P docuerit Gel 18 animis scripsi: his P esset P 19 conse- <juerentur P 20 turbarent Sab 21 facerent Sab hesitare P 25 ABKOUII LIB x. EXP. INO LIB n. FELICIT. P )
47

Hoc in loco tribui si ulla facultas posset, uellem cum his omnibus quibus nomen inuisum est Christi ab instituta principaliter defensione deuerticulo paulisper facto talia uerba miscere: si nullam esse ducitis contumeliam respondere aliquid . interrogatos, edissertate nobis et dicite: quid rei, quid causae est, quod tam grauibus insectamini Christum bellis, uel quas eius continetis offensas, ut ad eius nominis mentionem rabidorum pectorum efferuescatis ardoribus? numquid regiam sibi uindicans potestatem terrarum orbem cunctum legionibus infestissimis occupauit et pacatas ab exordio nationes alias delenit ac sustulit alias sibi parere ceruicibus compulit subiugatis? numquid ardoribus auaritiae flagrans uniuersas opes illas, quibus se genus humanum studiose contendit impleri, possessionis suae mancipio uindicauit? numquid libidinum cupiditatibus gestiens pudicitiae repagula ui fregit aut alienis furtim insidiatus est matrimoniis? numquid adrogantiae supercilio tumidus iniurias et contumelias passim sine ullius personae discriminibus inrogauit ?

et non in cunctos et ltlmen praetendit uitae et [*](4 draerticulo Sab 5 aliquit P corr c 6 quit P corr c 8 oftessas P 9 numquit P corr c\' 13 numquit P corr 14 genus P studiosae P 15 numquit P corr 17 numquit P corr 18 ullis ullius Klussmannns 19 in cunctos] cunctis ? praetendit scripsi: praetenderit P ) [*](47,19 — 52,20 in P sic se excipiunt: et non \'7,18 omnium uirtutum 11,8 — malorum tanta experiatur examina utrum 61,10 in cunctos et lumen praetenderit \'7,18 — quadam dulcedine atque 11,8 ne illum tellus 61,10 c. q. 3. ad verba in cunctos et lumen adnotauit ma/nus quaedam recen- )

48
periculum ignorationis amouit? qui si dignus non esset, cui auscultare deberetis et credere, uel hoc ipso fuerat non aspernandus a uobis, quod salutaria uobis ostenderet, quod uias uobis ad caelum et uota immortalitatis apertaret. at enim odio dignus est, quod ex orbe religiones expulit, quod ad deorum cultum prohibuit accedi. ergone ille religionis extinctor et impietatis auctor arguitur, qui ueram in orbe religionem induxit, qui [*](tior in mg: Transpositio. ad uerba quadam dulcedine atque manus alia recentior, quae r esse uidetur, scrxpsit Haec desunt in impressis hactenus codicibus. eadem rectum fere ordinetn indicauituide infra. postremo tertia manus recentior addidit // ex lib. i tranapositionis a Gelenio et Ursino factae ratione habita. ille enim verba at enim odio dignus est M.4 (deletis verbis in cunctos lumen praetenderit — uota immortalitatis optaret) — quadam dulcedine atque 51,8 nectare ebrii cuncta contemnant quattuor ultimis uerbis praeter ne litteras comectura additis, hic asteriscis in mg positis verba in cunctos et lumen praetenderit — quadam dulcedine atque in librum primum ante caput 65 reiecit. in secundo libro haec habent ut (pro et) non 47,1* omnium uirtutum 51,8 — malorum tanta experiatur examinaV utrumne (utrum Gel) illum tellus 51,20 e. q. s. reliqui editores secundi libri fines egressi non svmt. Canterus verba sic transposuit ut non omnium uirtntum amore in cunctos et lumen praetenderit — quadam dulcedine atque amore (amore addidit) correpti cognitas — malorum tanta experiatur examina? utrum illum tellus e. q. s. eumque secutus est Elmenhorstius. alia transpositione usus est Salmasius: qui si dignus non esset 46,i — nota immortalitatis optaret, a,. ut non in cunctos lumen et praetenderit 47,1» — amouerit 4s,i ? at enim odio dignus est «,4 — veluti quadam dulcedine atque omnium nirtutum — malorum tanta experia.tur examina? utrumne illum tellus e. q. s. Orellim et Oehlerus Salmasii exemplum imitati sunt, nisi quod hic manus illius recentioris vestigiis insistens pauca immutauit: utrum in cunctos et lumen praetenderit — quadam dulcedine et nono (pro non) omnium uirtute — malorum tanta experiatur examina atque ne illum tellus e. q. s. et ego Salmasianam emendandi rationem praeter turbas in capite 2 factas recepi verbis omnium uirtutum amore — malorum tanta experiatur examina utrum inter uerba quadam dulcedine atque et uerba ne illum tellus collocatis. nempe folia incodice antiquiore permutata erant: catte enim Oehlero credas, qui in Parisino libro foliorum transpositionem factam esse somniat. ) [*]( 1 amouit scripsi: amouerit P ascnltare P 3 quod salutaria uobis add c 4 apertaret Heralàus: optaret P aptaret Meursius )
49
hominibus caecis et reuera in impietate degentibus pietatis aperuit ianuas et cui se summitterent indicauit? an ulla est religio uerior officiosior, potentior iustior, quam deum principem nosse, scire deo principi supplicare, qui bonorum omnium solus caput et fons est perpetuus, cunctarum pater fundator et conditor rerum, a quo omnia terrena cunctaque caelestia animantur motu irriganturque uitali, et qui si non esset, nulla profecto res esset quae aliquod nomen substantiamque portaret.

nisi forte dubitatis, an sit iste de quo loquimur imperator, et magis esse Apollinem creditis, Dianam Mercurium Martem. da uerum iudicium, et haec omnia circumspiciens quae uidemus magis an sint dii ceteri dubitabit quam in deo cunctabitur, quem esse omnes naturaliter scimus, siue cum exclamamus o deus, siue cum-illum testem † deum constituimus improborum et quasi nos cernat faciem subleuamus ad caelum. sed minoribus supplicare diis homines uetuit. dii enim minores qui sint aut ubi sint scitis? perstrinxit uos aliquando suspicio illorum aut mentio, ut merito feratis indigne abrogatos his cultus et honoris inpertitione uiduatos? quod si non mentis elatio et typhus qui appellatur a Graecis obstaret atque officeret uobis, iamdudum scire potuissetis, quid aut quare prohibuerit fieri, intra fines quos stare religionem noluerit ueram, quantum uobis periculum nasceretur ex eo quod putatis obsequio uel ex quibus malis emergeretis, si insidioso renuntiaretis errori.

uerum haec omnia inlustrius commemorabuntur et planius, cum ulterius prorsus fuerimus euecti. monstrabimus enim Christum non impietatem docuisse nationes, sed ab latronibus pessimis miserorum hominum inprudentiam uindicasse. non credimus, [*](2 submitterent \'sab, r 5 perpetuus, cunctarum OreUvus: perpetuarum P pater] pariter Sdb 10 puerum iudicem uel naturae iudicium uel uerum animae iudicium Heraliilus 14 deum om Gel aut uindicem. ? improborum Sdb: improbarum P 15 sublebamus P 17 perstrinxit Sab: perinstrixit P 19 typhus Gel: typus P 20 qui Sab: quia P appellatur Gel: appellatus P 21 quit P corr 23 putatis dubitanter Oehlerm: putaretis P 26 monstrabimus Sab: monstrauimus P 27 impietate P corr c ) [*](IV. ) [*]( 4. )

50
inquitis, uera esse quae dicit. quid enim? quae uos negatis uera esse, non uera esse apud uos liquet, cum imminentia et nondum passa nullis possint rationibus refutari? sed et ipse quae pollicetur non probat. ita est: nulla enim, ut dixi, futurorum potest existere comprobatio. cum ergo haec sit condicio futurorum, ut teneri et comprehendi nullius possint anticipationis attactu, nonne purior ratio est, ex duobus incertis et in ambigua exspectatione pendentibus id potius credere quod aliquas spes ferat quam omnino quod nullas? in illo enim periculi nihil est, si quod dicitur imminere cassum fiat et uacuum; in hoc damnum est maximum id est salutis amissio, si cum tempus aduenerit aperiatur non fuisse mendacium.

quid dicitis, o nescii, etiam fletu et miseratione dignissimi? ita non extimescitis, ne forte haec uera sint quae sunt despectui uobis et praebent materiam risus ? nec saltem uobiscum sub ohscuri cogitationibus uoluitis, ne quod hoc die credere obstinata renuitis peruersitate, redarguat serum tempus et inreuocabilis paenitentia castiget? nonne uel haec saltem fidem uobis faciunt argumenta credendi, quod iam per omnes terras in tam breui temporis spatio inmensi nominis huius sacramenta diffusa sunt; quod nulla iam natio est tam barbari moris et mansuetudinem nesciens, quae non eius amore uersa molliuerit asperitatem suam et in placidos sensus adsumpta tranquillitate migrauerit; quod tam magnis ingeniis praediti oratores grammatici rhetores consulti iuris ac medici, philosophiae etiam secreta rimantes magisteria haec expetunt spretis quibus paulo ante fidebant; quod ab dominis se serui cruciatibus adfici quibus statuerint malunt, solui coniuges matrimoniis, exheredari a parentibus liberi quam fidem rumpere Christianam et salutaris militiae sacramenta deponere; quod cum genera poenarum [*]( 1 negatis P 2 non uera esse addidi liquent Sab 3 cassa Urs Cexciàit aut accusatiuus aut infinitiuus aut utrumque\' Klussmannu3 6 futurorum Sab: futurarum P 7 attactu. P est Gel: est et P 10 si add Gel 12 non] hoc 800 14 de- spectui Sab: dispectui P 17 rennuitis P sic fere semper 18 castigaet P corr 20 tempore Sab spatio Salm: et parui P et paruo Sab 21 baTbari P 26 spraetis P 29 rumpere P )

51
tanta sint a uobis proposita religionis huius sequentibus leges, augeatur res magis et contra omnes minas atque interdicta formidinum animosius populus obnitatur et ad credendi studium prohibitionis ipsius stimulis excitetur ? an numquid haec fieri passim et inaniter creditis, fortuitis incursibus adsumi has mentes? itane istud non diuinum et sacrum, est? aut sine deo eorum tantas animorum fieri conuersiones, ut, cum carnificis unci aliique innumeri cruciatus quemadmodum diximus impendeant credituris, uelut quadam dulcedine atque ** omnium uirtutum amore correpti cognitas accipiant rationes atque mundi omnibus rebus praeponant amicitias Christi?

nisi forte I obtunsi et fatui uidentur hi uobis, qui per orbem iam totum conspirant et coeunt in istius credulitatis adsensum. quid ergo? uos soli sapientiae † conditi atque intellegentiae ui mera nescio quid † aliud uidetis et profundum: soli esse nugas intellegitis haec omnia, soli uerba et pueriles ineptias ea quae nobis promittimus principali ab rege uentura. unde quaeso est uobis tantum sapientiae traditum, unde acuminis et uiuacitatis tantum uel ex quibus scientiae disciplinis tantum cordis adsumere, diuinationis tantum potuistis haurire ? quia per casus et tempora declinare uerba scitis et nomina, quia uoces barbaras soloecismosque uitare, quia numerosum et structum compositumque sermonem aut ipsi uos nostis ecferre aut incomptus cum fuerit scire, quia Fornicem Lucilianum et Marsyam Pomponi obsignatum memoria continetis, quia quae sint in litibus constitutiones, quot causarum genera, quot dictionum, quid sit genus, quid species, appositum a contrario quibus rationibus distinguatur, idcirco uos arbitramini scire, quid sit falsum, [*](3 animosius Sab, r: animus P animusius c 4 stimulis Sab: stimulus P .7 carnificis Urs: carnifices P 8 aliique Sab: ali. quem P alique r 9 a quadam 800 lacunam signaui: cf. p. 47 adn. 11 praeponant Gel: proponant P 13 quit P corr 14 conditi om Urs aliti ? maera P 15 quit P corr aliud] abdltum Urs altum Liuineius conditum ? profundum] conditum Urs 16 inaeptias P 18 uibacitatis P corr 22 structum Vahlenus: instructum P 23 efferre & 24 Lucilianum Gel: lucialinum P 26 quod P quod P quid sit genus om Sab 21 quit P Qorr c: sic et postea. ) [*](.4* )

52
quid uerum, quid fieri possit ant non possit, quae imorum summorumque natura sit? \'numquamne illud uulgatum perstrinxit aures uestras, sapientiam hominis stultitiam esse apud deum primum?