Noctes Atticae

Consultatio diiudicatioque locorum facta ex comoedia Menandri et Caecilii, quae Plocium inscripta est.

Comoedias lectitamus nostrorum poetarum sumptas ac versas de Graecis Menandro aut Posidippo aut Apollodoro aut Alexide et quibusdam item aliis comicis.

Neque, cum legimus eas, nimium sane displicent, quin lepide quoque et venuste scriptae videntur, [*](videntur, Skutsch; videantur, ω..) prorsus ut melius posse fieri nihil censeas.

Set enim [*](Set enim, Hertz; etenim, ω.) si conferas et Graeca ipsa, unde illa venerunt, ac singula considerate atque apte iunctis et alternis lectionibus committas, oppido quam iacere atque sordere incipiunt quae Latina sunt; ita Graecarum, quas aemulari nequiverunt, facetiis atque luminibus obsolescunt.

Nuper adeo usus huius rei nobis venit. Caecili Plocium legebamus; hautquaquam mihi et qui aderant displicebat.

Libitum et Menandri quoque legere, a quo istam comoediam verterat.

Sed enim postquam in manus Menander venit, a principio , di boni, quantum stupere atque frigere quantumque mutare a Menandro Caecilius

Accesserat dehinc lectio ad eum locum, in quo maritus senex super uxore divite atque deformi querebatur, quod ancillam suam, non inscito puellam ministerio et facie haut inliberali, coactus erat venundare, suspectam uxori quasi paelicem. Nihil dicam ego, quantum differat; versus utrimque eximi iussi et aliis ad iudicium faciundum exponi.

Menander sic:

1. Ἐπʼ ἀμφότερα νῦν ἡπίκληρος ἡ καλή
2. Μέλλει καθευδῄσειν. Κατείργασται μέγα
3. Καὶ περιβόητον ἔργον· ἐκ τῆς οἰκίας
4. Ἐξέβαλε τὴν λυποῦσαν, ἣν ἐβούλετο,
5. Ἵνʼ ἀποβλέπωσι πάντες εἰς τὸ Κρωβύλης
6. Πρόσωπον ᾖ τʼ εὔγνωστος οὖσʼ ἐμὴ γυνή
7. Δέσποινα. Καὶ τὴν ὄψιν, ἣν ἐκτήσατο,
8. Ὄνος ἐν πιθήκοις, τοῦτο δὴ τὸ λεγόμενον
9. Ἔστιν. Σιωπᾶν βούλομαι τὴν νύκτα τήν
10. Πολλῶν κακῶν ἀρχηγόν. Οἴμοι Κροωβύλην
11. Λαβεῖν ἔμʼ, ἑκκαίδεκα τάλαντα προῖκα καί
[*](προῖκα καί,Allison.)
12. Τὴν ῥῖνʼ ἔχουσαν πηχέως· εἶτʼ ἐστὶ τό
13. Φρύαγμά πως ὑπόστατον; μὰ τὸν Δια
14. Τὸν Ὀλύμπιον καὶ τὴν Ἀθηνᾶν, οὐδαμῶς.
15. Παιδισκάριον θεραπευτικὸν δὲ καὶ λόγου
16. †Τάχιον ἀπαγέσθω δέτις ἄρʼ ἀντεεσαγάγοι.

Caecilius autem sic:

1. Is démum miser est, qui aérumnam suám néscit Occultáre.
2. Foris:[*](foris, Ribbeek.) íta me uxor forma ét factís facit, sí taceam, tamen íudicium.
3. Quae nísi dotem, ómnia quaé nolis habet; quí sapiet, de mé discet,
4. Qui quási ad hostis captús liber servío salva urbe atque árce.
5. Quaen[*](quaen, Ribbeck; quae, ω..) míhi quidquid placet éo privatum id me servatam velim?
6. Dum ego éius mortem inhio, égomet vivo mórtuus inter vivos.
7. Éa me clam se cúm mea ancilla aít consuetum, id me árguit;
8. Íta plorando, orándo, instando atque óbiurgando me óbtudit
9. Eam utí venderém; nunc credo ínter suás
10. Aequális et cognátas sermoném serit:
11. Quís vestrarúm fuit íntegra aetátula,
12. Quae hóc idem a viro
13. Ímpetrarit suo, quód ego anus modo
14. Efféci, paelice út meum privarém virum?
15. Haéc erunt concília hodie, dífferor sermóne miser.

Praeter venustatem autem rerum atque verborum, in duobus libris nequaquam parem, in hoc equidem soleo animum attendere, quod quae Menander praeclare et apposite et facete scripsit, ea Caecilius, ne qua potuit quidem,

conatus est enarrare, sed quasi minime probanda praetermisit et alia nescio quae mimica inculcavit et illud Menandri de vita hominum media sumptum, simplex et verum et delectabile, nescio quo pacto omisit. Idem enim ille maritus senex cum altero sene vicino colloquens et uxoris locupletis superbiam deprecans, haec ait:

1. Ἔχω δʼ ἐπίκληρον Λάμιαν· οὐκ εἴρηκά σοι
2. Τοῦτʼ; εἶτʼ ἄρʼ οὐχί; κυρίαν τῆς οἰκίας
3. Καὶ τῶν ἀγρῶν καὶ† πάντων ἀντʼ ἐκείνης
4. Ἔχομεν, Ἄπολλον, ὡς χαλεπῶν χαλεπώτατον·
5. Ἅπασι δʼ ἀργαλέα ᾽στίν, οὐκ ἐμοὶ μόνῳ,
6. Υἱῷ πολὺ μᾶλλον θυγατρι—Πρᾶγμʼ ἄμαχον λέγεις.
7. —Εὖ οἷδα.

Caecilius vero hoc in loco ridiculus magis quam personae isti quam tractabat aptus atque conveniens videri maluit. Sic enim haec corrupit:

1. Sed túa morosane úxor, quaeso, est?-Quám rogas?
2. Qui tándem?—Taedet méntionis, quáe mihi,
3. Ubí domum adveni, adsedí, extemplo sávium
4. Dat iéiuna anima.—Níl peccat de sávio.
5. Ut dévomas vult, quod potáveris.

Quid de illo quoque loco, in utraque comoedia posito, existimari , manifestum est, cuius loci haec ferme sententia:

Filia hominis pauperis in pervigilio vitiata est.

Ea res clam patrem fuit, et habebatur pro virgine.

Ex eo vitio gravida mensibus exactis parturit.

Servus bonae frugi, cum pro foribus domus et propinquare partum erili filiae atque omnino vitium esse oblatum ignoraret, gemitum et ploratum audit puellae in puerperio enitentis; timet, irascitur, suspicatur, miseretur, dolet.

Hi omnes motus eius affectionesque animi