Noctes Atticae

Intra Kalendas cum dicitur, quid significet, utrum ante Kalendas an Kalendis an utrumque; atque inibi, quid sit in oratione M. Tulli intra oceanum et intra monte Taurum et in quadam epistula intra modum.

CUM Romae a consulibus iudex extra ordinem datus pronuntiare intra Kalendas iussus essem, Sulpicium

hoc me potius rogas quam ex istis aliquem peritis studiosisque iuris, quos adhibere in consilium iudicaturi soletis? Tum illi ego ita respondi:

Si aut de vetere, inquam, iure et [*](et, ilosius; aut, ω.) recepto aut controverso et ambiguo aut novo et constituto discendum esset, issem plane sciscitatum ad istos quos dicis;

sed cum verborum Latinorum sententia, usus, ratio exploranda sit, scaevus profecto et caecus animi forem, si, cum haberem tui copiam, issem magis ad alium quam ad te.

Audi igitur, inquit, de ratione verbi quid existimem, sed eo tamen pacto ut id facias, non quod ego de proprietate vocis disseruero, sed quod in ea re omnium pluriumve consensu observari cognoveris; non enim verborum tantum communium verae atque propriae significationes longiore usu mutantur, sed legum quoque ipsarum iussa consensu tacito oblitterantur.

Tum deinde disseruit, me et plerisque aliis audientibus, in ferme modum: Cum dies, inquit, ita praefinita est, ut iudex intra Kalendas pronuntiet, occupavit iam haec omnes opinio, non esse dubium quin ante Kalendas iure pronuntietur, et id tantum

Ipsum autem verbum sic procul dubio natum est atque ita sese habet, ut, cum dicitur intra Kalendas, non alius accipi dies debeat quam solae Kalendae. Nam tres istae voces intra, citra, ultra, quibus certi locorum fines demonstrantur, singularibus apud veteres syllabis appellabantur in, cis, uls.

Haec deinde particulae quoniam parvo exiguoque sonitu obscurius promebantur, addita est tribus omnibus eadem syllaba, et quod dicebatur cis Tiberim et uls Tiberim dici coeptum est citra Tiberim et ultra Tiberim; item quod erat in, accedente eadem syllaba, intra factum est.

Sunt ergo haec omnia quasi contermina iunctis inter se finibus cohaerentia: intra oppidum, ultra oppidum, citra oppidum, ex quibus intra, sicuti dixi, in significat;

nam qui dicit intra oppidum, intra cubiculum, intra ferias, non dicit aliud quam in oppido, in cubiculo, in feriis.

Intra Kalendas igitur non ante Kalendas est, sed in Kalendis; id est, eo ipso die quo Kalendae sunt.

Itaque secundum verbi ipsius rationem qui iussus est intra Kalendas pronuntiare, nisi Kalendis pronuntiet, contra iussum vocis facit;

nam, si ante id fiat, non intra pronuntiat, sed citra.

Nescio quo autem pacto recepta vulgo interpretatio est

Atque insuper dubitatur an Kalendis quoque pronuntiari possit, quando neque ultra neque citra, set, quod inter haec medium est, intra Kalendas, id est Kalendis, [*](id est Kalendis, deleted by Hertz.) pronuntiandum sit.

Sed nimirum consuetudo vicit, quae cum omnium domina rerum, tum maxime verborum est.

Ea omnia cum Apollinaris scite perquam atque enucleate disputavisset, tum ego haec dixi: Cordi, inquam, mihi fuit, priusquam ad te irem, quaerere explorareque quonam modo veteres nostri particula ista qua de agitur usi sint, atque ita invenimus Tullium in Tertia in Verrem scripsisse istoc modo: Locus intra oceanum iam nullus est, neque tam longincus neque tam reconditus, quo non per haec tempora nostrorum hominum libido iniquitasque pervaserit.

Intra oceanum dicit contra rationem tuam; non enim vult, opinor, dicere in oceano; terras enim demonstrat omnis quae oceano ambiuntur, ad quas a nostris hominibus adiri potest, quae sunt citra oceanum, non in oceano; neque enim videri potest insulas significare nescio quas, quae penitus esse intra aequora ipsa oceani dicuntur.

Tunc Sulpicius Apollinaris renidens: Non me hercule inargute, inquit, nec incallide opposuisti hoc Tullianum; sed Cicero intra oceanum, non, ut tu interpretare,